Компьютерное  тестирование

 

350 

  

  Сегодня резко возрос интерес к сравнительно новой для отечественного  

обществоведения области знания – культурологии. Это связано, прежде всего, с тем, что 

возрастает потребность в гуманизации образования, идет процесс, осознания прежних и 

появления новых социокультурных проблем. В научной литературе встречаются  

разнообразные, порой противоположные определения культурологии как науки.  

Культурология  -  наука  о  множественности  культур,  об  их  уникальности  и 

несхожести.  Культурология    изучает  всеобщие  закономерности  развития  культуры.  Ее 

источником  являются  культурные  ценности,  созданные  человеком.  Основной  задачей 

культурологии  является  исследование  всех  процессов,  связанных  с  деятельностью 

человека совместно с природой и обществом, а также с духовной жизнью человека. 

  В  настоящее  время  изучение  курса  Культурологии,  равно  как  и  других 

общественных дисциплин, крайне важно в деле формирования современных специалистов 

и  их  политической  культуры.  В  связи  с  этим  важно,  чтобы  предмет  «Культурология» 

формировал  новое  критическое,  самостоятельное  мышление,  нешаблонный  стиль 

восприятия  проблем  культурологии  и  культуры.  Это  возможно,  если  сама  обстановка 

преподавания  этого  курса  будет  наполнена  творчеством,  самостоятельностью,  активным 

применением интерактивных методов изучения предмета. 

 

Важнейший  из  них  –  проблемный  характер  преподавания  и  восприятия  данного 

курса. Проблема по-гречески – это задача, то есть то, что требует решения, поиск методов, 

способов,  подходов  этого  решения.  Поэтому  важно  преподносить  предмет  так,  чтобы 

студенты,  во-первых,  воспринимали  разновариантный  путь  осуществления  конечной 

задачи  развития  культурологии  в  ННГ,  демократического  переустройства  нашей 

действительности,  во-вторых,  осознавали  сложность  и  трудность  поиска  единственно 

верного  для  своей  страны  решения  этой  проблемы,  и,  конечно,  видели  возможности 

личностного соучастия в этом поиске.  

Таким  образом,  не  надо  удовлетворяться  изложенными  в  учебниках  и  учебных 

пособиях истинами, положениями, выводами. Они – скорее исходная позиция для анализа 

постоянно меняющихся процессов действительности, для мыслей, вопросов о прошлом и 

будущем культуры, цивилизации в целом. 

 

Инновационный подход к раскрытию содержательных задач Культурологии 

с  позиций  педагогической  технологии  требует  определения  общих  идентифицируемых 

учебных  целей  преподавателя  и  студента.  При  этом  целями  и  задачами  курса 

Культурологии можно назвать нижеследующие:  



 

раскрыть сущность культуры, ее связь с природой; 



 

дать понятие о цивилизации, закономерностях развития культуры; 



 

ознакомить  с  разделами  культурологи,  ее  основными  понятиями,  функциями 

культуры и ее признаками; 



 

показать место исторических моделей и центров культуры в культурологии; 



 

формировать  у  студентов  навыки  для  мышления  о  культурных  реалиях  и 

основах искусства и пользования ими в своей деятельности. 



 

раскрыть  основные  моменты  и  вопросы  теории  культуры,  мировой  культуры, 

отечественной культуры. 

Кроме того, преподаватель должен ставить перед собой следующие задачи: 

 

-  представить  культурологию  во  всей  полноте  еѐ  величия,  влияния,  гуманности, 

сложнейшей содержательности и трудностей реального воплощения; 

 

- заинтересовать проблематикой культурологии, предложить заманчивую и весьма 

важную  для  молодого  специалиста  перспективу  стать  убеждѐнным  политиком  и 

демократом,  чувствовать  свою  сопричастность  к  делу  строительства  демократического 

будущего своей страны, к постоянно меняющимся политическим реалиям; 

 

351 

 

-  задуматься  о  путях  конструктивного  и  эффективного  движения  к  этому 

будущему, его этапах, динамике, средствах вовлечения в него как можно большей части 

общества; 

 

-  формировать  культуру  будущего  специалиста,  аппелировать  к  прежним  знаниям 

предметов гуманитарного цикла, чтобы утвердить понимание культурологии как синтеза 

общечеловеческих знаний.  

 

Осуществление этих целей, а также тех, которые вправе появиться в ходе учебной 

работы, потребуют открытого, равноправного, содержательного диалога по предлагаемым 

проблемам,  темам,  вопросам  и  т.д.  Нельзя  курс  Культурологии  преподавать  не 

демократическими  методами  –  схоластикой,  начетничеством,  через  преподавательский 

авторитаризм,  в  бесправной  студенческой  аудитории  и  т.д.  В  свою  очередь,  студенты 

призваны  также  сознавать  свои  собственные  цели  и  задачи,  осуществление  которых 

потребует  от  них  упорства,  настойчивости,  инициативы.  Поэтому  от  преподавателя 

требуется  предложить  стратегические  задачи  по  изучаемым  темам,  идентифицируемые 

его  собственными  пристрастиями,  полагая,  что  свои  тактико-тематические  задачи 

студенты определят самостоятельно. Итак, предлагается: 

 

-  осознать  важность,  сложность  и  необходимость  творческого,  свободного, 

равноправного участия в изучении данного курса; 

 

- овладеть с достаточной полнотой и ясностью содержанием предмета; 

 

-  убедиться  в  преимуществах  культурологиии  по  осуществлению  коренных 

личностных и общественных прав и интересов; 

 

-  проанализировать  свои  способности  и  возможности  конкретного  участия  в 

усилиях общества по демократическому переустройству своего бытия, в политической и 

культурной жизни общества и страны; 

 

-  стать  пропагандистом  демократического  образа  жизни,  убеждать  других  в 

важности  и  правильности  выбора  страной  демократического  пути  развития, 

ответственном подходе к своим личностным, гражданским правам и свободам. И т.д. 

 

Важно направить студентов к осмысленной, целенаправленной и упорной учебной 

работе,  к  свободному,  мотивированному,  обоснованному  обсуждению  проблем  и 

неустанному  поиску  позитивного  результата.  Немецкий  философ  Э.Гурсель  предлагал 

вынести за скобки всѐ, что наслоилось, вторичное, чтобы пробиться к первичному смыслу 

любого  понятия.  Вот  также  на  семинарах,  «круглых  столах»,  диспутах,  «мозговых 

штурмах»  и  т.д.  по  Культурологии  нужно  оставить  робость,  нигилизм,  скованность  и  с 

достоинством,  решительностью  и  уважительностью  учиться  свободе  слова,  критической 

оценке, аргументации и способности слушать других  – а это есть не что иное, как самая 

подлинная демократия отношений между людьми в поисках истины.  

 

ҼОЖ 165.24 

Тҥсінік деген не ? 

Козлова Л.И., Толубаева Қ.Қ.,  Д.Серікбаева атындағы ШҚМТУ, Ҿскемен қ. 

 

Түсінікке ертеден философтар адамдық  рационалдың танымының маңызы элементі 

ретінде  ерекше  мҽн  беріп  келді.  Нақты  айтсақ,  жалпы  қабылданған  түсінік  анықтамасы 

тҿмендегідей:  «Түсінік-объективті  шындықтың  құбылыстары,заттарының  мҽнді,жалпы 

белгілерін  тануға  кҿмектесетін  адамзаттың  ойлау  формасы.  Бұл  ғасырлар  тарихымен 

қалыптасқанҽрі  қабылданған  қағида  десек  те  болады,  себебі  «түсініксіз»  ешбір 

мақсатты,ұйымдасқан  немесе  кез-келген  сезімдік  танымның  да  болуы  мүмкін  емес. 

Адамның табиғатты тануы сезімдік танымнан басталады. Тілі шықпаған сҽбиді қоршаған 

алуан түстер сен заттар қызықтырады,ал алғашқы сұрақтары «ол не?» «бұл неге мұндай?» 

т.с.с. мағынада жалғасып кете барады. Бірақ адам баласының танымы мұнымен тоқталып 

қалмайды.  Ол  танымын  жалғастыра  түседі,  дамытады.  Танымды  дамыту  түсініктердің 

қалыптасуына алып келеді. 

 

352 

Түсініктер  ҽлемі  ҿте  күрделі,ҽрі  қайшылықты.  Ҽдетте,  қарапайым  түсініктер 

күнделікті  іс-ҽрекетте  қолданылса,  кейбір  түсініктер  күрделі  болып  келеді.  Бірақ  қай 

ұғымның  болмасын  қалыптасуы  –  күрделі  құбылыс  (феномен).  Бүгінгі  ғылыми-

эмпирикалық  зерттеулер  бойынша  ұғымдардың  қалыптасуы  адамның  монополиясы  ғана 

болып табылмайды. Жануарлар ҽлемінде, ҽсіресе, маймылдарда түсініктердің дамуыүлкен 

назарға  ілікті.  Қазіргі  зерттеушілердің  кҿпшілігі,  ҽсіресе  этологтар  жануарлардың 

абстрактілі  ойлайтындығына  ешбір  күмҽн  келтірілмейді.  Мҽселен  мынадай  қызықты 

фактілер  бар,  этологтардың  бақылауында  тҽрбиеленген  маймылдар  (шимпанзе)  олардың 

жоспарлағанынан ҽлдеқайда кҿп. Сҿздерді айта алған жҽне ұғына алған. Бірақ, «түсінік – 

бұл заттармен құбылыстардың арасындағы жалпы мҽнді байланыстарды сипаттайтын ой»-   

деп  келетін  ғылыми  тұжырымдама  этологтардың  жоғарыдағы  пікірін  жоққа  шығарады. 

«Түсінік»  деген  сҿздің  мҽніне  тереңдесек,  ол  ешқашан  белгілі-бір  дайын  нҽрсені 

білдірмейді,  немесе  ол  таза  ойдың  іс-ҽрекетін  де  кҿздемейді.  Сондықтан,  адам  баласы 

белгілі бір түсінікті қолданғанда сол объектінің мҽнін меңзейді. Мүмкін, осы себептен де 

біз түсінік адам ойлауына ғана тҽн таным құралы деп айтқанымыз шығар. «Философиалық 

дҽптерлер»  еңбегінде  В.И.  Ленин  «түсінік  –  материаның  жоғарғы  желісі»  деп  берген 

анықтамасында біз тек  «ми» деген ұғымын  «адам миының деп толықтыруымыз орынды. 

Сезіну, қабылдау жҽне елестетуден түсініктің айырмашылығы түсінікті ешуақытта сезіну, 

кҿру, байқау мүмкін емес. Сонымен «түсінік» қалай қалыптасады деген сұраққа толғанып 

кҿрелік ? 

     Нақты  заттар  мен  құбылыстарға  ықпал  ете  отырып,  оларды  қолдану  жҽне  қайта 

жасау  процесінде  адамзат  ҿзара  қоғамдық  қатынастарды  жасай  отырып,  біртіңдеп  сол 

қатынастар  туралы  ҽралуан  білімдерді  меңгереді.  Ҽртүтлі  материалды  объектілер 

арасындағы қатынастар танылады. Заттар, құбылыстар, процестер байланыстары ҽралуан 

болғандықтан,  осыған сҽйкес  байланыстар  мен  қатынастар  түралы  білім  де  алуан  болып 

келеді. Мҽселен, адам мен ақыл қасиеттерінің арақатынасы туралы білім де алуан қырлы 

болуы мүмкін. Адам ақыл арқылы табиғат ҽлемінде ерекшеленеді. Бұл үрдіс адамзат үшін 

жағымды да, жағымсыз да болуы мүмкін.  

       Ҿмірдегі  практикада  біз  нақты  заттармен  ҽрекеттесеміз,  ол  заттарды  біз 

түйсігіміз  арқылы  табамыз,  танимыз.  Міне,  осы  кезеңде  біз  заттар  мен  құбылыстардың 

арақатынасын ашықтай отырып, сонымен қатар оларға деген біздің қатынастарымызды да 

анықтаймыз. «Адам», «ақыл», «ағаш» т.с.с. сҿздер тек біз анықтаған белгілі бір объектіге , 

нақты зат немесе құбылысқа ғана қатысты қолданбайды. Мҽселен,  «Адам» деген сҿз бір 

біріне ұқсас объектілерге қатысты да қолданыла береді. Сол сияқты «ақыл», «ізгі» сҿздері 

де ҽртүрлі құбылыстарға қатысты айтыла береді. 

  Берілген  «ақыл»,  «ізгі»  т.с.с.  сҿздер  қатынастарды,  байланыстарды,  мҽнділікті 

білдіреді.  Ең  маңызды  қыры,  ҽрбір  сҿз  «түсінік»  ретінде  ҽр  зат  немесе  құбылыстардың 

мҽнін  білдіреді.  Міне,  философтардың  ғасырлар  бойы  сарапқа  салып  келген  тағы  бір 

мҽселесі,  «түсінік»  пен  «мҽннің»  арақатынасы.  Бұл  мҽселе  батыс  ойшылдарымен  қатар 

түркі-мұсылман, ҽлем жҽне қазақ даналарының да назарынан тыс қалмаған. 

 Адам  баласы  қонақ  болып  келген  бұл  дүниенің  құпиясы  кҿп.  Ҽдемілігі  кҿз  жауын 

алатын сыртқы сымбаттың ар жағында түкке қажеті жоқ мҽнсіздіктің, тіпті адамның ҿзіне 

қатер тҿндірер құпия қырының да ақиқат екендігі  – заңды құбылыс. Күллі зат біткеннің 

сыртқы  болмысы  тек  мҽні  арқылы  ғана  кҿрініп  қана  қоймай,  танылады  да.  Сол  зат  не 

болмаса құбылыстың пайдасы мен зияны, жақсысы мен жаманы оның ішкі мҽніне қарай 

айырылмақ. Мҽн – тұрақтап қалған, ҿзгермейтін дүние емес, ол қозғалмалы ҽрі объективті 

құбылыс. Міне осы мҽнділікті табу да, тану да, дамыту да адамзаттың ісі. Ғұламалардың 

пікірінше, ақыл мен білім міне осы мҽнділіктерді, оның ішінде, ҽсіресе адамдық мҽнділікті 

тануға кҿмектесетін күш. 

 Мҽселен,  «ақыл»  түсінігі  философия  тарихында  аз  ҿзгеріске  ұшырамаған.  Келесі 

түсінік  кеңістігіндегі  танымдық  саяхатымыз  «ақыл»  түсінігінің  қыр-сырын  ашуымызда 

 

353 

болмақ.  Ақылсыз  адам  баласының  тұрмыс-тіршілігінің  мҽні  жоғалары  анық.  Ақыл 

қызметін сайып келгенде білім күші де атқара алмайды.    

Ақыл  – Алланың ҽмірімен берілген сый деп  тұжырымдаған ұлы шейх Қ.А. Иссауи 

адам баласының қасиетін ақылда деп білген.  

  Ж. Баласағұнның пікірінше, ақыл – Алланың адам баласына берген еншісі.  

«Ақыл – ес те хақтың берген еншісі, 

Білім – кенге түске мидың еншісі» [2, 204 б]. 

Қазақ  дүниетанымында  ақыл  –  философиялық  ұғым  ретінде  барлық  қырынан 

танылған.  Мұнда  ақылдың    мҽн  –  мағнасы  адамның  басқа    адамдармен,  қоғамен  ҿзара 

қатынасы қырынан анықталады. 

Ақыл  –  адам  ҿміріне  мҽн  беріп,  оған  қорған болар  ерекше  күш.  Ақыл  –  адам  адам 

санасы жетпейтін тұйық жүйе емес,  ҿзінің қабылеттері  мен ерекшеліктерін танып білуге 

мүмкіндік  беретін  ашық  құбылыс.  Міне,  осы  мүмкіндікті  ақын  Ж.  Баласұғұн  діни  ғана 

емес,  антопологиялық  тұрғыдан  да  пайдалану  ҽдісі  арқылы  күні  бүгінге  дейін  адамзатқа 

жұмбақ  құбылыстардың  мҽнін  ашуға  талпынған.  Бірақ,  бұл  мҽселеге  монистік  шешім 

таппаған. 

«Тек ақыл – ес табиғаттан бұйырар, 

Ақыл – еске білім, ҿнер құйылар» [2, 192 б]. 

Ақыл  адамға  табиғи  қажеттіліктерін  қанағаттандыруға  ғана  қажет  құрал  ғана  емес, 

ҿзін  қоршаған  ортаны,  ҿз  болмысын,  мүмкіндігі  мен  қабылеттерін,  жетістіктері  мен 

кемшіліктерін танып, онымен күресуге болмаса дамытуға, ҿзгертуге билік ететін күшке ие 

ізгіліктік белсенділік. 

Тҽн – жеке алғанда құндылық емес. Тіпті кҿрік, сымбаттың ҿзі де ақылдың орынын 

басып, қызметін атқара алмайды. Құлық іс, сҿз, ниет, із  сайып келгенде ақылға бағынуы 

тиіс.  Яғни,  ізгі  жанның  ізгілігін  бағып,  қорғайтын,  сақтайтын  қызмет  те  ақылдікі  екен. 

Ізгілік  белсенділік  ретінде  ақылдың  адам  болмысында  атқаратыны  басқа  ізгіліктік 

белсенділіктермен  салыстырғанда  ҽлдеқайда  маңызды.  «Адам  бақыты  ешбір  жағдайда 

басқа күш арқылы емес, тек теориялық ақыл –парасат күші арқылы ғана пайымдайды.» [2, 

124  б].    Деген  тоқтамға  ҽл-Фараби  де  тоқталады.  Адамды  қайуаннан  бҿлектейтін  асыл 

белгі  де  ақыл.  Хайуанда  ми  болғанмен  онда  ақыл  сана  жоқ.  Ми  –  материя,  оған  рұх 

беретін күш – ақыл. Ақыл болмағандықтан хайуан мұндай мұндай рұхани құндылықтарды 

қажет етпейді. 

Міне,  біз  біртіндеп  мағанасы  күрделі  «түсініктерді»  талқылауға  кҿшкенімізде  де 

байқамай қалды. Мысалы, қарастыратын келесі түсінік – «ізгі», «ізгілік» жай, қарапайым 

сҿздерден емес. «Ізгілік» - философиялық ұғым. «Ізгілік» - адамзат санасымен бірге жасап 

келген  мағнасы  терең  маңызды  философиялық  категориялардың  бірі  екендігіне  сҽл 

тоқтала  кетсек.  Сараптап  қарасақ,  «ізгі»,  «ізгілік»  түсініктерінің  мағнасы  күнделікті 

карапайым қолданымнан ҽлдеқайда терең. Сондықтан «ізгілік» ұғымы емес, жай сҿздердің 

қатарынан  деп  пікір  айтушылармен  келісе  алмаймыз,  Себебі,  «ізгі»,  «ізгілік»  сҿздерінің 

философиялық  ұғым  ретінде  қолдану  бастамасы  түрік  мұсылман  ойшылдарынан 

басталған.  Ҽбу  Насыр  ҽл-Фараби,  Ж.  Баласағұн,  Қ.А.Иассауи  сынды  ғұламалар  «ізгі» 

сҿзін терең түсінік, ұғым формасында зерттеу нысанасына алады.  

«Ізгілік не? 

Тегі қандай, түсі қандай? 

Мінез-құлқы, ісі қандай ҿзінің» [2,124 б] 

деп, ақын Ж.Баласұғанның «ізгілікті» - танып, білу қажет маңызды ұғым ретінде түсініп, 

жеткізуге  талпынысы  -    «ізгіліктің»  философиялық  категория  ретінде  толыққанды 

қалыптасуының  басы  десекте  болады.  Ойшылдың,  жоғарыда  келтірілген  бҽйіттегі  сұрақ 

қойылымы ізгіліктің табиғатының күрделілігін білдіреді. Ізгік – жұмбақ құбылыс. Мұнда  

«ізгілікті»  түсінік  ретінде  түсініп,  қабылдауымызға  ықпал  ететін  бір  кҿзқарастың 

қажеттігі  мҽселесі  ҿздігінен  бой  кҿтереді.  Мҽселенің  мҽні  –  ізгіліктің  игілік,  ҽзҽз, 

қайырымдылық сияқты адамның жасы қасиетінен танылып келуінде. 

 

354 

  Енді  ғұлама  ҽл-Фарабидің  ізгілікке  қатысты  саяси-этикалық  ұстанымдарымен 

ойымызды  жалғастырайық.  Ҽл-Фараби  «Бақытқа  жету  жайында»  еңбегінде  тҿрт  түрлі 

ізгілікке  тоқталып,  ҽрқайсысын  жеке  сараптайды.  Бұлар  –  теориялық,  ойшылдық, 

этикалық, практикалық ізгіліктер. Трактатта қолданылған  «ізгіліктің» сҿз емес кең ұғым 

екендігін: «Теориялық ізгіліктер дегеніміз түпкі мақсаты  - ҿмірде бар нҽрселерді зерттеу 

болып  табылатыны  жҽне  пайымдаудағы  (мазмұны)  ҿзінің  кҿздеген  мақсатын  ғана 

қамтитын  білімдер»  [3,  297  б].  Деп  берген  философтың  анықтамасы  дҽлелдейді.  Ҽл-

Фарабидің    пікірінше,  бұл  білімдердің  ҽуел  бастан  кҿңілге  тоқитыны  жҽне  оған  қарсы 

жағыда бар. Сонымен қатар, мазмұны кұрделі болып келетін – «ойлап, тексеріп, зерттеп, 

үйреніп, оқу» ҽдісімен келетін білімдерде бар. Теориялық ізгілікті біліммен байланыстыра 

түсіндіруі  VIII-XII  ғасырлардағы  түрік-мұсылман  ҽлеміндегі  саяси-ағартушылық 

қозғалыстың ғылымға игі ықпалын білдіреді. 

  Ізгіліктің  маңызды  атрибуттары  –  оның  ішкі  «Мені»  жҽне  сыртқы  «Мені»  - 

ойлайтын,    есті  субъект.  Ол  рационалды  субъект  ретінде  бейнеленеді.  Яғни  ізгілікті  тек 

сҿз  немесе  қиял,  бір  іс-қимылы  арқылы  ғана  білдіру  мүмкін  емес.  Ізгіліктің  күрделі 

табиғаты  білінеді.  Тұжырымдасақ,  ізгілік  –  бірнеше  аспектіде  қарап,  талдауды  қажет 

ететін категория, философиялық кең түсінік, объективті шындықтың кҿрінісі ретінде жҽне 

адамның жетілу кҿрсеткіші рҿлінде зерттелетін объект (нысана) ретінде қабылдануы тиіс 

ұғым. Бұл үшін, ҽрине терең теориялық талдау қажет. 

  Ізгілікті  толық түсіну үшін ҿзіңді  ізгі  жан, ізгі тұлға ретінде қойып кҿру, елестету 

кажет  пе?  Бұл  талпыныстар  ҽрине  жеткіліксіз.    Ізгіліктің  түп  тамырын  суреттеу, 

эмпирикалық ҽдістердің күші жетпейтін тереңде жатыр. Ізгілік – жеке бір адамға танылған 

сапа, қасиет, атақ емес, ол бір адамның екінші адамға қатынасынан жҽне адамның қоғамға 

қатынасынан  кҿрінетін  терең  философиялық  ұғым.  Ізгілікті  қатынас  адамның  ҿзін-ҿзі 

жетілдіру үшін қажет құрылыс материалы іспеттес.   

Жоғарыда айтып ҿткен  философиялық пайымдауларымыздан түйіндегеніміз, түсінік 

-  сҿздермен  берілген,  танымның    ҽлеументік  –  тарихи  үрдісінің  жемісі  түсініксіз 

адамзаттық таным мүмкін емес. Ұзақ тарихи прогрессті адамзат сҿздерді ұғымдарға, яғни 

түсініктерге  категорияларға  кҿпғасырлық  тҽжірибесі  арқылы  айландыра  алды  жҽне 

түсініктер күні бүгін де осылай дамуда. 

 

Ҽдебиеттер: 

1.

 

Қ.А. Иассуи «Халиттер». А, Даик Пресс 1991, 242 б. 

2.

 

Ж. Баласағун «Құтты білік». А, Жазушы, 1996 594 б. 

3.

 

Ҽл – Фараби «Ҽлеументтік – этикалық трактаттар».А, Ғылым, 1975. -364 б.  

 

ҼОЖ 161.12:19 

Иммануил Кант  «Таза ақыл –ойдың жалпы міндеті» 

Козлова Л.И., Толубаева Қ.Қ.,  Д.Серікбаева атындағы ШҚМТУ, Ҿскемен қ. 

 

Классикалық неміс философиясының негізін қалаушы ҽрі кҿрнекті ҿкілі И. Кант – 

философия  тарихындағы  ерекше  тұлға.  Ҿмірінің  басында  жаратылыстану  мҽселелерін 

зерттеумен айналысқан ұлы ойшыл 46 жасында профессорлық диссертациясын жазғаннан 

кейін Ньютондық метофизикалық материализмнен субъективті иделизм позициясына бет 

бұрады.  Міне,  осы    770  жылдан  бастап,кеңістік  пен  уақытты  енді  априорлы,  яғни 

тҽжірибеге  дейінгі  таным  формалары  деп  келетін  қағида  Кант  үшін  оның  философиясы 

үшін ең маңызды болып саналады. 

Кант  ҿзінің  философиясын  «сыншыл»  деп  бағалай  келе,  міне  пікір  жазғалы 

отырған, атақты «Таза ақыл-ой сыны» атты еңбегін жазады. Бұл жерде «сын» ұғымы нені 

береді? Бір қызығы бұл сұраққа философтың ҿзі былайша түсініктеме береді: бұған дейін 

философтар  ақыл-ойдың  кҿмегімен  ҽлемді  зерттесе  де,  олар  сол  таным  құралының  ҿзін 

зерттемеген болды.  

 

355 

Сондықтан  Кант  ҿзіне  дейінгі  философияны  қатып-семіп  қалған  ілім  деп 

кінҽпайды. Сондықтан Канттың «Сыны» - ол тексеру, яғни ақыл-ой мүмкіндігін зерттеуге 

алғашқы маңызды қадам. 

Осылайша Кант «Таза ақыл-ой» мҽселесіне қатысты тҿмендегі міндеттерді қояды. 

Бірінші  міндет  –таным  теориясы  пҽні,  екінші  –этика,  ал  үшіншісі-эстетика  пҽні.  Кант 

ерекше  тоқтаған  «біздің  ақыл-ойды  қолданудың  түпкілікті  мақсаты»  тҿмендегі  сұрақтар 

тҿңірегінде  жүйеленуі  тиіс  еді:  «Мен  не  біле  аламын?  Мен  не  істеуім  қажет?  Мен  не 

нҽрсеге сене аламын?». 

Осы сұрақтарға негізгі жауаптарды И. Кант ҿзінің «Таза ақыл-ойға сын»еңбегінде 

береді.  Бұл  еңбек  7  ірі  бҿлімнен  тұрады.  Аталмыш  еңбектің  6-бҿлімі  «Таза  ақыл-ойдың 

жалпы міндеті» деп аталады. Енді осыбҿлімнің мазмұнына тереңдеп, талқылап кҿрелік. 

«Кез-келген  еңбекті  дұрыс  ҽрі  нақты  анықталған  міндет  жеңілдетеді»    деп 

басталатын терең философиялық мҽтін Канттың позициясын анық ашып береді. Қалайда 

таза  ақыл-ойдың  шынайы  міндеті  келесі  сұраққа  тіреледі:  априорлы  синтетикалық  

пайымдаулар қалайша мүмкін болмақ? 

«Аналитикалық  жҽне  синтетикалық  пайымдаулардың  айырмашылығы  туралы 

ешкім  ойламаған,  сондықтан  метофизика  осыған  дейін  қайшылыққа  толы  ҽрі  дҽлелсіз, 

нақты  емес  жағдайда  келді.  Метофизикалық  мықтылығын  анықтайтын  да  осы    міндет 

шешу»дей  келе  И.  Кант  метофизикаға,  Энгльс  айтқандай,  жеңіс  соққысын  ілген  болып 

шықты.  Бұл    мҽселені  шешуге  талпыныс  жасаған.  Жаңа  заман  философтарының  бірі  – 

Давид Юм априорлықты мойындамаған еді.  

Жоғарыда  қойылған  міндетті  шешу    ақыл-ойды    таза  қолдану  мүмкіндігін 

тудырумен  қоса,  заттар  туралы  апрорлық  теориялық  білімді  негіздейтін  барлық 

ғылымдардың  дамуына  да  кҿмектесер  еді.  (Мҽселен,  мынадай  сұрақтарға  жауап  беруге: 

Таза математика мүмкін бе?) 

Математика жҽне жаратылыстану ғылымдары ақиқатында бар болғандықтан, олар 

былайша сұрақ қояды, олар қалай мүмкін бола алады? Бірақ олардың ҿмір сүруі, олардың 

болуының  мүмкіндігін  дҽлелдейді.    Ал,  метофизика  жҿнінде  ҿте  қатаң  айып  айтылады. 

Неге?  Метофизиканың  мүмкіндігіне    кез-келген  күмҽн  білдіре  алады,    себебі  ол  бұған 

дейін  нашар  дамып  келді,  метофизика  ұсынған  қағидалардың  ешбірі,  тіпті  қойылған 

негізгі  міндеттерінің  ҿзі,  оларды  бар  деп  тануға  жарамсыз.  И.  Канттың  мұндай  ащы 

сынымен толық келісуге де болады.  

 Бірақ  жаңа  замандық  метофизикалық  материализмнің  философия  ғылымына 

қосқан құнды ештемесі жоқ дегенге де кҿзсіз сенуге болмайды.  Бұндай пікірге келуімізге  

И. Канттың келесі тұжырымдамасы себеп болады: «... Метофизика ғылым ретінде болмаса 

да, адамның табиғи бейімділігі [metaphysica naturalis] түрінде ҿмір сүреді.  

Негізінде,  адамзаттық  ақыл-ой  ешбір  тҽжірибелі  серде  жауап  бере  алмайтын 

сұрақтардың адамның ҿз талабынан тууына алып келеді.  

Сондықтан  барлық    адамдарда  олардың  ақыл-ойы  спекуляцияға  дейін  кеңейген 

кезде, шындығында да ҽр уақытта қандайда болсын метофизиканың бар болатыны анық». 

(   ;114). Міне, сондықтан да И. Кант ашық түрде «метофизика табиғи бейімділік түрінде 

мүмкін  бе?»  ,  т.с.с.  жалпы  адамзаттық      ақыл-ойдың  жеке  ҿзіндік  талап  тілектерден 

оянатын сұрақтарға жауап беруге талпынатынын білдірдетін қағиданы тұжырымдайды.  

Бұрынғы  жаратылыстанулық  сұрақтарға  жауап  беруге    талпыныстарда,  мҽселен 

ҽлемнің бастамасы бар ма? ҽлем мҽнгі ҿмір сүреме? т.б.   сұрақтарға қайшылықты, бірін-

бірі терістейтін кҿзкарастармен ілімдердің болғаны рас деген Канттық позиция ҿте дұрыс. 

Сондықтан метофизика табиғи  бейімділікке ғана емес, таза  ақыл-ойдың қабылетінен де 

(ҿйткені  таза    ақыл-ойдың  ҿзіненде  қандайда  бір  метофизика  тууы  мүмкін)  толық 

сүйенуге болмайды.  

Бұл жерде,  Кант тұжырымдағандай, ол заттарды білетін немесе білмейтіндігімізді, 

жҽне  осы  заттарды  зерттейтін    ақыл-ойдың      қабылеттілігі  мен  қабылетсіздігіне,  таза  

ақыл-ой  мүмкінділігіне нақты, қатаң   шекараларды қоюға кҿз жеткізуге мүмкіндік табу 

 

356 

кажет.  Жоғарғы  қойылған  жалпы  міндеттен  туындаған  сұрақтардың    (жаңағы  айтылған 

мҽселелердің)  соңғысын  толық  түрде  тҿмендегідей  беруге  болады:  ғылым  ретінде 

метофизика қалай мүмкін (бар)? 

Осылайша,    ақыл-ой  сыны  түбінде  ғылымға  ҽкеледі.  Керісінше,  сынсыз  догматты  

ақыл-ойды қолдану ештемемен дҽлелденбеген тұжырымдарға ҽкеледі. Түбінде бұл үрдіс, 

скептицизмге  бағыттайды.  (  Бұл  жерде,  Канттың  Юмның  скептицизмін  ашық  терістеп, 

рационалдық интуицияға негізделген рационалистік догматизмді) нақты фундаминті жоқ, 

себебі рационалдық интуиция тек жалған меңгеру ғана болып табылады.  

Бұл  ерекше  ғылым  (Кант  ол  ғылымды  таза    ақыл-ой  сыны  деп  атаған)  үлкен 

кҿлемді  бола  қоймады,  себебі    бұл  ғылым    ақыл-ой  объектісімен  айланыспайды.  Ҽрине  

ақыл-ой  объектісі  кең,  кҿлемді,  шексіз  екені  белгілі.  Бұл  ғылым      ақыл-ойдың  ҿзін 

зерттейді.  Бұл  жерде  зерттеу  объектісі    заттардың  табиғатынан    емес,      ақыл-ой 

табиғатынан туындайтын жаңа міндеттер.  

Рационализ  мен  эмперизмді  синтездеуге  талпынған  философ  таным  үрдісіндегі 

субъектің белсенділігін мойындайды. 

Бұл бҿлімде, метофизиканы догматтық құрудың ешбір жетістікке ҽкелмегенін Кант 

осылай  дҽйектейді.  Метофизикалық  пайымдаулардың  құрамында  аналитикалық 

бірденелер  болғанымен,  олар  тек  бҿлшектенген  ұғымдар  біздің  танымымызда  кеңейтуге 

жарамсыз, себебі олар тек  бұл ұғымдарда не бар соны ғана кҿрсетеді. 

 Канттың  түйіндеуінше,  кез-келген  таным  субектпен  сипатталады,  яғни  барлық 

таным үрдісі  оның ұйымдастырған тҽжірибесінен басталады.  

Объект  туралы  тҽжірибелік  білімді  біз  сезімдік  ҽсерлерді  ұғымдық  ҿңдеу 

нҽтижесінде  аламыз.  Канттың  пайымдауынша,  математика  мен  жаратылыстану 

негізделген  ғылымдар,  ал  олардың    ұғымдары  ....  жалпымҽнді  ҽрі  қажетті  сипат  алады. 

Осылайша,  біз  себептілік  категорияларының  кҿмегімен  жалпымҽнді    жҽне  қажетті 

формалар  негізінде  сезімдік  қабылдау  формасындағы    ҽр  түрлі  құбылыстарды  объектен 

бҿліп  қарастыра отырып, жүйелеп белгілі бір тҽртіпке келтіреміз.  

Тҽжірибе  негізінде  Кант    ұғымдар  мен  категориялардың  априорлы  жҽне 

апостериорлы қалыптасуын ажыратады.   

Канттың  априоризмнің    мҽні,  таным  субъектісінің  анықталған  оған  дейін 

қалыптасқан таным формаларына  ие болуында. Бірақ бұл априоризм [a priori]  туа біткен 

идеялар  бара  бар  емес;    априоризм  адамның  ҿзіне  дейінгі  қалыптасып  дамыған 

мҽдениетпен  қатынасында  меңгерген  формалары.  Танымға  кіріскен  адам,  ҿзіне  дейін 

болған танымдылық формалар қолданады.  

Бұл  таным  үрдісі  заңдылығының    Кант  ашқан  бір  қыры  ғана    таным  үдірісінде  

метофизикалық сұрақтар үнемі туындап отырады, ал бірақ бұл сұрақтарға біз толық жауап 

бере алмаймыз деп тұжырымдауы Кантқа философия нені зерттеу керек екендігі туралы 

мҽселені кҿреруіне ықпал жасады. 

«Таза  ақыл-ойға сын» еңбегінің «таза  ақыл-ойға сын деп аталатын ерекше ғылым 

идеясы мен бҿлу» деп аталатын 7- бҿлімін Кант тҿмендегідей тұжырымдармен бастайды: 

«Жоғарыда  айтылғандардан  ерекше  ғылым  туралы  идея  туындайды.  Бұл  ғылымды  таза  

ақыл-ой сыны деп айтуға болады.  

Ақыл-ой – бізге априорлы білім қағидаларын беретін қабылет. Сондықтан таза деп 

шартсыз  априорлы  білімге  негізделген      ақыл-ойды  айтамыз....».  (  ;122).  Канттың 

пікірінше  ақыл-ойдың  күші – оның синтетикалық қабылетінде. Бірақ бұл қабылет толық 

емес, ҽрі шектеулі. Ол тҽжірибемен шектеулі.  

Сондықтан пайымдау тҽжірибенің шекарасынан шыға алмайды. Жҽне де Канттың 

пайымдауы  ҿз  шекарасын  білмейді  ҽрі  білгісіде  келмейді.  Бұл  қызықты  пікірді  кҿпшілік 

философтар ұстанады.  

Танымның ең жоғарғы формасы – ақыл – ойды Кант ҽрекетшіл деп бағалағанмен,  

ақыл-ойдың  іс-ҽрекеттері жетістікке жете бермейді деп ҽділ бағалайды.  Таза теориялық 

 

357 

ақыл түптеп келгенде ҿзінің жеңілісін мойындау керек, себебі, «ҿзіндік зат» (вещи в себе)   

ақыл-ойға таныла бермейді .... 

Ҿзінің  зерттеуіндегі  жетістіктеріне  қарамастан  таным  мҽселесінде  И.Кант 

метофизик  болып  қала  бермек  (бірақ  «Таза    ақыл-ойдың  жалпы  міндеті»  деген  бҿлімде 

кіріспеде Канттың метофизиканы қатты сынағанын айта кеткен болатынбыз).  

Қорта  келсек,  Кант    ақыл-ойдың  қарама-қайшылығын  (ол  шексіз)    ақыл-ойдың 

ҽлсіздігі,  қабылетсіздігі  деп  ұқты.    Ақыл-ой  «ҿзіндік  зат»  мҽнділігін  аша  алмайды,  оған 

ене де алмайды.  

Сондықтан  «Таза    ақыл-ой  сыны»  еңбегінде  Кант  философияны  «ҿзіндік  заттар» 

туралы  емес,  таным  шекарасы  туралы  ғылым  деп  қарастырды.    Жоғары  құндылықтар 

құдай, жан жҽне еркіндік. 

Осылайша, Кант адамның танымдық ҽрекеті формаларын, жалпыға тҽн шарттарды 

негіздеу философияның мақсаты деп санады. 

 

Ҽдебиеттер: 

И.Кант. Критика чистого разума // Сочинения в 6 т. М., 1964. Т.3. 105-122.  

   

УДК  94( 575.1)  «1463 / 1532 « 

жүктеу/скачать 4,12 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: