Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары

189 
 
алатын  айырықша  табиғи-географиялық,  климаттық,  бальнеологиялық,  мҽдени-
тарихи ресурстары бар, жҽне туристік саласының дамуына байланысты Алматы 
мен Астана қалаларынан кейін 3-орынды иеленеді.  
Шығыс Қазақстан облысы 1932 жылы қҧрылып,1997 жылдың 3 мамырында 
Қазақстан  Республикасы  Президентінің  Жарлығымен  оған  Семей  облысының 
аймағы қосылды. Жалпы облыс аймағы 283,3 мың ш.км созылып, жоғарғы Ертіс 
алабында  орналасқан,  онтҥстікте  Қытай  жҽне  Алматы  облысымен,  солтҥстік 
шығыста  Ресеймен,  батыста  Қарағанды  жҽне  Павлодар  облыстарымен 
шекараласады  жҽне  Қазақстан  Республикасының  облыстары  арасында  аумағы 
бойынша  ҥшінші  орынды  еншілейді.  Облыс  орталығы  Ҿскемен  қаласы  1720 
жылы  қҧрылып,  Кенді  Алтай  тауында  орналасқан.  Облыс  алуан  тҥрлі  табиғи 
жағдайларымен  ерекшеленеді,  табиғаты  да  таңқалдырар  алуан-тҥрлі.  Мҧнда 
таулы  бедердің  кҥрделігімен  жҽне  бірқатар  жалпы  климаттық  тҽртіп 
қҧбылыстарымен,  сондай-ақ  кҿптеген  таулы  жоталардың  ауа  ағысының 
таралуына  ҽсерімен  байланысты  климаттың,  ҿсімдіктің  жҽне  топырақтың 
вертикальдік  аймақтығы  кҿрінеді.  Дала,  шҿлді  жҽне  таулы  тайга  ландшафттар: 
батыста  -  Ертіс  маңы  жҽне  Сарыарқаның  жазықтары,  шығыста  -  Алтай  деп 
аталатын  таулы  ҿлке.  Сонымен  қатар,  Шығыс  Қазақстан  жануарлар  жҽне 
ҿсімдіктер  ҽлемінің  тҥр-тҥріне  бай.  Облыста  республикамыздың  орман 
байлығының  90%-ы  жинақталған  десе  де  болады.Аймақтың  табиғатын  сақтап 
қалу  ҥшін  қорғалатын  аумақтар  мен  қорықтық  орындар  торабы  қҧрылған.  Бҧл 
Марқакҿл,  Батыс  Алтай,  Алакҿл  қорықтары,  8  жануартану  мен  ҿсімдіктану 
қорықшалары,  6  табиғат  ескерткіштері  жҽне  Қатон-Қарағай  ҧлттық  табиғи 
саябағы[1]. 
Қазақстан  Республикасының  туристік  саласын  дамыту  Тҧжырымында 
«Шығыс Қазақстан кластері «Табиғат таңғажайыптары ҽлемі» жҽне экологиялық 
туризмді  дамыту  орталығы  ретінде»  белгіленетіні  жайлы  айтылған.  Ол 
кластерлерге  ШҚО-ның  солтҥстік  жҽне  шығыс  бҿліктері  енді.  Кластердің 
орталығы болып туристік қызығушылық тудыратын 8 басты жер енгізілді. Олар: 
1)  «Берел»  мемлекеттік  тарихи-мҽдени  қорық-мҧражайының  нысандары;  2) 
Бҧқтырма  су  қоймасы;3)  Ертіс  ҿзені  мен  Жайсан  кҿлі;4)  Катон-Қарағай 
мемлекеттік  ҧлттық  табиғи  паркі;5)  Қалжыр  ҿткелі;6)  Риддер-Анатау  жҽне 
Иванов таулары;7) Алакҿл кҿлі;8) Семей қаласы. 
Семей  –  тарихы  тереңнен  бастау  алатын,  сҽулетті  ескерткіштерімен 
ерекшеленетін  қала.  Қала  тҧрғындары  қойнауы  қҧнды  деректерге  толы  туған 
қаласының тарихын жҽне тарихи-мҽдени ескерткіштерін қастерлеп қҧрметтейді, 
аялап сақтайды.  Семей тарихына ҥңілсек, қатпарлы жылдар қойнауына, ҽртҥрлі 
дҽуірлер  тҧңғиығына  кіреміз.  1776  жылы  салынған  Ямышев  қақпасының  ҥлкен 
аркалары,  шатырлы  тҿбесі,  карнизінің  тҥрі  қарапайым  суретімен  жҽне 
қабырғаларының екі метр қалыңдығымен, он метр тереңдігімен таң қалдырады. 
Осы қақпаның қҧлпы тарихи-ҿлкетану мҧражайында сақтаулы. Қала қамалының 
қақпасы ҿткен тарихымыздың белгісіндей ескерткіші болса, ХVIII-XIX ғасырлар 
арасында салынған тҿрт мешіт, екі шіркеу, ҽйелдер шіркеуі жҽне часовня қазіргі 
заманға  сай  жаңа  мазмҧнда  жҧмыс  істеп,  қаламыздың  тарихи  келбетін  кҿрік 

190 
 
беруде.  Солардың  ішінде,  губернатордың  бҧрынғы  ҥйі  (қазіргі  тарихи-ҿлкетану 
мҧражайы),  екі  мҧнаралы  жҽне  бір  мҧнаралы  мешіт,  Тыныбай  мешіті,  Қытай 
Консулдығы  (қазіргі  «Бинар»  қонақ  ҥйі),  ерлер  гимназиясы  (қазіргі  Қазақ 
инновациялық-гуманитарлық заң университеті) орналасқан ғимараттар ҿткеннен 
қалған тарихи орындар[1]. 
Туристік кешен - ол бҥгінгі кҥні экономиканың бірден-бір болашағы болып 
табылады.  Туризм  -  танымдық  жҽне  емдік  қызметтер  атқарады.  Семей  ҿңірі  де 
осындай  қызметтерімен  табиғи-мҽдени  мҧраларға  бай.  Семей  ҿңірінен 
танымдық, ғылыми жҽне этникалық туризмге арналған объектілерді тамашалауға 
болады. Ҿңірге келуші туристердің қызығушылығын тудыратын негізінен сҽулет 
жҽне  тарихи  ескерткіштер  болып  табылады.  Атап  айтар  болсақ:  Абайдың  білім 
алған  ҥйі,  Ахмет  Ризаның  медресесі,  Ямышев  қақпасы,  Ф.М.  Достоевскийдің 
ҽдеби-мемориалдық  мҧражайы,  тарихи-ҿлкетану  мҧражайының  ғимараты 
(губернатор  ҥйі),  бір  мҧнаралы  мешіт,  екі  мҧнаралы  мешіт,  Абайдың 
Республикалық  ҽдеби-мемориалдық мҧражайы,  Абай  атындағы  театр  ғимараты, 
Тыныбай Каукенов мешіті жҽне Воскресенский қорғаны, 90 метрлік пилонымен 
Ертіс  ҿзені  арқылы  ҿтетін  аспалы  кҿпірдің  орасан  зор  силуэті  жҽне  «Сильнее 
смерти»  Семей  ядролық  полигонының  қҧрбандарына  ескерткіш  Монументі. 
Бҥгінде  жоғарыда  аталған  сҽулет  жҽне  тарихи  ескерткіштері  Семейдің  қазіргі 
заманғы символдарына айналып отыр. 
Сонымен  бірге  Семей  қаласынан  тыс  жерлерге  экскурсиялық  бағыттар 
ҽзірленіп жҽне олар қазіргі уақытта жҧмыс жасауда.Саяхат бағыттары қазақтың 
ҧлттық  мҽдениетінің  тҥп  тамырын  ашады,  қазақ  ҽдебиетінің  ғҧламасы  – 
Абайдың,  атақты  философ  Шҽкҽрімнің,  біздің  заманымыздағы  ҧлы  жазушы 
Мҧхтар  Ҽуезовтың  ҿмірлері  мен  шығармашылықтары  жайлы  айтылады,  мҧнда 
тіпті  Еуразиялық  континенттің  географиялық  кіндігін  білдіретін  символикалық 
белгісін  кҿруге  болады,  аты  аңызға  айналған  Аттила  мен  Шыңғысханның 
батысқа жҥріп ҿткен жерлерін, «Абай-Шҽкҽрім» мемориалдық кешенін, одан ҽрі 
екі  ғашық  «Еңлік-Кебек»  ақ  мҽр-мҽр  тастан  жасалған  қазіргі  заманғы 
ескерткішін, 
Бҿрлі 
ауылында 
М.О. 
Ҽуезовтың 
ҽдеби-мемориалдық 
мҧражайынтамашалауға болады[2]. 
Семей  қаласының  туристік  фирмалары  демалыс  жҽне  емдеу  бойынша 
қызметтерді  Ертіс  бойындағы  «Строитель»  профилакториінде,  «Боровлянка» 
қарағайлы  орманда,  Шҥлбі  жағалауындағы  Шҥлбі  су  қоймасында,  сондай-ақ 
Алакҿл кҿлінде демалысты ҿткізуді ҧйымдастыра алады. Туристердіңамфитеатр 
кешенінде  этнографиялық  ҧжымдардың  тамылжыта  салған  ҽнін  тыңдап, 
қазақтың  киіз  ҥйінде  отырып  ҽртҥрлі  ҧлттық  тағамдардан  дҽм  татуға  да, 
сҽйгҥліктермен серуендеп, дала кемесі тҥйемен қыдырып, ҧлттық киімдерді киіп 
суретке тҥсуге де, ҧлттық аңшылық ҿнермен танысып, қазақ ҧлтының атты спорт 
ойындарына қатысып, ҿз бақтарын сынауларына да мҥмкіндіктері бар. 
Бҧл бағыттардың қҧрамдас бҿлігі  болып Абайдың асыл жарлары Ділдҽ мен 
Ҽйгерім  мазарлары,  Мҧхтар  Ҽуезовтың  ата  –  анасының  мазарлары,достық  пен 
мҽдениеттер  қауышуының  символына  арналған  «Гете  –  Лермонтов  –  Абай» 
мемориалды  кешені  де  туристер  ҥшін  қызықты  болары  сҿзсіз.  Табиғаттың 

191 
 
ерекше ілтипатымен жасалған «Қоңыр ҽулие» ҥңгірінен жҽне адам ескерткішінен 
тҧрады. Мҧнда ҽлі кҥнге дейін толық зерттеліп болмаған жер асты кҿлі бар. 
Семей  қаласына  жақын  орналасқан  кеңестік  ядролық  сынақ  полигонының 
орыны  «Қырғи  қабақ  соғыстың»  суық  ызғарын  еске  тҥсіреді.  Бҧл  маршрутта 
туристер  ядролық  сынақ  қҧрбандарына  арналған  ескерткішпен,  анатомиялық, 
тарихи-ҿлкетану мҧражайларымен ғана танысып қоймай, ядролық сынақтардың 
жер  –  анаға  салған  ҥлкен  жарасы  «атом  кҿлін»  де  кҿре  алады.  Семей  туризм 
бизнесінің  орталығы  ретінде  де  ҿзіне  жҧртшылықты  тартады.  Туристер  ҥшін, 
алдын  ала  келісіммен  кҽсіпкерлік  бҿлімі  қаланың  іскер  қауымымен  кездесуді 
ҧйымдастырады,  соның  ішінде  кҿмір,  алтын,  молибден  жҽне  басқа  да  пайдалы 
қазбаларды  шығаратын  ірі  ҿнеркҽсіптік  кҽсіпорындармен,  цемент,  кірпіш, 
шифер, кабель-желі ҿнімін ҿндіретін, тігін, тон жҽне былғары ҿнімін шығаратын, 
аяқ-киім,  жҥн,  ҧн,  қҧрама  жем,  консервілерді  жҽне  азық-тҥліктің  кең  тҥр-тҥрін 
ҿндіретін кҽсіпорындарымен таныстырады. 
Семей  ҿңірінде  конгрестік  туризм  ҥшін  барлық  жағдайлар  жасалған. 
Іскерлік  кездесулерге  де,  конференцияларға,  симпозиумдерге  арналған  ҽртҥрлі 
залдар қандай да болсын талапқа сай. Семейді қазіргі кезде ҽйгілі халықаралық, 
республикалық  спорт  сайыстарын  ҿткізу  ҥшін  жиі  таңдайды.Туристерге  қала 
театрлары,  кҿптеген  мейрамханалар,  кафе,  тҥнгі  клубтар,  бильярд  салондары, 
сауналар,  қазіргі  заманғы  аквапарк,  дамыған  сауда  орталықтары  бар 
ықыластарымен қызмет етеді. 
Осының барлығы туристердің кҿңілінде Семей ҿңірінің бейнесін жарқын да, 
сымбатты тҥрде сақтауға кҿмектесетіні сҿзсіз. 
Сонымен,  Шығыс  Қазақстан  облысы  Семей  ҿңірініңмҽдени-танымдық 
туризмін  дамыту  –  еліміздің  рухани  байлығы,  егемендігіміздің  дҽлелді  дерегі, 
ҧлтымыздың мақтанышы десек артық айтқандық емес. 
 
ҼДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 
1.
 
Ердҽулетов С.Р., ЖҧмаділовА.Р.Туризм тарихы.- Алматы, 2010 
2. 
http://invest.e-vko.kz/kz/menu/o-regione/rajonyi-vko/goroda-oblastnogo-
podchineniya/gorod-semej.html 
3.  Қазақтар:  Кҿпшілікке  арналған  анықтамалық.  9  т.-  Алматы:  Қазақстан 
даму институты, 1998. - Т.8. - 480 бет. 
 
ҼОЖ  81' 344.2 
ТУСУПЖАНОВА А.С., ОРАЗАЛИН С.К. 
С. Аманжолов атындағы ШҚМУ, Ҿскемен қ., Қазақстан 
 
ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ЖАЙ СҾЙЛЕМНІҢ ҚҦРЫЛЫМДЫҚ-
КОММУНИКАТИВТІК ТҤРЛЕРІНІҢ ИНТОНАЦИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 
 
 
 
Кез келген тілдің фонетикалық жҥйесі оның сегменттік бҿлшектерінің, яғни 
сҿздердің  дыбыстарынан  ғана  тҧрмайды,  ол  тілдің  кҥрделі  суперсегменттік 

192 
 
просодикалық  деңгейін,  яғни  сҿйлемдердің,  мҽтіннің  жалпы  интонациялық 
сипатын да қамтиды. 
Интонация  термині  латынның  intonare  «қатты  сҿйлеу»  деген  сҿзінен  пайда 
болғанымен,  бҧл  терминнің  қазіргі  мағынасы  ҽрі  кҥрделі,  ҽрі  сан  қырлы.  Ҽуен 
(мелодика),  пауза,  қарқын  (темп),  интенсивтілік,  ырғақ  (ритм),  екпін,  тембр 
интонацияның    компоненттері    болып  табылады.  Интонация  мен  сҿйлеу 
дыбыстарының  қайсысы  бҧрын  пайда  болғаны  жайында  ҽрқилы  деректер  бар. 
Интонация  мен  сҿйлеу  дыбыстарының  адамдардың  бір  -  бірімен  қатынас 
жасауында  рҿлі  ерекше.    Интонация  дыбыстан  бҧрын  пайда  болған  деп 
есептеледі. Бҧған дҽлел ретінде дамуы жоғары саналатын ҥйірлі хайуанаттардың 
ҿзара  қатынастарында  олардың  дауыс  интонациясының  қҧбылуының  мҽні  зор 
екені  айтылады.  Олар  сол  интонация  ҿзгерістерінаңдап,  ҿзара  қатынастарына, 
тіршіліктеріне сигнал қабылдайды.  
Демек,  сҿйлеу  тілінің  пайда  болуынан  кҿп  бҧрын  ҥйірлі  хайуанаттардың 
қарым  -  қатынасына  қызмет  еткен  интонация  еді  деп  топшалауға  болады.  
Интонация  адамдардың  қарым  -  қатынасындағы  ең  алғашқы  қҧрал  екендігін 
онтогенез кҿрсеткіштері де дҽлелдей тҥседі. Мысалы, бесіктегі сҽби.Сҽбилер ең 
алдымен уілдеуден бастап қана қоймай, сҿз мағынасын ҧға бастайды, соған сай 
ҽрекет  жасайды.  Оған  біреу  қатты  сҿйлесе,  иегін  кемсеңдетіп  жылай  бастайды 
да,  ал  енді  біреу  жағымды  дауыспен  «агу»,    «кіш  -  кіш»,  десе  де  сол  сияқты 
анасының еркелеткен сҿздерінің мағынасын ҧқпаса да кҿздерін жаутаңдатып, езу 
тартып  кҥледі.Яғни,  интонация  тонының  (тональность)    сҿйлеу  сҿзінде  де, 
адамдардың  қарым  -  қатынасында  да  ҥлкен  орын  алатыны  бҽрімізге  мҽлім.  Бір 
сҿздің  айтылу  интонациясына  қарап  ол  сҿздің  қандай  сезіммен  айтылып 
тҧрғанын  білу  қиын  емес.Сондықтан,  интонацияның  сҿйлеуден,  сҿзден  бҧрын 
пайда  болғанын  мойындай  отырып,  оның  кейінгі  сҿйлеу  тіліндегі  мҽнінің  зор 
екенін де баса айту керек. 
Интонацияны  зерттеу  тарихы  ертеден,  кҿне  замандардан  басталады. 
Байырғы замандадарда  интонацияның ерекшеліктеріне мҽн берген зертеушілер 
оны  сахна  ҿнерімен,  шешендер  сҿзімен  жҽне  тақпақ  айтушылардың  ҿнерімен, 
байланысты  қарастырған.    Интонацияның  логикалық  жҽне  эмоциялық 
қасиеттерін  зерттеудегі  ең  кҿне  деректер  ежелгі  Греция  мен  Римде  кездеседі. 
Онда  сҿйлеу  тіліндегі  ҽуен,  пауза,  қарқын,  ырғақ  туралы  алғашқы  тҥсініктер 
берілген.  Сҿйлеу  тіліндегі  интонацияны  дҧрыс  қолдану  жайында  айтарлықтай 
пікірлерді  М.В.Ломоносовтың  «Краткое  руководство  к  риторике»  деген 
еңбегінде кездестіреміз. Онда шешендер ҿз сҿздерін қандай интонациямен жҽне 
қандай  дауыспен  айтулары  керектігі  жҿнінде  ғана  емес,  сонымен  қатар  оны 
қандай  мҽнерде,  оған  қандай  кҿрік  беріп  айтуы  керектігі  жҿнінде  де  тҥсінік 
беріледі.  Сонымен  қоса,  қазіргі  қазақ  тілінің  интонациясы  жайлы  зерттеген                    
Зейнеп Мҥсілімқызы Базарбаева. 
Профессор  З.М.  Базарбаева    қазақ  тілінің  интонациялық  жҥйесін    зерттей 
келе,  сҧраулы  сҿйлемнің  тҿмендегідей  интонациялық  ерекшеліктерін  атап 
кҿрсетеді: 

193 
 
Сҧраулы сҿйлемдер оған қойылатын сҧрақтардың мазмҧнына қарай ҽртҥрлі 
болада: ашық сҧрақ (тура сҧрақ), кҥмҽнді сҧрақ, қарсы сҧрақ, риторикалық сҧрақ. 
Сҧраулы сҿйлемдердің тҥр-тҥрлерінің интонациялық ерекшеліктері олардың 
мазмҧнымен  жҽне  жасалу  ҽдістерімен  тығыз  байланысты.  Енді  ғалым  атап 
кҿрсеткен сҧрақтың тҥрлеріне жеке-жеке талдау жасасақ: 
1)
 
Ашық сұрақ. Кҿбінесе біреудің я бірдеменің жайынан хабар алу ҥшін, я 
оның  бар-жоқтығын  білу  ҥшін  диалогтарда  қолданылады.  Мҧндайда  сҿйлеуші 
тыңдаушыдан  жауап  кҥтеді:  Тамақтарыңды  іштіңдер  ме?  –  Мен  тоқпын  (Б. 
Нҧржекенов). Атың кім? – Қайырғали  (Ғ.Мҥсірепов). Астықтың ҿнімі қалай? – 
Жаман емес (Қазақ ҽдебиеті). Кім болып істейсің? – Ревизормын? (Т.Ҽлімқҧлов) 
2)
 
 Күмәнді  сұрақ.    Белгісіз,  кҥмҽнді  жағдайды  анықтау  ҥшін  қойылады. 
Мҧндай ҽрі сҧраулы, ҽрі кҥмҽнді сҿйлемдердің баяндауыштарының қҧрамында – 
ма/ме,  ба/бе  сияқты  шылаулармен  қатар  екен,  шығар,  ау,  ҽ  деген  шылаулар 
болады. Сол жаққа мен де барсам ба екен? Мына мың болғыр бой бермей кетер 
ме  екен?  (Ғ.Сланов).  Мҥмкін,  біздің  тексіздігіміз  де  осыдан  басталған  шығар? 
(Анатілі). 
3)
 
Қарсы сұрақ. Кейде сҧраулы сҿйлемдерге тура жауап берілмей, сҧраққа 
сҧрақ  тҥрінде  қолданылған  жауап  қарсы  сҧрақты  білдіреді.  Біздің  ауылға 
барасың  ғой,  қызым?  –  Бармағанда  қайтем?  (Ҽ.Сҽрсенбаев).  Сен  балаң  болуын 
тілейсің бе ? – Баланың керегі не? Біреуге ҿлтірткізу ҥшін бе?(М.Жҧмабаев) 
4)
 
Риторикалық сұрақ. Кейбір сҧраулы сҿйлемдер жауап кҥту мақсатымен 
айтылмай,  бірдеңенің  жайын  хабарлау  мақсатымен  де  айтылады.  Риторикалық 
сҧраулы  сҿйлемдер  кҿркем  ҽдебиетте  жиі  қолданылады.  Жыраулар 
толғауларынан берілген тҿмендегі мысалдарға назар аударсақ: 
Аңдысып жҥрген кҿп дҧшпан, 
Еліңе жау бор келеді 
Қҧлың кеп сені ҿлтірер 
Осыны Асан біледі 
Мҧны неге білмейсің? 
 
Осыны кҿрдім тҥсімде, 
Біл десе де білмейсің. 
Ей, Жҽнібек ойласаң... 
Қилы - қилы заман болмай ма? 
Суда жҥрген ақ шортан, 
Қарағай басын шалмай ма? 
Мҧны неге білмейсің 
Айтқан тілді алмасаң 
Енді мені кҿрмейсің. (Асан қайғы) 
Кҥлдір-кҥлдір кісінетіп, 
Кҥренді мінер ме екеміз?! 
Кҥдеріден бау тағып, 
Ақ кіреуке киер ме екеміз?! 
Жағасы алтын, жеңі жез, 

194 
 
Шығыршығы торғай кҿз 
Сауыт киер ме екеміз?!(Ақтамберді жырау) 
Экспериментті  зерттеулерге  сҥйене  отырып  (-ма/-ме,  -ба/-бе,  -па/-
пе)шылаулары  арқылы  жасалған  ашық  сҧраулы  сҿйлемдердің  интонациясын 
қарасақ,  негізгі  тонның  сол  шылауы  жалғанып,  мағыналық  ҿзек  болып  тҧрған 
баяндауышқа дейін кҿтерілуімен қатар оның тон жиілігі мен интенсивтілігінің де 
біршама молаятыны байқалады. Мысалы; 
Ор қояндай жҥгінтіп, 
Аш кҥзендей бҥгілтіп, 
Жолбарыстай шҧбарды 
Тандап мінер ме екеміз?! 
Сол шҧбарға мінген соң, 
Қоңыраулы найза қолға алып, 
Қоңыр салқын тҿске алып, 
Қол тҿңкерер ме екеміз?! 
Шумақтың  басы  мен  соңына  қарағанда,  оның  ортасындағы  сҿз 
буындарының 
айтылу 
қарқыны 
жылдамырақ 
болып 
тҧр. 
Берілген 
мысалдағыТандап  мінер  ме  екеміз?!Қол  тӛңкерер  ме  екеміз?!  -ма/-ме 
шылаулары  арқылы  жасалып  тҧрған  сҧраулы  сҿйлемдер  интонацияның  негізгі 
тон жиілігінің орташа регистрінде орта интенсивтілікпен айтылып тҧр. 
Сҧрау  есімдіктері  арқылы  жасалған  сҧраулы  сҿйлемнің  интонациясы  сол 
есімдіктердің  сҿйлемдегі  орнына  қарай  қҧбылады.  Сҧрау  есімдігі  сҿйлемнің 
басында  тҧрған  жағдайда,  ол  сҿйлемде  екі  мағыналық  кезек  байқалады.  Оның 
біріншісі логикалық акценттелген сҧрау есімдігінде болса, екіншісі синтагманың 
аяғында екпін тҥскен сҿзден кҿрінеді. Мысалы; 
Бҧлан да бҧлан, бҧлан сан, 
Бҧланның санын оқ тесер, 
Бҧландап жҥрген жігіттің 
Жомарт қолын не кесер? 
Келтірілген  ҿлең  шумағындағы  негізгі  логикалық  мазмҧнға  ие  болатын 
сҧрау  есімдігі  сҿйлемніңаяғына  таяу  болғандықтан,  бҧл  сҿйлемнің  ҽуені 
мағыналық ҿзектегі соңғы буынға дейін кҿтеріліп барып, шҧғыл тҿмендейді. Сол 
себепті  бҧл  сҿйлем  кең  тоналды  диапазонмен  жоғары  тоналды  регистрде 
айтылады. 
Кҥмҽнді  сҧрақтардың  интонациясы  баяу  қарқынға  жҽне  шамалы 
интенсивтілікке ие болады. Мысалы; 
Кҥлдiр де кҥлдiр кiсiнетiп, 
Кҥреңдi мiнер ме екенбіз, 
Кҥдерiден бау тағып, 
Ақ кiреуке киер ме екенбіз? 
Жағасы алтын, жеңi жез, 
Шығыршығы торғай кҿз 
Сауыт киер ме екенбіз? 
Ор қояндай жҥгiнтiп, 

195 
 
Аш кҥзендей бҥгiлтiп, 
Жолбарыстай шҧбарды 
Таңдап мiнер ме екенбіз?(Ақтамберді жырау) 
Берілген  мысалдағы:  Ақ  кiреуке  киер  ме  екенбіз?Сауыт  киер  ме  екенбіз? 
Таңдап мiнер ме екенбіз?сҿйлемдерінің тоналды диапазоны едҽуір болып келіп, 
орташа регистрде айтылып тҧр.Ал сҿйлемнің интенсивтілігі тонмен бірге ҿзгеріп 
ҿзара пропорциялы болады. 
Қарсы  сҧрақтың  тоналды  ырғағы  аяғына  дейін  кҿтеріліп  келеді  де,  соңғы 
сҿздің ақырғы буыны ой екпінімен белгіленеді. Мысалы; 
Ертеңгікҥнболғанда, 
Еліңкеңесқҧрғанда, 
Айналыпақылтабарға 
Есіктегіебесін, 
Сонда, ханым, не десін?! 
Мен жоқболсам, Есім хан, 
Иттҥрткінікҿресің. 
Жиембетқайдадегенде, 
Не депжауапбересің?..(Жиембет жырау) 
Келтірілген  мысалдағы:  Сонда,  ханым,  не  десін?!Не  деп  жауап 
бересің?..деген  қарсы  сҧрақтар  жылдам  қарқынмен  айтылып  тҧр.  Бҧл  жердегі 
қарсы  сҧрақтың  тоналдылығы  аяғына  дейін  кҿтеріліп  келеді  де,  ақырғы  буыны 
ой екпінімен бірден тҿмендейді.  
Тобылғы сапты қамшы алып, 
Тҧмар мойын ат мiнiп, 
Қоныс та қарар ма екенбіз! 
Ел жазылып жайлауда 
Жақсылар кеңес қҧрғанда 
Мҧртымыз ҿрге шаншылып, 
Бҧрын да сҿйлер ме екенбіз! 
Мысалда  келтірілген  сҧраулы  сҿйлемнің  тоналды  ырғағы  аяғына  дейін 
кҿтеріліп, соңғы сҿздің ақырғы буынының екпіні тҿмендеген.  
Берілген мысалдарға қарап, сҧраулы сҿйлемдер сҧраулы шылаулар арқылы 
жҽне  сҧраулы  есімдіктер  арқылы  жасалатын  ҥлкен  екі  топқа  бҿлінеді.  Сҧраулы 
шылаулар  мен  сҧраулы  есімдіктер  сҿйлемдердің  предикативтік  (мағыналық) 
ҿзегіне  айналады.  Олардың  интонациялық  ерекшеліктері  сҧраулы  шылаулы 
сҿздер мен сҧраулы есімдіктердің функциясы мен орнына байланысты.  
Сҧраулы  сҿйлемдердің  жоғарыда  кҿрсетілген  екі  тҥрінің  ең  негізгі 
ерекшелігі - максимальды тонының ҽрқашан интонацияның мағыналық ҿзегінен 
кҿрінуі  болатындығы  жайлы  З.М.  Базарбаева    «Қазіргі  қазақ  тілі 
интонациясының негіздері» атты еңбегінде жан-жақты баяндайды.  
Қорыта  келе  айтарымыз,  жоғарыда  баяндалған  сҿйлемдердің  интонациясы 
қазақ тіліндегі сҧраулы интонацияның екі инварианты болып табылады. Сҧраулы 
шылаулар арқылы жасалған сҿйлемдер мағынасы мен қҧрылымына қарай жалпы 

196 
 
сҧрақ интонемасына жатады. Ал сҧраулы есімдіктер арқылы жасалған сҿйлемдер 
арнаулы сҧрақ  интонемасына ие болады. 
 
ҼДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 
1 Базарбаева З.М. Қазіргі қазақ тілінің интонация негіздері. - Алматы, 2002 
2 Базарбаева З.М. Қазақ тілінің интонациялық жҥйесі. - Алматы, 1996 
3  Аманбаева  А.Ж.  Интонациялық  бірліктердің  прагмалигвистикалық 
сипаты: фил.ғыл.канд...дис.автореф. – Алматы; 2006.-11 б. 
4  Фазылжанова  А.М.  Қазақ  тіліндегі  қос  қҧрамды  қҧрмалас  сҿйлемдердің 
интонациясы: фил. ғыл. канд...дис. автореф.– Алматы; 2000. – 28 б. 
 
UDC: 811.512.122'37(=111) 
UMIT D., KAPYSHEVA G.K. 
S. Amanzholov East-Kazakhstan State University, Ust-Kamenogorsk, 
Kazakhstan 
 
INТЕRLINGUAL SEMANTIC EQUIVALENTS IN  THE PHRASEOLOGICAL  
FIELD « LIGHT-DARKNESS» IN KAZAKH AND RUSSIAN  LANGUAGES AND 
DISTINCTION  LINGUISTIC UNIVERSALS 
 
 Central universals of different languages‘ phraseological systems are set phrases 
of  the  language.  They  are  the  object  of  study  of  such  science  as  phraseology.  The 
objects of study of this science are universal features and properties of phraseological 
units  and  phraseological  systems  of  different  languages.  They  are  studied  from  the 
standpoint of two disciplines of universals‘ linguistics, typological linguistics, on the 
one  hand  and  comparative  phraseology,  on  the  other.  The  characteristic  of  modern 
universals‘ linguistics is that it does not appear as a separate science, but together and 
in  concert  with  the  typological  linguistics.  Since  the  general  features  and 
characteristics of different languages make it possible for the generalization‘s second 
stage  of  such  features  for  the  language  of  a  large  area,  as  well  as  a  limited  group  of 
languages, so this is the reason why the problem of language universals correlates and 
crosses  with  the  problem  of  language  typology.  There  are  three  types  of  language 
universals  in  the  system  of  this  nonidentical  science:  a)  linguistic  universals;  b) 
linguistic universals-implications. Only with this types of universals we can deeper and 
more  comprehensively  reflect  and  convey  the  essential,  that  is,  universal  and 
typological, characteristic features of human languages, because only on the basis of a 
set  of  absolute  and  relative  universals  (universals-implications)  we  can  derive  the 
general  principles,  the  principles  of  the  device,  universal  features  and  patterns  of 
human  languages.  Universals-implications  are  more  hypothetical  than  empirical 
universals. [2, 16] 
 As on the whole language level the phraseology system consists of two types of 
defining universals: 
a) Conceptual- semantic or extralinguistic; 
b) Systemic and structural caused and interlinguistic.  

197 
 
The first ones are defined as the mechanisms of language category common to all 
languages, that is, as means of language capturing and concepts‘ consolidation. They 
manifest  the  laws  of  human  thinking.  The  latter  reflect  the  universal  principles  of 
language  organization  of  consolidation,  concepts‘  storing  and  information  about  the 
world, that is, they contain information about the patterns and trends that are common 
to  all  languages  in  the  concepts‘  consolidation  arising  from  the  sign  and  semiotic 
nature of human language. [1, 42] 
The  first  ones  reflect  the  deep  structures  of  language  content,  the  latter  –  the 
surface structure, the form of linguistic signs. The notion of linguistic form is treated 
extensively  in  linguistics,  because  it  includes  an  internal  form  of  secondary 
nomination‘s  linguistic  signs  and  the  whole  sound  and  language  nature.  Here 
mechanisms  and  patterns  of  language  category  can  be  revealed  more  brightly. 
Phraseological  units  are  a  special  language  type  of  secondary  nomination  means 
characterized  as  multicomponent,  separately  formed  and  by  the  structure  of  certain 
phrase of figurative-holistic indecompoundable semantics. In linguistics it is accepted 
to distinguish the language means of primary, secondary and tertiary category. [3, 44] 
The  first  type  is  basically  stated,  extralinguistically  motivated  word,  the  second  is 
linguistically  motivated  word,  and  the  third  is  phraseological  unit,  which  is 
situationally  motivated  by  phrase.  Lexical  and  phraseological  categories  differ  in  the 
extent of its versatility, the first is omnivorous and versatile, and the second shows the 
limitations and selectivity in this function.  
 For structural-typological study of phraseological systems of different languages 
distinction  between  two  types  of  universals  is  essential:  lexical-phraseological  and 
proper  phraseological.  In  the  first  case  dominates  semasiological  approach  in 
linguistics with elements of onomasiological principle of language learning. From the 
position of lexical-phraseological universals in language and in its nominative system 
there  is  an important  fact, that vocabulary  and phraseology  are  not  separated, but  are 
related  to  each  other  and  interact  with  each  other,  mutually  dependent.  They  are  one 
single  species  of  nominative  system  of  linguistic  resources  generalized  category.  To 
the sphere of lexical-phraseological universals such general semasiological categories 
as polysemy, synonymy, antonymy  and homonymy  are  related, which  are  inherent in 
the  vocabulary  and  phraseology.  However,  they  are  language  categories  and 
phenomena,  but  not  only  lexical  and  phraseological.  They  are  able  to  show  on  their 
core  some  differences  between  the  vocabulary  and  phraseology.  For  the  lexical-
semantic  universals  language  and  semantic  motivation  of  the  word,  phraseological 
units,  vocabulary  and  phraseology  units  should  be  classified.  In  the  system  of 
phraseological units we distinguish their component and global motivation. Some types 
of  derivational  bases  may  be  universal  in  phraseological  systems  of  different 
languages, for example, somatisms, nekrotisms, zoonisms and associative relationship 
of  certain  component  types  as  derivational  bases  of  phraseological  units  with  certain 
aspects  of  reality.  [2,33]  Types  of  derivational  bases  and  their  phraseological 
conceptualization may cause different new phraseological universals-implications.  
 All  universal  manifestations  and  patterns  related  with  motivation  are  closely 
connected  and  meet  with  their  own  linguistic  and  conceptual-semantic  universals, 

198 
 
because  they  discover  the  associative-psychological  substrate.  On  the  one  hand  we 
speak  about  linguistic  facts,  about  the  relationship  between  internal  form  and  actual 
phraseological  meaning.  On  the  other  hand  in  the  base  of  motion  and  motivation  lay 
the mechanisms processes of cognitive-semantic order, image-associative operation of 
consciousness, memory, perception and recollection, that is, they are logical-semantic 
mechanisms,  operations  of  phrase  building  and  this  kind  of  phrase  building  laws. 
Proper  phraseological  universals  are  completely  different  type  than  the  lexical-
phraseological  universals.  They  have  to  do  only  with  phraseological  system  and 
phraseological units. Their establishment has its stages and approaches. .[1,43] 
On  the  first  stage  it  is  necessary  to  distinguish  three  groups  of  phraseological 
universals:  1)  specified  in  extra-linguistic  way;  2)  lexical-phraseological;  3)  proper 
phraseological.  These  problems  should  be  solved  in  in  two  phases,  involving:  a)  the 
delimitation of intersystem language phraseological universals from extralinguistic; b) 
the  delimitation  of  proper  phraseological  universals  from  lexical-phraseological.  We 
say  about  two  options:  a)  the  parameters  of  lexical-semantic  universals;  b)  the 
parameters of proper phraseological universals.  
Regularity in phraseology and phraseological universals manifest themselves very 
clearly and systematically in phraseological models and phraseology simulation.  
 Phraseological  units  of  one  language,  as  a  rule,  have  correspondence  similar  in 
somewhat  with  phraseological  units  in  another  language.  With  a  glance  of  extent  of 
structural-typological  proximity  of  matched  phraseological  units  different  types  of 
structural-typological correspondences and affinity are allocated: 
 1) Interlanguage phraseological equivalents of various types;  
2)  Interlanguage  phraseological-semantic  correspondences  of  different  types. 
Determining  role  in  interlanguage  phraseological  equivalents  and  phraseological-
semantic  correspondences  is  played  by  the  concept  of  phraseological  image, 
representation and relationship between them and actual value of a phrase. There is no 
1:1  correlation  in  different  languages.  In  addition,  the  actual  phraseological  value  is 
rarely predictable fully with all their pragmatic and semantic nuances.  
 Like  any  other  images  phraseological  images  associated  with  organism‘s  reflex 
processes, the human  memory, perception and reflection of the world, the knowledge 
and  associative  nature  of  human  psyche.  Besides,  they  largely  determine  the  world‘s 
phraseological  picture,  which  has  its  own  characteristics  of  reflection  and 
representation  of  the  world  and  differs  significantly  from  the  lexical  world  picture. 
[4,63]  
 Different  nations  are  able  to  equally  divide,  reflect  and  see  the  world.  For  this 
there are a variety of reasons, among which should be noted, first of all the unity and 
similarity  of  the  real  world,  lifestyle,  needs  and  desires  of  the  people,  the  identity  of 
their  biology,  physiology,  psychology  and  of  course  ascending  of  modern  languages 
phraseological units to the general image-semantic prototype. The fact of similarity of 
phraseological units in different languages on various aspects of their linguistic nature, 
development  and  operation  makes  the  study‘s  comparative  structural-typological 
principles necessary and relevant.  

199 
 
 Comparative  structural-typological  study  of  different  languages  phraseological 
systems shows two patterns:  
a)  The  existence  of  thought  unity  and  mental  operations  in  both  processes  of 
conceptualizing the world and phraseology building, that is, phraseological derivation; 
 b)  Selectivity  and  national  characteristics  in  the  two  types  of  cognitive  and 
linguistic human activities. 
 
REFERENCES 
1. 
Kursisa, 
Anta/Neuner, 
Gerhard 
(2006): 
Deutsch 
ist 
easy! 
Lehrerhandreichungen  und  Kopiervorlagen  ―Deutsch  nach  Englisch‖  für  den 
Anfangsunterricht. Ismaning: Hueber, 2011. 
2.  Rösler,  Dietmar  (1995):  Deutsch  als  Zweit-  und  Fremdsprache, 
Gemeinsamkeiten  und  Unterschiede.  In:  Dittmar,  Norbert/rost-Roth,  Martina  (Hg): 
Deutsch als Zweit- und Fremdsprache. Frankfurt ,2011.: Lang.149-160. 
3.  Rösler,  Dietmar  Deutsch  als  Fremdsprache  außerhalb  des  deutschsprachigen 
Raums. 
Ein 
(überwiegend 
praktischer 
Beitrag 
zur 
Fortbildung 
von 
Fremdsprachenlehrern. Günter Narr Verlag Tübingen,2011. 
4.    Grein,  Marion  Neue  methodische  Ansätze  im  DaF-Unterricht  mit  Beiträgen 
deutscher und usbekischer WissenschaftlerInnen Band 2,2011. 
 
UDC 811.111 
ChZhAN E.E., LARIONOVA I.Ju. 
S. Amanzholov East Kazakhstan State University, Ust-Kamenogorsk, 
Kazakhstan 
 
TEACHING ACADEMIC READING  
UNIVERSITY INTERMEDIATE STUDENTS 

жүктеу/скачать 2,91 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: