Жизнь и творчестао Али Сафи и его наследие

 

358 

29 годах  взявший бразды правления в Герате в свои руки,  нашел причины для удаления 

Али Сафи, вначале посадив его на один год в зиндан, затем выслав в Гаржистан

2

.  

Период  жизни  Али  Сафи  с  1512  по  1529  годы    в  источниках  того  времени  не 

отражен, поэтому ничего нельзя сказать о его деятельности и творчестве в это время.  В 

1529-32  годах  Али  Сафи    жил  при  дворе  Мухаммада  Сайфульмулька,  правителя 

Гаржастана,  расположенного  между  Гератом  и  Газной.  В  глазах  Сафавидов  Али  Сафи  

также  слыл  неблаговидным  последователем  суннитов,  преданным  сторонником 

темуридов,  имевший  однако  авторитет  религиозного  и  политического  деятеля.  По  этой 

причине  накануне  завоевания  Гаржастана  шахом  Тахмаспом  Али  Сафи  был  вынужден 

вернуться  в  Герат.

3

  О  смерти  Али  Сафи  также  имеется  несколько  противоречивых 

сведений.    В  основных  источниках  указывается,  что  последние  годы  своей  жизни  он 

провѐл в Герате. Но Хасанхода Нисорий в своем произведении «Музаккири ахбоб» пишет: 

«Говорят,  что  он  погребѐн  где-то  в  стороне  Убаха,  точно не  знаем…»

4

.  Исходя  из  этого 

М.Хасани  и  Б.Умурзок  пишут,  что  «Али  Сафи  умер  в  1532  году  вне  Герата,  тело  его 

привезли в Герат и здесь похоронили»

5

. В 1532-33 годах Герат переходил из рук в руки, 

вследствие  войн  между  Сафавидом  Тахмоспом  и  Шейбанидом  Убайдулахом.  Уже 

состарившийся в это время Али Сафи, чувствуя приближающуюся смерть, а главное, для 

того  чтобы  не  попадаться  на  глаза  Тахмоспа  и  Убайдуллаха  при  возвращении  из 

Гаржастана  остановился  близ  Герата,  в  Убахе,  где  по  некторым  сведениям  он  прожил 

остатки  своих  дней.  После  смерти  его  прах  перевезли  в  Герат  и  похоронили  в 

усыпальнице его отца Ваиза Кашифи. Что-бы там ни было,  жизненный путь Али Сафи, 

его деятельность всегда проходили вдали от родины, в неспокойное время, в постоянном 

страхе  за  свою  свободу.  О  личной  жизни    Али  Сафи,  его  семье,  детях  и  близких  в 

источниках не встречаются никаких сведений. 

По  имеющимся  в  источниках  сведениях  можно  выделить  нижеследующие  этапы 

его жизни и деятельности: 

I  –  период  –  1463-1474  годы.  Детство,  отрочество,  школа  и  медресе.  Бейхак  – 

Сабзавар – Герат. Период детства.  

II  –  период  –  1474  –  1490  годы.    высшее  образование  в  медресе  Самарканда.  В 

течение 16 лет ( с 1474 года до смерти Ходжи Ахрара в 1490 г.)  был мюридом и писарем 

при Ходже Ахраре Вали. Отрочество и юность. Возвращение  в Герат ко двору Хусейна 

Байкары. Научная и просветительская деятельность.  

III  –  период  –  1490-1506  годы.    Назначен  Султаном  Хусейном  Байкарой  главным 

ваизом,  был  мударрисом  в  медресе  Герата,  провѐл  многочисленные  научные, 

литературные,  творческие  собрания,  активно  участвовал  в  них.  Прославился  как 

передовой представитель  в науке адаб и как ваиз.  Его деятельность нашла отражение в 

произведении Алишера Навои «Мажолис ун-нафоис». 

IV  –  период  –  1507-1512  годы.  В  это  время  Али  Сафи  продолжил  свою 

деятельность  в  Герате  в  качестве  мударриса  и  ваиза.    Стал  активным  участником  всех 

событий,  происшедших  при  переходе  власти  от  Шейбанидов  в  Савафидам  социально-

политических  потрясений.  Начиная  с  1503  года    начинает  писать  свое  знаменитое 

произведение «Рашахот айн ул-хаят» и прославился пропагандой идей суфизма. 

V  –  период  –  1512-1514  годы  считаются    «белыми  пятнами»  в  биографии  Али 

Сафи. Ясно только то, что он был  сторонником темуридов, последовательным суннитом, 

крупным религиозным и политическим  деятелем, не пришедшим по вкусу Шейбанидами 

                                                 

2

 Нуриддинов Ш., Аҳмадов М. Фахруддин Али Сафй. Дурдонаҳои наср. Душанбе:Адиб, 1991. С.3,329. 

3

 Ҳожи Сотимхон Хожа Инъом Мунаввар. Ўрта аср латофатномаси. Сўзбоши. // Фахриддин Али Сафий. 

Латофатнома. Т., 1996. 4-б. 

4

 Ҳасан Хожа Нисорий. Музаккири аҳбоб (Дўстлар ѐдномаси). // Фахриддин Али Сафий. Латофатнома. Т., 

1996. 96-б. 

5

Ҳасаний Маҳмуд, Умурзоқ Баҳриддин. Фахруддин Али Сафий ва унинг «Рашаҳот» китоби ҳақида. 12-б. 

 

359 

и Сафавидам.  Из-за притеснений с их стороны был вынужден проживать вне стен Герата, 

в Убахе и там писать свои произведения. 

VI период – 1528-1533 годы. Проведший один год в зиндане Али Сафи, был выслан 

в  Гаржастан.    В  Гаржастане  он  был  уважаемым  деятелем  при  дворе  Мухаммада 

Сайдулмулька  и  для  него  были  созданы  все  условия.  Здесь  он  написал  произведение 

«Латоиф ут-тавоиф». Али Сафи умер в 1533 году. 

В  заключение  следует  сказать,  что  научное,  религиозное,  историческое  и 

литературное  наследие  Али  Сафи,    его    идеи  и  взгляды  изучались  рядом  зарубежным 

ученых.  Особенно  следует  отметить  работу,  проведенную  иранским  востоковедом 

Ахмадом Гулчин Маони, собравшим и обнародовавшим многие сведения об Али Сафи.  В 

Узбекистане  его  жизнь  и  деятельность  осветили  Б.Ахмедов,  О.Усмон,  Н.Комилов, 

М.Хасани,  Б.Умурзок,  Э.Каримов,  Х.Сотимхон,  Р.Махмудов  и  другие.  В  России  в  связи 

переводом его книг, биография, деятельность, взгляды Али Сафи освещены в трудах  А.Д. 

Миклухо-Маклая, А.Тагирджанова, М.Фофанова, С.Ховари и других.  

Исходя  из  вышеизложенного  и  из  заключений,  сделанных  в  ходе  ознакомления  в 

жизнью  и  деятельность  Али  Сафи,  можно  утверждать,  что  им  написаны  такие 

произведения,  как  «Рашахот  айн  ул-хаят»  (Капли  родника  жизни),  «Латоиф  ут-тавоиф» 

или «Латоиф уз-зароиф»; «Одоб ул-асхоб» («Нравственность друзей); «Анис ул-орифийн 

фил-маваиз»;  «Тухфат  ул-хоний»,  «Хирз  ул-амон  мин  фатган  уз-замон»  (Талисман, 

сохраняющий  от  влияния  времени);  «Махмуд  ва  Аѐз»,  «Кашф  ул-асрор»  (Открытие 

секретов),  «Усули  накшбендийа»;  «Анвори  сухайли»  (Лучи  звезды  Сухейль).  Однако 

следует сказать, что до нас полностью дошли лишь три его произведения – «Рашахот айн-

ул  хаят»,  «Латоиф  ут-тавоиф»  и  «Одоб  ул-асхоб».  Особенно  его  главное  произведение 

«Рашахот  айн-ул  хаят»  дошло  в  виде  многочисленных  рукописей,  литографических 

изданий.  Это  произведение  переведено  на  арабский,  персидский,  турецкий,  русский, 

узбекский, таджикский языки.  

Али  Сафи  –  личность,  являющаяся  связующей  нитью  родственных  народов 

Мавераннахра,  Хорасана  и  Ирана.  Родившийся  в  Хорасане,  постигший  азы  науки  в 

Мавераннахре  Али  Сафи  одинаково  дорог  народам  Центральной  Азии,  Афганистана  и 

Ирана.  

 

ҼОЖ 94(574) «1941/2004» 

Қазақтың тарихи тҧлғаларының зерттелу тарихынан 

Мамраймов С.Д.,  «Сырдария» университеті, Жетісай қ. 

      Ж.  Қасымбаевтың  кейінгі  кездердегі  ғылыми  ізденістері  есімдері  мен  қызметтері 

империялық қыспақ заманында кҿлеңкеге ығыстырылып, кҿмескі сипатталған хандар мен 

белді шыңғыс тұқымдарына, батырлар мен белді кҿшпелі қауым ҿкілдеріне арналды. Осы 

бағытта  Ж.  Қасымбаевтың  ғылыми  еңбектері  Қазақстан  тарихы  ғылымындағы  жүйелі 

зерттеу ғана емес, сонымен бірге Отан тарихындағы ерекше құбылыс деуге болады.

 

       

Ж.  Қасымбаевтың  қаламынан  туған  қазақтың  хандары  мен  сұлтандары  туралы 

ғылыми-зерттеу  еңбектерінің  арасында  оның  ХVІІІ  ғасыр  мен  ХІХ  ғасырдың  бірінші 

жартысындағы  Қазақ  хандарының  мемлекеттік  қайраткерлерінің  тарихи  бейнелерін 

жасауға  арналған  тҿрт  томдық  жинағының  [1]  ғылыми  құндылығы  ерекше  екенін  атап 

ҿткіміз келеді. 

        Ғалымның  осы  бағыттағы  зерттеу  еңбектер  топтамасының  алғашқы  бҿлімі 

«Государственные  деятели  казахских  ханств  (ХVІІІ  век)»  деген  атаумен  1999  жылы 

басылып  шыққан.  Автор  бұл  еңбегінде  кейінгі  феодалдық  дҽуірдегі  Ҽбілқайыр,  Барақ, 

Абылай, Нұралы, Ералы жҽне басқа қазақ хандары мен кҿрнекті сұлтандарының ҿмірі мен 

қызметіне  тарихи  баға  беруді  мақсат  еткен.  Бұған  дейін  жарық  кҿрмеген,  ғылыми 

айналымға  енгізілмеген  Москва,  Барнаул,  Новосібір,  Алматы,  Омбы,  Орынбор  жҽне  т.б. 

 

360 

қалаларда сақталған мұрағаттық материалдар негізінде аталған хандар мен сұлтандардың 

қазақ халқы тарихындағы орны нақтыланған. 

       

Автор тҿрт бҿлімнен тұратын іргелі еңбектің бірінші томында Қазақстанның Ресейге 

қосыла бастау кезеңін, ХVІІІ ғасырдың 30–40 жылдарындағы оқиғаларға, Ҽбілқайыр хан 

ҿмірінің  соңғы  жылдарына,  Барақ  сұлтанның  ҿмірі  мен  оның  ғұмырындағы  қасіретті 

оқиғаларға, қазақ халқы тарихында ерекше орны бар Абылай ханның ҿмірі мен қызметіне, 

Нұрмұхамед-Ҽлі  Бахадұрханның  (Нұралының)  Хиуа  билігімен  қарым-қатынасына,  Ер-

мұхамед-Ҽлі ханның (Ералының) кҿрнекті  дипломат жҽне мемлекет қайраткері  ретіндегі 

қызметіне, сонымен бірге Есім ханның (1794–1797 жылдар) қазақ тарихындағы орнына [2] 

жан-жақты талдау жасаған. 

       Ж. Қасымбаев кҿптомдықтарының екінші томы Айшуақ ханның (1719–1810) кҿшпелі 

ел қоғамымен жҽне кҿрші мемлекеттермен қарым-қатынасын талдауға арналған [3].  

       Тың  тарихи  деректер  мен  мұрағаттық  материалдар  негізінде  жазылған  бұл  еңбектің 

басты ерекшелігі – автор Айшуақ ханның ҿмірі мен қызметін үш кезеңге жүйелей отырып 

қарастырады.  Ж.  Қасымбаев  1740–1771  жылдар  аралығына  топтастырған  алғашқы 

кезеңде,  ҽсіресе  ХVІІІ  ғасырдың  50-  жылдарында  Айшуақ  ханның  ойраттарға  қарсы 

белсенді  жүргізген  күресі  сипатталып,  болашақ  билеушінің  жалынды  жауынгер-сардар 

ретіндегі  қалыптасу  дҽуірі  кҿрсетіледі.  Бұл  кезеңде  Айшуақтың  ҽкесі  Ҽбілқайыр  қайтыс 

болып, билікке оның ағасы Нұралының сайлануы Кіші жүздің ішіндегі қарама-қайшылық 

пен  бақталастықты  күшейтіп,  Арал  жағалауының  оңтүстік-батысындағы  кейбір  рулар 

хандық  билікке  Ҽбілқайыр  ҽулетінің  қарсыласы–Қайып  ханның  ұлы  Батыр  сұлтанды 

ұсынып жатқан еді. 

       Мұндай  жағдайда  Айшуақ  немқұрайлы  қарап  отыра  алмай,  Нұралының  оң  қолына 

айналады.  Кіші  жүздің  жаңа  билеушісі  де  ҿз  інісіне  арқа  сүйеп,  оған  аса  жауапты 

тапсырмалар  беріп,  ел  басқару  ісіне  үйрете  бастайды.  Ҿз  кезегінде  Айшуақ  сұлтан  да 

рулық  бірлестіктерді  басқаруға  шыңдалып,  Еділ  бойы  қалмақтарымен  жүргізілген 

қақтығыстарда ҿзінің ҽскери-жауынгерлік шеберлігін шыңдайды. 

       Ж.  Қасымбаев  ХVІІІ  ғасырдың  70–90  жылдары  Айшуақ  хан  ҿміріндегі  ҽскери  жҽне 

саяси  билікті  орнықтырудағы  екінші  кезең  екенін  ҿте  орынды  кҿрсеткен.  Ғалым  бұл 

кезеңдегі  Айшуақтың  қол  жеткізген  аса  маңызды  жетістіктері  ретінде  оның  аса  ірі 

құрамдағы Еділ бойы қалмақтарын бірте-бірте ығыстыра отырып, жеңіп, оларды ҿздерінің 

«атақоныстарына»  –  1755–1758  жылдары  Цин  империясы  қырып-жойған  Жоңғарияға 

қарай кері шегіндірудегі қызметін атап ҿтеді. 

       Алайда,  патшалық  Ресейдің  отарлық  саясатының  күшеюі  салдарынан  1786  жылы 

патша үкіметі Нұралыны хандық биліктен айырып, Айшуақ ҿз ағасы үшін ерлікпен күрес 

жүргізіп, патша түрмесіне, Оралдағы түрме қақпасына қамалуы оның ҿмірі мен қызметіне 

елеулі ҿзгерістер ҽкеледі. 

       Автор Айшуақ хан ҿміріндегі үшінші кезең ретінде талдау жасаған 1897–1805 жылдар 

аралығында  Айшуақ  Кіші  жүздің  билеушісіне  айналғанымен,  ҽр  түрлі  жағдайларға 

байланысты  Ресейге  тҽуелді  болып  қалады,  ел  басқару  ісінде  Орынбор  губернаторлары 

Н.Н.  Бахметьев  пен  Г.С.  Волконскийге  үнемі  мойынсұнып  отыруға  тиіс  болады. 

Жантҿренің  патша  үкіметі  тарапынан  алғаш  рет  құрылған  Хандық  кеңеске  қарсы  іс-

ҽрекеттер  жүргізуіне  байланысты  бұл  мекеменің  қызметтік  ҿкілеттілігі  барынша 

қысқартылды.  Айшуақтың  ҿзіне  қарасты  кҿптеген  аймақтарға,  Жайық  пен  Ембінің 

жағалауларына  казактар  қоныстандырылып,  отарлаушылық  саясаттың  күшеюіне, 

Орынбор жҽне Новоилецск линияларының құрылысы одан ҽрі жалғастырылып, оған қоса 

тағы  да  жаңа  отаршылдық  бекеттерінің  салынуына  деген  қарсылығына  патша  ҽкімшілігі   

тарапынан   жеткілікті  кҿңіл  бҿлінбеген  күйінде  қала  берді [3, 7–8-б.].  

 

361 

       Сонымен  бірге  Ж.  Қасымбаевтың  кҿптомдық  еңбектерінің  үшінші  томы  Жантҿре 

ханның (1759–1809) ҿмірі мен қызметіне [4], ал тҿртінші томы Жҽңгір ханның ҿмірі мен 

қызметіне [5] арналған. 

       Ж.  Қасымбаевтың  жоғарыда  аталған  тҿрт  томдық  еңбегі  ҽлі  баспа  беттерін  кҿре 

қоймаған  тың  мұрағаттық  деректер  негізінде  жазылған,  қазақ  халқының  ҿткен 

ғасырлардағы тарихын кеңінен қамтыған іргелі еңбектер болып табылады. 

      Ж.  Қасымбаевтың  қазақ  хандары  мен  сұлтандары  туралы  зерттеулері  қатарында 

зерттеушінің  Абылай  ханның  ҿмірі  мен  қызметі  туралы  еңбектері  ерекше  орын  алады. 

Автордың  ХVІІІ  ғасырдың  соңғы  ширегі  жайындағы  мұрағаттық  жаңа  мҽліметтер 

негізінде  жазылған  Абылай  хан  жҽне  оның  қазақ  мемлекетін  құру  жҿніндегі  қызметі 

мҽселелеріне  арналған  зерттеуі  алғашқы  кезде  Қазақстан  Республикасы  Ғылым 

министрлігі – Ғылым академиясы ғалымдарының 1998 жылғы 4 шілдеде ҿткізілген Халық 

бірлігі  мен  ұлттық  тарих  жылына  арналған  Ғылыми  сессиясының  материалдарының 

«Отан  тарихының  тағылымдары  жҽне  Қазақстан  қоғамының  қайта  жаңғыруы»  атты 

жинағында  жарияланса  [6],  кейінірек  бұл  мақала  ғылыми-педагогикалық  «Ар» 

журналының 2001 жылғы № 1 нҿмірінде қайта жарық кҿрді [7].  

    

  Автор  бұл  мақаласын  белгілі  зерттеуші  А.И.  Левшиннің  [8]  Абылай  хан  туралы 

пікірімен бастайды. Орыстың осынау аса кҿрнекті ғалымы ҿзінің   Санкт-Петерборда 1832 

жылы жарық кҿрген «Описание киргиз-кайсацких или киргиз-казачьих орд и степей» атты 

еңбегінде Абылай хан жайында: «Превосходя своих современных владельцев киргизских 

летами,  хитростию  и  опытностию,  известный  умом,  сильный  числом  подвластного  ему 

народа и славный в ордах сношениями своими с императрицею российскою и китайским 

богдыханом, на  самом  деле  был  властитель  совершенно  независимый»,  –  деген  болатын 

[6,  103-б.].  Одан  ҽрі  Ж.  Қасымбаев  Ресей  империясының  сыртқы  саясаты  мұрағатының 

жҽне  Орынбор  облыстық  мемлекеттік  мұрағаты  материалдары,  Ш.  Уҽлихановтың 

«Абылай» атты еңбегі, Р.Б. Сүлейменов пен В.А. Моисеевтің ХVІІІ ғасырдағы Қазақстан 

тарихына  арналған  еңбегі  (Алматы,  1995)  жҽне  «Тарихи  жырлар.  Абылай  хан»  жинағы 

(Алматы,  1995)  негізінде  Абылай  ханның  бұған  дейін  белгісіз  болып  келген  тарихи 

бейнесі жайындағы ҿзінің ғылыми тұжырымдарын ортаға салады. 

       Ж. Қасымбаевтың бұл  еңбегінде Абылай ханның орыс патшайымы                         ІІ 

Екатеринаға жолдаған, ҿзіне тұтас қазақ халқын басқаратын хандық биліктің мұра болып 

қалғаны  жҿнінде  құлағдар  ету  мақсатында  жазылған  хаттарындағы,  Абылайдың 

ұлыстарында  1776  жылғы  5  наурызда  болып  қайтқан  капитан  Бреховтың  Орынбор 

губернаторы  міндетін  атқарушы            М.П.  Мансуровқа  жолдаған,  Абылайдың  іс  жүзінде 

1771  жылдан  бастап-ақ  бүкіл  үш  жүз  қазақтарының  ханы  болып  отырғаны  туралы 

хатындағы  қызықты  деректер  молынан  келтірілген.  Патша  ҿкіметінің  сыртқы  істер 

жҿніндегі  алқасы  үшін  арнайы  ҽзірленген,  кейіннен  ІІ  Екатерина  тарапынан  бекітілген 

тҽжірибелі  дипломат    Н.  Паниннің  Абылай  ханның  қазақтың  тұтас  үш  жүзіне  билік 

жүргізіп отырғаны жайындағы баяндамасы, Абылай ханға мұндай шексіз ҿкілеттілік пен 

билікті бермеу қажеттігіне Н. Паниннің патшайымды сендірмек болған ҽрекеті, алайда, ІІ 

Екатерина  бұл  ұсынысты  қолдамай,  Абылайды  бүкіл  қазақ  ұлысының  ханы  деп  тану 

туралы  шешім  қабылдауы  жҽне  т.б.  деректер  зерттеушінің  осы  еңбегінің  тарихи 

құндылығын артыра түседі. [7, 16-18-бб.]. Сондай-ақ, автор ұлы ханның Қытай мен Ресей 

арасында  орнықты  саясат  ұстанып,  осынау  қос  мемлекет  ортасындағы  қазақ  халқы  мен 

қазақ даласының мүддесін ешқашан ұмытпағанына нақты мысалдар келтіреді. 

      Абылай  ханның  кҿз  жұмар  алдында  ҿзінің  барлық  замандастарын,  уҽзірлері  мен 

қызметшілерін,  үш  жүздің  ҿкілдерін  жинап,  қазақ  халқының  бірлігін  сақтау  қажеттігін 

ҿсиет етіп қалдырғаны, бұл жҿнінде халық аузында:  

          Сізде бір адамға ерік беріп,  

 

362 

Тұрыңыз ҽрне десе қабыл кҿріп. 

Осындай ынтымақпен тұрсаңыздар,  

Еш дұшпан жеңе алмайды сырттан келіп,– 

деген 

тарихи 

жыр 

жолдарының 

қалғаны 

жҿніндегі 

дерекпен 

түйінделген 

Ж..Қасымбаевтың  бұл  еңбегі  Абылай  хан  жайындағы  белгісіз  болып  келген  тарихи 

шындыққа жол ашатыны сҿзсіз [6, 103-107-бб.].  

      Ҽбілқайыр  ханның  бастамасымен  Кіші  жүз  қазақтарын  патшалық  Ресей  қарамағына 

алуды  сұрап,  орыс  патшайымы  Анна  Иоанновнаға  жасалған  ұсыныстың  құқықтық  жҽне 

тарихи  негіздемесі  мен  патша  билігінің  ХVІІІ–ХІХ  ғасырлардағы  ҽскери-саяси 

қысымының салдарынан қазақ даласында хандық биліктің жойылу себептері жайындағы 

зерттеулерінде [9] Ж.. Қасымбаев жоғарыда айтылған, патшалық Ресей мен қазақ хандығы 

арасындағы  қарым-қатынас  мҽселесін  одан  ҽрі  тереңдете  зерттейді.  Ҽбілқайырдың  орыс 

патшайымына  қазақтарды  ҿзінің  қол  астына  алу  туралы  жасаған  ҿтінішінің  құқықтық 

жҽне тарихи негізі бар ма деген сауалға жауап іздейді, бұл сұраққа кҿптеген деректер мен 

мҽліметтерді алға тарта отырып, жауап береді. 

      Автор  бұл  еңбектерінде  ХVІІІ  ғасырдың  бірінші  жартысында,  Тҽуке  хан  дүниеден 

ҿткеннен кейін қазақ феодалдық мемлекетінің үш хандыққа бҿлінуіне байланысты (Кіші 

жүзді  –  Ҽбілқайыр  хан,  Орта  жүзді  –  Тҽукенің  ұлы  Семеке  жҽне  Күшік  хандар,  ал  Ұлы 

жүзді  –  Жолбарыс  хан  биледі,  оның  ішінде  Түркістанды  да  ҿзіне  қаратқан  Семекенің 

ҿкілеттілігі  бҽрінен  де  жоғары  болды)  қалыптасқан  жағдайға  талдау  жасайды.  Ж. 

Қасымбаевтың тұжырымы бойынша Ҽбілқайырдың патшалық Ресейге жолдаған ұсынысы 

оның  ҿз  атынан  жасалғандықтан  бұл  ҿтініштің  Кіші  жүз  қазақтары  үшін  ғана  құқықтық 

күші бар еді. Онда да бұл ұсыныс ханның қол астындағы Кіші жүз қазақтарын билеген 29 

ағаманнан қолдау тапқанын ескерсек, жоғарыдағы тұжырымның дұрыстығына кҿз жеткізе 

түсеміз. 

       Оған  қоса  зерттеуші  бұған  дейін  жарық  кҿрген кейбір  құжат жинақтарында, атап 

айтқанда,  1961  жылы  басылған  «ХVІ–ХVІІІ  ғасырлардағы  қазақ-орыс  қарым-

қатынастары»  атты  еңбектің  1-томының  35-бетінде  орыс  патшайымының  Кіші  жүз 

қазақтарын Ресей боданына алу туралы шешімге 1730 жылғы 8 қыркүйекте қол қойғаны 

туралы  мҽліметтің  жаңсақ  екенін  айтады.  Ғалымның  мұрағат  қойнауынан  алынған 

деректері бойынша іс жүзінде патшайым Анна Иоанновна мұндай грамотаға 1731 жылғы 

19 ақпанда қол қойған. Сондай-ақ, орыс патшайымына жолдаған хатында Ҽбілқайырдың 

ҿзі  тікелей  билеген  Кіші  жүзбен  шектеліп  қалмай,  ҿзін  сонымен  бірге  Орта  жүз 

қазақтарының да ханы деп жазуын зерттеуші оның билікқұмарлығы деп түсіндіреді [10].  

       Осы  тақырыпқа  арналған  тағы  бір  еңбегінде  Ж.  Қасымбаев  осы  ойын  одан  ҽрі 

дамытып,  Ҽбілқайыр  ханның  орыс  патшайымына  жолдаған  хаты  бүкіл  қазақ  халқының 

атынан толық ҿкілеттілікке ие болу үшін патшалық Ресейдің қол астына кіру жайындағы 

бұл мҽселе сол кездегі дала парламенті – Құрылтайда қаралып, талқыланып, мақұлданған 

соң ғана қабылдануы тиіс еді деген пікір айтады. Дегенмен зерттеушінің ойынша, кҿрші 

жатқан ойраттардың қазақ даласына деген жаугершілік кҿзқарасы мен толассыз шабуылы, 

Кіші  жүз  ханын  амалдың  жоқтығынан  осындай  ҽрекетке  баруға  итермеледі.  Бірақ 

Ҽбілқайыр  орыс  бодандығына  толық  мойынсынып  қоя  салған  жоқ.  Ол  Ореынбордың 

алғашқы губернаторы Н.И. Неплюевке жолдаған мҽлімдемесінің бірінде:  «Орыстар бізге 

қалмақтар мен башқұрттарға жасағандарын істегісі келеді, бірақ ауыр қысымның астында 

ҿмір сүргенше бізге ҿлген артық», – деп ашу-ызаға толы ойын ашық айтып салады [11].   

      Ж.  Қасымбаев  –  «Батырлар,  билер,  хандар  –  еліміздің  мақтанышы.  Халқымыздың 

бостандығы  үшін  жанын  да,  қанын  да  аямаған  мұндай  тарихи  тұлғалардың  атын  жаңа 

құжаттарға  сүйеніп,  тереңдете  зерттеу,  кҿп  тілді  республика  қауымына  паш  ету  –

 

363 

парызымыз», – деген тұжырымын үнемі тұрақты ғылыми ұстанымы ретінде берік сақтады 

десек, ақиқаттан алшақ кетпегендік болар еді [12].  

Пайдаланылған  ҽдебиеттер тізімі 

       1  Касымбаев  Ж.  Государственные  деятели  казахских ханств  (ХVІІІ  в.).            -Алматы: 

Білім,  1999.  -288с.;  соныкі:  Государственные  деятели  казахских  ханств  ХVІІІ-первой 

поливины ХІХ в. Т.2: Хан Айшуак (1719-1810). Личность во взаимодействии с номадным 

обществом  и  сопредельными  странами-Алматы:  Жеті  жарғы,  2001.  -255с.;  соныкі: 

Государственные  деятели  казахских  ханств  ХVІІІ-первой  поливины  ХІХ  в.  Т.3:  Хан 

Жанторе  (1759-1809)-Алматы:  Білім,  2001.  -364  с.;  соныкі:  Государственные  деятели 

казахских  ханств  ХVІІІ-первой  поливины  ХІХ  в.  Т.4:  Жангир  Хан  (1801-1845)-Алматы: 

Наш Мир, 2001. -352 с. 

      2 Касымбаев Ж. Государственные деятели казахских ханств (ХVІІІ в.). -Алматы: Білім, 

1999. С. 193-202. 

      3  Касымбаев  Ж.  Государственные  деятели  Казахских  ханств  ХVІІІ-первой  половины 

ХІХ  вв.  Т.2:  Хан  Айшуак  (1719-1810).  Личность  во  взаимодействии  с  номадным 

обществом и сопредельными странами-Алматы: Жеті жарғы, 2001. -255с. 

      4  Касымбаев  Ж.  Государственные  деятели  Казахских  ханств  ХVІІІ-первой  четверти 

ХІХ  вв.  Т.3:  Хан  Жанторе  (1759-1809).  Личность  во  взаимодействии  с  номадным 

обществом и сопредельными странами-Алматы: Білім , 2001. -364 с. 

      5  Касымбаев  Ж.  Государственные  деятели  Казахских  ханств  ХVІІІ-первой  половины 

ХІХ в. Т.4: Жангир Хан (1801-1845). Личность во взаимодействии с номадным обществом 

и сопредельными регионами-Алматы: Наш Мир, 2001. -352 с. 

      

6  Касымбаев  Ж.  Абылай-хан  и  проблемы  казахской  государственности  (последняя 

четверть  ХVІІІ  в.  по  новым  архивным  данным).-Отан  тарихының  тағылымдары  жҽне 

Қазақстан  қоғамының  қайта  жаңғыруы.  Қазақстан  Республикасы  Ғылым  министрлігі-

Ғылым  академиясы  ғалымдарының  Халық  бірлігі  жҽне  ұлттық  тарих  жылына  арналған 

Ғылыми сессиясының материалдары-Алматы: 1998. -103-107 бб. 

      7  Касымбаев  Ж.  Абылай  хан  и  проблемы  казахской  государственности  //  Ғылыми-

педагогикалық «Ар» журналы, 2001. -№ 1. -16-18 бб. 

      8  Левшин  А.И.  Описание  киргиз-кайсацких  или    киргиз-казачьих  орд  и  степей.  -

Алматы: Санат, 1996. -254 с. 

9  Касымбаев  Ж.  Политика  Абулхаир  хана  в  принятии  Младшим  жузом  Российкого 

подданства в 30-х годах ХVІІІ в. // Ізденіс-Поиск, 1997.-№5.                                                                                                                                       

      10 Касымбаев Ж. О  правовой и исторической обоснованности обращения 

хана Абулхаира к императрице Анне Иоанновне в принятии Младшем жузом Российского 

подданства  //  Вопросы  изучения  истории  и  культурного  наследия  Казахстана-Алматы: 

1998. С. 23-28. 

       11  Касымбаев  Ж.  К    проблеме    трансформации  института    ханской    влас  -ти  в 

условиях  нарастания  военно-политического  натиска  царизма  (ХVІІІ-                  ХІХ  вв.).  -

Қазақстан  мемлекеттік  тҽуелсіздік  жолында:  тарих  жҽне  қазіргі  заман.  Халықаралық 

ғылыми-практикалық конференцияның материалдары-Семей: 2001. -15-18 бб. 

      12 Қасымбаев Ж. Отан тарихы-ҿмір кҿріністерінде // Қазақ тарихы, 1998.-№  3. -27 б. 

 

ҼОЖ 94(574) « 1784 / 1825» 

жүктеу/скачать 4,12 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: