Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары

177 
 
 
3-кесте  –  Сҧраулы  шылау  мен  етістіктің  болымсыз  тҥрі  бойынша 
грамматикалық бірліктерді ірілендіру ҥлгісі 
 
Сҧраулы шылау  -ма-ме; -ба 
 -па-пе 
-бе;- па- пе  Етістіктің болымсыз тҥрі 
Асан  лаулаған отқа жақын отырма? 
Жанып тҧрған спирт шамына жақын отырма. 
 
Бҧл  кестеден  Сҧраулы  шылау  мен  Етістіктің  болымсыз  қосымшаларының  
ҿзара  ҧқсастығы  мен  айырмашылығын  танып  білуге  мҥмкіндік  береді.  Оларды 
сҿйлеу тілінде дҧрыс қолдануға себін тигізеді. 
Тілдік  қарым-қатынасты  жҥзеге  асыруда  етістіктен  туындаған  етіс  сҿзді 
ҥйренудің  орны  ерекше.  Етістердің  басқа  категориялардан  ҿзгешеленіп                              
тҧратын қасиеттері бар. Мысалы: жуды—жуылды; қыздырды –қыздырылды, 
тығындады-тығындалды.  Орыс  аудиторясында  етіс  сҿздерді  ҥйрену  біршама 
қиындықтар  туғызады.  Себебі,  етістіктің  қаншама  шақтарымен  араласып  кетіп, 
ойды  дҽл    тҥсінуді  қиындатады.  Сондықтан  да  етіс  сҿздерді  етістіктермен 
байланыста  ДБІ  технологиясы  арқылы  ҧсыну  –  студенттердің  етісті  меңгеруін 
жеңілдетеді.  Тілдік  қатынаста  етісті  орнымен  пайдалануға  ҥйретеді.  Оларды 
былайша берген қолайлы: 
 
4-кесте  –    Ырықты  жҽне  ырықсыз  етістер  бойынша  грамматикалық 
бірліктерді ірілендіру ҥлгісі 
 
Студенттер тҽжірибеден соң, 
ыдыстарды жуды. 
Тҽжірибе нҽтижесін дҽптерге жазды. 
Тҥтіктегі затты спирт шамымен 
қыздырды. 
Улы заттың бҿтелкесін тығынмен 
тығындады. 
Тҽжірибеден соң,  ыдыстар жуылды. 
Тҽжірибе нҽтижесі дҽптерге 
жазылды. 
Тҥтіктегі зат спирт шамымен 
қыздырылды. 
Улы заттың бҿтелкесі тығынмен 
тығындалды. 
   
ЖОО-да орыс тілді аудиторияда мемлекеттік тілді окытудың басты мақсаты 
студенттерді  қазақша  сҿйлеуге  ҥйретумен  қатар,  ҿз  ойын  басқаға  жеткізе  білу 
дағдыларын  қалыптастыру  болып  табылады.  Сонымен  қатар,  студенттердің 
болашақ  мамандықтарына  байланысты  кҽсіби  сҿздерді  меңгерту  аса  маңызды. 
Осы  міндеттерді  жоғарыда  кҿрсетілген  кестелер  арқылы  оқытса,  игерілетін 
лексика-грамматикалық  материалдар  тіл  ҥйренушілердің  жадында  жинақы 
қабылданып, саналы тҥрде меңгертіледі демекпіз.   
 

178 
 
ҼДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 
1.
 
Оралбаева Н. Қазақ тілін оқыту ҽдістемесі. Алматы, Білім, 2000ж. 
2.
 
Бектурова, Бектуров. Казахский язык для всех, Алматы, 2004ж.-  719бет. 
3.
 
Исабаев Ҽ. Қазақ тілін оқытудың дидактикалық негіздері. Алматы, 1993.  
4.
 
Оразбаева  Ф.Ш.,  Рахметова  Р.С.  Қазақ  тілін  оқыту  ҽдістемесі.  Оқу 
қҧралы, Алматы, 2005.-170бет. 
5.
 
И.  Ҧйықбаев,  Д.Ҽлімжанов,  Б.Кҽтенбаева,  А.Ошқаров.  Қазақ  тілі 
методикасының мҽселері.Алматы, 1969ж. -228бет. 
6.
 
С.Исаев. Қазіргі қазақ тілі. Алматы, 1989ж. – 280бет. 
7.
 
Садыкова  С.Т.  ДБІ  технологиясы  арқылы  қазақ  тілін  оқыту  ҽдістемесі. 
Канд.дисс. авторефераты. Алматы, 2008. 
 
ҼОЖ 811.512.122: 37.09                      
САДЫҚОВА С.Т., ҚЫРЫҚБАЕВА Б.А. 
С. Аманжолов атынағы ШҚМУ, Ҿскемен қ., Қазақстан 
 
ҾЗГЕ ҦЛТ ҾКІЛДЕРІНЕ КҼСІБИ ҚАЗАҚ ТІЛІН ОҚЫТУ ТУРАЛЫ 
 
ЖОО-да орыс тілді аудиторияда мемлекеттік тілді окытудың басты мақсаты 
студенттерді  қазақша  сҿйлеуге  ҥйретумен  қатар,  ҿз  ойын  басқаға  жеткізе  білу 
дағдыларын қалыптастыру, кҽсіби лексикамен қаруландыру болып табылады.  
Қазіргі  кезде  мемлекеттік  тілді  оқытуда  тіл  ҥйретудің  халықаралық 
стандарты  бойынша  белгіленген  алты  деңгейдің  А1,  А2,  В1,  В2  бҿлімдері 
қамтылған.      В1,В2  деңгейлеріне  арналған  сабақтарда  жоғары  оқу  орындарына 
арналған  қазақ  тілінің  типтік  оқу  бағдарламасына  сҽйкес  ҽр  саланы  қамтитын 
ҿзекті лексикалық тақырыптар(елтану, табиғат, денсаулық, экология, қоғамдағы 
ҿзгерістер, білім беру,жастар т.б.) топтастырылған, олар тіл ҥйренушіні ҿз пікірін 
айтуға, пікір-таласқа қатыса білуге ҥйретеді.  
Қазақ  тілі  курсының  типтік  бағдарламасында  (жоғары  оқу  орындары 
мамандықтарына  арналған)    Қазақ  тілі  курсының  барлық  деңгейінен  ҿткен  тіл 
ҥйренуші    мамандық  тілі  деңгейі  бойынша  тҿмендегідей  біліктілерді      игеруі 
қажет делінген: 
1. Ресми-іскери,  іскери-кєсіби  кездесу  этикетіне  сай  сҽлемдесу,  алғыс 
білдіру, сҧхбаттасу, келісу, келіспеу, талап ету, таңдану; 
2. Серіктесіне ҿтінішпен, кешіріммен, ресми қҧтықтаумен, кҿмек ҧсыныспен 
келу;  кешірім  сҧрау  жҽне  кешіру,  мамандығы  бойынша  ақпарат  сҧрау  жҽне 
ақпаратқа  жазба  тҥрде  жауап  беру  (формальды  емес  қатынас,  серіктестер 
арасындағы дҽрежелі қарым-қатынас); 
3.  Белгілі  бір  мамандық  аясында  ҽлеуметтік,  кҽсіби  байланыстар  туралы 
сҿйлесу.  Кез    келген  ортада  ҿзінің  пікірін  еркін  айту,  еліміздегі  ҽлеуметтік 
жағдай, бҧқаралық ақпарат қҧралдары туралы кҿзқарасын жеткізе білу; 
4. Мамандығы бойынша айтылған тҧжырымдарға ҿз пікірін білдіре отырып, 
серіктесінен жауап қайтара алу; серіктесін сҿйлеу ҽрекетіне тарту; 
5. Жеке  тҧлғалармен  кҽсіби  байланыс  кезінде  телефон,  теледидар,  радио 
арқылы қабылдаған ақпараттардың негізгі тҥйінін ҧға алу; сҿз болған мєселенің 
негізгі  мазмҧнын тҥсініп, ой тҥю, қорытынды жасай білу. Мамандығы бойынша 
ғылыми еңбектерді оқып тҥсіну жҽне хабарлама, баяндама, мақала жаза білу. 

179 
 
Ғалым  Ф.Ш.Оразбаеваның  ғылыми  еңбегінде:  «Адамдардың  бір-бірімен 
қандай мақсатпен, қалай сҿйлесуіне байланысты тілдесім тҥрліше болады, ресми, 
бейресми,  қалыптасқан  тілдесім  жҽне  т.б.  Кҽсіби  тілдесім  –  тіл  ҥйренушілерге 
белгілі  бір  мамандықтың  саласына  байланысты  сҿйлесу  ҥлгілерін,  мамандыққа 
қатысты  сҿздерді,  тілдік  қолданысты  ҥйрету»,-деп  кҿрсеткен  [1].Мысалы, 
Физика  мамандығына  қатысты  мынадайлексикалық  минимумдер  меңгертілуі 
тиіс: Рентген сәулесі, жарық кӛздері, жылу және ӛмір, энергия және тіршілік, 
физика ғылымының даму жолдары физика ғылымының тарихы,  атақты физик 
ғалымдар т.б. 
Физикамамандығы  бойынша  орыс  бҿлімі  студенттеріне    қазақ  тілі 
грамматикасымен  танысып,  ауызекі  сҿйлеуге,  сауатты  жазуға  қадам  жасаған 
кезден бастап-ақ, кҽсіби лексика меңгертілуі тиіс. 
 
Жалпы  басқа  ҧлт  ҿкілдеріне  тіл  ҥйретудегі  тҥрлі  ҽдіс-тҽсілдер  ішінде 
мҽтінмен  жҧмыстың  атқаратын  рҿлі  зор  екендігі  баршаға  мҽлім.  Сондықтан 
алғашқы  кезеңде  мамандыққа  байланысты  мҽтінді  таңдағанда  студенттердің 
білім  деңгейлерін  ескере  отырып,  кҿлемі  шағын,  мазмҧны  онша  кҥрделі 
мҽтіндерді  іріктеліп  алынғаны  дҧрыс.  Кҿп  жағдайда  мҽтіндер  ҽңгіме,  проза 
тҥрінде алынады. Алайда, ақындардың ҿлеңдері арқылы тіл дамыту назардан тыс 
қалып қояды. Сондықтан физика мамандығына қатысты кҽсіби лексиканы оқыту 
барысындамҽтін ретінде белгілі қазақтың ақындарының ҿлең шумақтарын алып, 
сабақта  пайдаланудың  да  маңызы  зор.  Мысалы«Аспан  ҽлеміндегі  қҧбылыстар 
қҧпиясына»  қатысты  тҿмендегідей  мысалдарды  келтіруге  болады.  Бҧл  білім 
алушының  тіл  байлығының  дамуына,  ана  тілді  студенттерінің  ҿздеріне  ҿлең 
ҧйқастарын қҧрастырып ҥйренуіне бағыт береді. 
 
Найзағай  
Қар 
Бҧлтты аспанның жҥзінде  
Қыста аспан тҥнеріп, 
Найзағай неге ойнайды?  
Қар жауады себелеп. 
Байқап тҧрсам тҥбінде,  
Себебін біз де білелік, 
Жаңбыр жаумай қоймайды.  
Сҧрақ қойдық «неге» деп? 
 
Жаңбыр 
Тҥтін 
Кҿк аспанның тҿрінде  
Отынды жаздай қҧраған, 
Бҧлттар жҥзіп барады.  
Пешке неге тығады? 
Кҥн кҥркірі тегін бе?  
Ҥйлердегі мҧржадан, 
Жаңбыр неге жауады?  
Тҥтін қалай шығады? 
 
Жел  
Ультрадыбыс 
Жылдың тҿрт мезгілінде де,  
Тҥнде табар қорегін 
Мазасыз жел соғады.  
Жарқанат қалай кҿреді? 
Ҽлде бҧл ҿздігінен бе,  
Соқтықпай тҥнде ешкімге, 
Себебі неден болады?  
Еркін ҧша береді? 
 
Берілген  мҽтін  бойынша  сҿздіктің  кҿмегімен  физикалық  атаулардың    орыс 
тіліндегі баламасын тауып, оны оқып, жаттап, жадыда сақтауға болады. Сонымен 
қатар  сҿз  тіркестерін,  сҿйлем  қҧрау;  сҧхбат  қҧрастыру  жҧмыстарын 

180 
 
ҧйымдастыруға  мҥмкіндік  туғызады.  Келесі  сабақта  ҽдістеменің  бірізділік 
негізінде  аталған  мҽтін  кеңейтіліп,  келесі  тақырыппен  сабақтастырылып  ҽрі 
қарай дамытылады. 
 
Қайнау  
Дыбыс 
Отта тҧрған шҽйнекте,   
Дыбыс қалай шығады?  
Су неліктен қайнайды?  
Домбыраны тартқанда.  
Бҧрқ-сарқ етіп тездете  
Бҧралса дҧрыс қҧлағы,   
«Қайнадым» деп тасиды?  
Шырқалмай ҽуен жатқан ба! 
 
-дей  отырып,  сҧрақтарға  жауап  алынады,  оқушыларды  ойлауға,  ізденуге 
талпындырады.  Студенттер  табиғат  қҧбылыстарын  қҧлшына,  қызыға,  тҥсіне 
отырып, сабаққа араласады.  
«Таудағы нӛсер» ӛлеңі  
Алысты, 
Сонау аспанда, 
Жай тҥсіп жатыр тастарға, 
Жарқ етті алды кҿзімнің, 
Ҿртене жаздап басылдым 
Отым ба, ҽлде ҿзімнің?! 
Оты ма, ҽлде жасының?! 
Тҿбемнен сорғалап, 
Сҿндірді нҿсер, басты ҽрең. 
 «Нҧр жауып тҧрған кӛктемде»  
Ҿлеңдегі «жаңбыр», «бҧлт», «жел» сҿздеріне байланысты сҧрақтар: 
1. Бҧлт қалай тҥзіледі? Қандай бҧлт тҥрлерін білесіңдер? 
2. Жаңбыр қалай пайда болады? 
3. Конвекция қҧбылысына байланысты желдің қандай тҥрлерін білесіңдер? 
4. Кемпірқосақ деген не? 
5. Ол қалай пайда болады? 
Тал басына шық тҧрып, кҥннің нҧры, 
Мың бояумен тоғайды кҿркемдеген. 
Қарасаздың шыбығын жел тербеген,  
Жел тербеген шыбықты мен тербегем. 
Ойласамшы сол шыбық терек болып, 
Ҿзегімді бір кезде ҿртер деген. 
Қарсы алдымда терек тҧр жел тербеген, 
Осы  бір  ҿлең  жолдарынан  біз  «шық»,  «кҥн  сҽулесі»,  «тербеген»  деген 
сҿздерді кездестіреміз. 
Кейбір  физикалық  атауларды  химия  пҽнімен  байланыстырып,  (пҽнаралық 
байланысты  жҥзеге  асыруға  болады)  олардың  физикалық  қасиеттерімен  қатар 
химиялық қасиеттерін сипаттауға ҽбден болады.  
Мҽселен, 
жоғарыда 
аталған«Сҧйықтықтар  мен  газдар  механикасы»    химиялық  элементтерінің  бірі 
«Оттегі»  жҿнінде:  Оттегі  Менделеевтің  периодтық  жүйесіндегі  сегізінші 
элемент.  Ол  табиғатта  ең  кӛп  тараған  зат.  Оттегі  тұрмыста  кездесетін 

181 
 
кӛптеген  заттардың  құрамында  болады.  Оттегінің  су  құрамындағы  мӛлшері 
88,89%;  жер  қыртысындағы  мӛлшері  49,3%;  ӛсімдік  құрамында  40%;  адам 
денесінде 65% болады.Келтірілген мҽтіннен студенттер кҽсіби атаулармен қатар 
грамматикаға да қатысты материалдарды жан-жақты талдауға мҥмкіндік алады.  
Оттегі  жайындағы  мынадай  шағын  мҽлімет  тҥрі  тіл  ҥйренушілерді 
ойландыра  тҥседі:    Оттегі  –  түссіз,  дәмсіз,  иіссіз  газ.  Ол  сұйық  күйге  де,  қар 
сияқты массаға да айналады. Сұйық оттегінің түсі кӛкшілдеу, оны бірыдыстан 
екінші  ыдысқа  құюға  болады.  Бҧл  мҽтін  сын  есімнің  жасалу  жолын  кҿрсетуде, 
сын есімнің шырайын тҥсіндіруде кҿмегін тигізеді. 
Мамандық атауларын меңгертуде студенттердің ҿз бетімен жҧмыстарының 
пайдасы  зор.  Мысалы,  жоғарыда  айтылған  «Оттегі»  тақырыбына  қатысты 
Менделеевтің кестесін кҿрнекілік қҧрал ретінде пайдаланып, мынадай    сҧрақ-
жауап тҥрлерін жҥргізу тиімді: 
1. Оттегінің формуласы қандай? 
2. Оттегі нешінші топта, нешінші қатарда орналасқан? 
3. Оттегінің реттік нҿмірі, молекулалық салмағы қанша? 
4. Оттегі неше валентті? Жҽне т.б. 
Бҧл  жерде  химия  терминдерімен  қатар  грамматикалық  бірліктерді 
қайталауға мҥмкіндік мол. 
Тіл  ҥйретуде  қажетті  сҿздер  мен  сҿздік  қҧрамды  игеру,  лексикалық 
материалдарды  оқыту  барысында  сҿздік  минимумды  ескеру  назарға  алынады. 
Себебі, сҿздік қҧрамда алғашқы ҥйренген сҿздермен кейіннен оқытылған атаулар 
бірін-бірі  толықтырып,  сҿздік  қҧрамда  қолданылып  жҥрсе  ғана  сҿйлесім  пайда 
болатындығы  ҽдістемеде  белгілі.  Сондықтан  да  кҽсіби  атауларды  жалаң 
жаттатқызбай,  сҿйлем  ішінде  пайдалану  мақсаты  кҿзделеді.  Мысалы:  «жҥйе» 
сҿзі:  жҥйелі,  жҥйелілік,  кесте  жҥйесі,  жҥйке  жҥйесі,  жылу  жҥйесі,  оқу  жҥйесі, 
электр  жҥйесі  т.с.с.  Кҽсіби  лексиканы  меңгертуде,  студенттердің  сҿйлеу  тілін 
ҧстартуда  мақал-мҽтелдерді,  жаңылтпаш,  жҧмбақ  тҥрлерін  таңдап,  оларды 
сҧрыптап,  сабақтың  тақырыбымен  сабақтастырудың  мҽні  зор.  Мҽселен,   
«Темірді  қызған  кезде  соқ»,  «Темір  сырын  отта  танытар,  адам  сырын  жоқта 
танытар»,  «Қолда  барда  алтынның  қадірі  жоқ»,  «Аз  сҿз  –  алтын,  кҿп  сҿз  – 
кҿмір»,  «Қойдың  сҥті  –  қорғасын»,  «Шашуға  кҥміс  ақша  шашты,  шашуына 
қанша  кҥміс  ақша  шашты»,  «Судан  шығады,  судан  қорқады»  (тҧз),  «Дуалы  – 
ағаштан,  едені  –  темірден»  (елеуіш),  «Бір  қҧс  бар,  ҥлпілдеген  жҥні  жҧмсақ, 
Тҧяғы бейне болат алмас пышақ, Тҧмсығы имек, кҿрмейді кҥндіз кҿзі, Шарықтап 
кҿкті  кезіп,  тҥнде  ҧшад»  (ҥкі),  «Жез  қораның  ішінде  темір  қҧлын  кісінейді» 
(қоңырау)  жҽне т.б. 
Басқа  ҧлт  ҿкілдеріне    мамандыққа  қатысты  атауларды  оқытуда  мынадай 
жағдайлар: 
- студенттердің білім деңгейлерін ескеру; 
-  қолданылатын мҽтіннің кҿлемі шағын, кҥрделі емес болуы; 
- жеңілден ауырға қарай оқытуды ҧстану; 
- сҿздік минимумді анықтап алу; 

182 
 
- сабақ дҧрыс жоспарланып, мақсаттары айқын қойылып, жҧмыс тҥрлерінің 
арасында  байланыстылық  пен  жҥйелілік,  бірізділік  болуы  шарт  деген  негізгі 
тҧжырымдар  назарға  алынады.  Сонымен  қатар  мамандыққа  қатысты 
тақырыптарды  меңгерту  барысында  жазылым  тҥрлері:  диктант,  шығарма  жазу, 
ҿз  бетімен  жҧмыс  істеу  сияқты  тапсырмалардың  пайдасы  зор.  Мысалы,  физика 
ғылымы саласындағы ірі тҧлғалардың ҿмірбаянына, еңбек жолына шолу жасап, 
баяндама  даярлау.  Болашақ  мамандығына  байланысты  шығарма  жазу,  ҽңгіме 
қҧрастыру  тҽрізді  жҧмыс  тҥрлері  студенттердің  ой-ҿрісінің  дамуына,  сҿздік 
қорларының  баюына  зор  ықпал  жасайды.  Ал  ізденушілік,  қызығушылықтарын 
арттыру  мақсатында  тҥрлі  сҿзжҧмбақтарды  ҿздері  ойластырып  келу,  мақал-
мҽтелдерді, жаңылтпаштарды теріп жазу сияқты тапсырмаларды кҿптеп орындау 
маңызды болып табылады.                      
Кҽсіби  қазақ  тілі  сабақтарында  тиімді  нҽтижеге  жету  ҥшін  оқытушыға  да, 
студентке  де  жҧмыс  істеудің  оңтайлы  ҽрекеттерін  таңдап  алудың  маңызы  зор. 
Мҧндай  ҽрекеттерді  интербелсенді  оқыту  арқылы  жҥзеге  асыруға  болады. 
Интербелсенді  оқыту  -  оқытушы  мен  студенттің  ҿзара  ҽрекет  жасауы  арқылы 
білім  игеруді  ҧйымдастыру,яғни,  ҽрекет  арқылы  оқыту.Студент  кҽсіби  қазақ 
тілін ҿзіндік ҽрекеттер арқылы ғана тиімді тҥрде меңгере алады. Атап айтқанда, 
мынадай  ҽрекеттер  арқылы  жҥзеге  асыруға  болады:  рҿлдік,  іскерлік  жҽне  блиц 
оқу ойындары; пікірталастар, кейс-стади, презентациялар, сҧхбат, сауалнама.  
Кҽсіби қазақ тілі пҽні  студенттің болашақ мамандығы саласында барынша 
табысты болуын қамтамасыз етуді кҿздейді. Бҧл мақсат та интербелсенді оқыту 
арқылы жҥзеге асады. Ол ҥшін студент кҽсіби қазақ тілі сабақтарында жҧптық, 
топтық жҧмыстар; жеке жҽне бірлескен зерттеу жҧмыстары; ақпарат кҿздерімен 
жҧмыс  жасау  (кітап,  Интернет,  қҧжаттар,  мҧражай,  т.б.);  шығармашылық 
жҧмыстар сияқты жҧмыс тҥрлерін орындай алады. Қай пҽн болмасын заманауи 
оқытудың негізгі мақсаты – студентті ҿз бетімен жҧмыс істеу  жҽне дербестікке 
баулу.  Мҧнда  берілген  ақпаратты  белсенді  ҽрекеттер  арқылы  жан-жақты 
қарастырып  зерттеуі  талап  етіледі.  Студентті  кез  келген  мҽселеге  байланысты 
ҿзіндік ой-пікір,  сыни ойлау дағдысын қалыптастыруға ынталандыру кҿзделеді. 
Ҽр  студенттің  –  жеке  тҧлға.  Қазіргі  заманғы  оқытудың  мҽні  сабақ  барысында 
берілген  жауаптар  дҧрыс  немесе  бҧрыс  деген  тҧрғыдан  бағаланбайды,  себебі 
мҧнда  айтылған  ҽрбір  ой  қҧнды.  Мҧндай  атмосферада  жҧмыс  істеген  студент, 
ҽрине  жігерлілік  те  таныта  алады.  Кҽсіби  қазақ  тілін  оқыту  интербелсенді 
оқытуға негізделгендіктен, ондағы бағалау ерекшеліктері де осы ҥрдіспен тығыз 
байланысты.  
Кҽсіби  қазақ  тілі  пҽнінде  мынадай  білім  мен  біліктіліктер  бағалануға  тиіс: 
студенттің белсенді  ҽрекеттерді  қаншалықты  меңгергендігі,  проблеманы  танып, 
оны шешудің жолдарын айқындауы, ҿзіндік ой-пікірін қалыптастыруы, ойының 
дҽлдігі  мен  нақтылығы, ҿз кҿзқарасын  дҽлелдеп, қорғай білуі.  Ал  енді  осындай 
білік-дағдыларды  бағалау  ҥшін  жазбаша  жҧмыс  ҥлгілері  (шығарма,  эссе), 
портфолио,  тестілеу,  интервью,  сауалнама,  ҿзін-ҿзі  бағалау,  есеп  беру  сияқты 
тҽсілдерді қолданған жҿн. Бағалаудың мҧндай тҽсілдері, бір жағынан, студенттің 
оқу барысында қандай жетістіктерге жеткендігін кҿрсетсе, екінші жағынан, оны 

183 
 
одан  ҽрі  жігерлендіріп,  ынталандыра  тҥседі.  Бағалаудан  келіп  нҽтиже  деген 
мҽселе  туындайды.  Яғни,  қандай  нҽтиже  бағалануы  керек,студент  ҥшін  кҽсіби 
қазақ тілі курсы қандай нҽтижемен аяқталуға тиіс? 
-  қазіргі  мол  ақпараттар  толқынынан  ҿзіне  қажеттісін  таңдап  алып,  оны 
ҿмірде қолдана білу; 
- кез келген жағдайда ҿз бетінше шешім қабылдай білу; 
- проблеманытанып, оны шешудіңжолдарынайқындау; 
- ҿзіндіккҿзқарасынтанытабілу, оныдҽлелдеп, қорғайбілу; 
-ҿзінің  алған  білімі  мен  білік-дағдыларын,  сҿздік  қорын  ҥнемі  дамытып 
отырып,  оларды  автоматты  тҥрге  дейін  жеткізіп,  шынайы  жағдаятта  қолдана 
білу. 
 
ҼДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 
1. Қазақ тілі. Типтік бағдарлама. Алматы, 2009ж. 
2.  Оразбаева Ф. Тілдік қатынас. Оқулық.  -Алматы: Сҿздік-словарь, 2005. -
272 б. 
3.  Городилова  Г.Г.  Русский  язык.  Корректировочный  курс.  -Ленинград: 
Просвещение. 1985. -365 с. 
4.  Кҥзекова  З.С.,  Қарақҧсова  Г.  Қазақ  тілі.  ЖОО  экономика  факультеті 
жҽне қаржы институтына арналған. -Алматы: Раритет, 2000. -171 б. 
5.  Оразбаева  Ф.Ш.,  Сағидолда  Г.,  Қасым  Б.,  Қобыланова  А.,  Есенова  Қ., 
Исабекова Ҧ., Қасабек Қ., Балтабаева Ж., Мҧхамади Қ., Рахметова Р.,  
Кҿпбаева  Ж.  Қазіргі  қазақ  тілі.  Оқу  қҧралы.  -Алматы.  Ptins,  2005ж.  [390-
391]. 
6. Физика. Оқулық. Алматы, 2000ж. 
7. Розен Б.Я.  Химия кереметі. -Алматы: Мектеп, 1985. -158 б. 
 
ҼОЖ 398.9:894.342 
ТҾЛЕБАЕВА А.Т.,  ОРЫНБАСАР Т.  
Қорқыт Ата атындағы ҚМУ, Қызылорда қ., Қазақстан 
 
МАҚАЛ-МҼТЕЛ – ҚАЗАҚ АУЫЗ ҼДЕБИЕТІНІҢ МОЛ ҚАЗЫНАСЫ 
 
Біздің халқымыз жер бетіндегі ауыз ҽдебиеті ҿте жоғары деңгейде дамыған 
халықтардың  біріне  жатады.  Оның  себебі  ҧлтымыздың  басым  бҿлігі 
отырықшылықтан  гҿрі,  кҿшпенділікпен  ҿмір  сҥріп,  араб  тҥбегіндегі  халықтар 
секілді  мал  шаруашылығымен  айналысқан.  Сондықтан  ҿз  ҿмірлеріндегі  орын 
алған  жағдайлармен  кейінгі  ҧрпақты  жазу-сызудан  гҿрі,  аңыз  ҽңгімелер,  жыр-
дастандар  мен  мақал-мҽтелдер  арқылы  хабардар  етіп  отырған.  Қазақ  халқының 
мақал-мҽтелдері сонау ықылым  заманнан бергі басынан ҿткен ҽртҥрлі оқиғалар 
мен  тҧрмыс-тіршіліктерін,  салт-дҽстҥрін  жҽне  сол  жағдайларға  байланысты 
тҥйген ойларын білдіретін бірден-бір ақпарат кҿзі десек артық айтқандық болмас 
еді.  Былай  айтқанда,  елдің  тарихын  бейнелейтін  деректер  жиынтығының  бір 
бҿлімі.  

184 
 
«Сан  ғасырлар  бойы  халықтың  ҿзімен  бірге  жасасып,  екшеліп,  ҧрпақтан-
ҧрпаққа мҧра боп қалып  жатқан ауыз ҽдебиетінің бай саласының бірі – қазақтың 
мақал-мҽтелдері»  [1,  3б.].  Қазақ  мақал-мҽтелдеріне  ҥңіле  қараған  сайын,  оның 
қоғамның барлық саласын қамтитындығын аңғарасың. Мақал-мҽтелдердің басқа 
мҽдениет  қорынан  ерекшелігі  кҿлемі  жағынан  қысқа,  мазмҧн  жағынан 
тереңдігінде ғана емес, кҿңілге ерекше қонымды, ҧтымдылығында жҽне барлық 
халыққа  бірдей  орнықтылығында.  Сондықтан  да  ҽр  адам  кҥнделікті  ҿмірінің 
керекті  жағдайында  қандай  мақалды  болсын  ҿзінің  тҿл  қаруындай  қолданады. 
Орнын тауып жҧмсаған сайын «сҿз тапқанға қолқа жоқ» - деп ерекше бір лҽззат 
алады.  
«Халық  шығармаларының  басқа  тҥрлері  сияқты  мақал  мен  мҽтелдерді  де 
ҽуел  баста  жеке  адамдар  шығарады,  оны  біреуден  біреу  естіп  жаттап 
жаңғыртады,  ҿңдейді,  ҿзгертеді.  Сҿйтіп,  олар  бірте-бірте  жалпы  мҧраға,  халық 
шығармасына  айналады.  Демек,  мақал-мҽтелді  халықтың  ҿмірден  жасаған 
қорытындысы, ақыл-ой тҥйін деуге болады. Мақал мен мҽтелдердің ҿміршеңдігі, 
ҧмытылмай  ҧзақ  жасайтындығы  –  тілінің  кҿркемдігі  мен  мазмҧнының 
тереңдігінде,  аз  сҿзбен  кҿп  мағына  беретіндігінде,  жаттауға,  жадында  сақтап, 
керек кезінде еске тҥсіруге қолайлы екендігінде» [2, 112б.]. Біздер осыдан мақал-
мҽтел  халық  ҿміріндегі  алуан  тҥрлі  оқиғаларды,  қарым-қатынастарды  қысқа, 
тҧжырымды тілмен жеткізетіндігін, айтылмақ ойды ажарлап айқындайтындығын 
тҥсіне  аламыз.  Сондықтан  халық  оны  «жҥздің  кҿркі  -    сақал,  сҿздің  кҿркі  – 
мақал»  деп  бағалаған.  Ал  ғалым  Жҽрдем  Кейкін:  «Мақал  мен  мҽтел  ҿміршең 
поэтикалық  жанр,  қазақ  халқының  рухани  қазынасы,  философиялық  пайым 
тҥйіні.  Ҧмытылмай  ҧрпақтан  ҧрпаққа  жаттала  тараған  ҿнеге,  ҥлгі,  ҿсиет 
сҿздердің  киелі  тҥзілімі.  Адам  пікірінің  дҽнекері,  аталы  сҿздің  мҽуесі,  дҽмі, 
тҧздығы.  Шешендікті  қадір  тҧтқан  ҽрбір  қазақ  жҥйелі  сҿзге  қонақ  берген  жҽне 
осы ҥрдісте ҧрпағын тҽрбиелеген» [3, 3б.] деп тамаша пікір қалдырған.  
«Мақал-мҽтелдер қоғам ҿміріндегі ҽлеуметтік қҧбылыстарды, адам мінезін, 
табиғат  пен  тіршілік  сырын,  оның  қайшылығын  таныта  отырып,  адамға  терең 
ғибрат  берген.  Мақал  осындай  қҧбылыстарға  берілген  баға,  ойдың  тобықтай 
тҥйіні ғана емес, ҿзінше бір ереже» [4, 65б.]. 
Мақал  мен  мҽтел  халықтың  ҿзі  қолдан  жасап  алған  заңы,  тҧрмыста 
кездескен  ҽртҥрлі  жағдайларды  тҥсіндіретін  оқу  қҧралы  іспетті.  Мақал-
мҽтелдерде  кҿбінесе,  ортақ  ой,  жалпы  ереже,  анықталған  қағидалар  айтылады, 
тҧлғасы  жағынан  тілге  жеңіл,  қҧлаққа  жағымды  дыбысқа,  ҧйқасқа  қҧрылады, 
мағынасына  лайық  кҿркем  тілмен,  ҿлеңмен  жасалады.  Мақал-мҽтел  халық 
шығармасының ең шағын тҥрі, інжу-маржаны. ―Арпа бидай ас екен, алтын кҥміс 
тас екен‖ деген секілді, ҽрбір мақал кҿркем сҿзбен кҿмкерілген дербес, мағыналы  
шығарма.   
 «Қазақ  мақал-мҽтелдері  ертегі,  аңыз-ҽңгіме,  батырлық,  ғашықтық  жырлар, 
қара  ҿлеңдер  секілді  халық  шығармаларымен  қатар  жасап  келе  жатқан  кҿне 
жанр.  Олай дейтініміз,  V  –  XIV  ғасырлардан  сақталған  сирек  жазба деректерде 
де мақал-мҽтелдерді кездестіруге болады. Мҽселен, Орхон жазуларында: ―Жырақ 
болса,  жаман  сыйлық  берер,  жақын  болса,  жақсы  сыйлық  берер‖,  ―Бастыны 

185 
 
еңкейткен,  тізеліні  бҥктірген‖  (Кҥлтегіннен),  ―Жҧқаны  таптау  оңай,  жіңішкені 
ҥзу  оңай‖,  ―Ҿлімнен  ҧят  кҥшті‖  (Тоныкҿктен)  деген  мақал-мҽтелдерді 
ҧштастырамыз.  Ал  Махмҧт  Қашқаридың  «Диуани  луғат  ат-тҥрік»    сҿздігінен: 
―Ҧлық  болсаң,  кішік  бол,  халық  ҥшін  бҽлік  бол‖,  ―Кісі  аласы  ішінде,  жылқы 
аласы  сыртында‖,  ―Тай  ат  болса  –  ат  тынар,  ҧл  ер  болса  –  ата  тынар‖  дейтін 
мақалдарды,  ал  «Қҧтадғу  білік»  дастанынан:  ―Біліп  сҿйлеген  білікке  саналар, 
білімсіз сҿз ҿз басын жояр‖, ―Ауыздан бірде от, бірде су шығар, бірі жанса, бірі 
сҿндірер‖  дейтін  мақал-мҽтелдерді  оқимыз»  [2,  114б.].    Алайда,  ертедегі 
қҧлпытастарда,  сирек  кітаптарда  жазылып  қалған  бірен-сараны  болмаса,  қазақ 
мақалдары мен мҽтелдері, негізінде, ауызша айтылып, халық жадында сақталған. 
Оларды  жинап,  жазып  қағаз  бетіне  тҥсіру,  баспасҿз  арқылы  жариялау  XIX 
ғасырдың екінші жартысынан басталды.  
«Қазақтың  мақал-мҽтелдерін  алғаш  қағаз  бетіне  тҥсірген  ғалым  Шоқан 
Уҽлиханов.  Ш.Уҽлиханов  пен  Березин  архивтерінде  ХІХ  ғасырдың  елуінші 
жылдарында  ел  аузынан  жазып  алынған  екі  жҥзден  аса  мақал-мҽтел  сақталған. 
Солардың ішінде кҥні бҥгінге дейін қҧнын жоймаған: ―Тоймасқа берме, толмасқа 
қҧйма‘, ―Ақыл – дария, кҿңіл – дҥлдҥл‖, ―Тотықҧс бойын кҿріп зарланады, аяғын 
кҿріп  қорланады‖  деген  секілді  ондаған  белгілі  мақал  бар.  Сол  уақыттан  бері 
қазақ  мақал-мҽтелдері  ҽртҥрлі  жинақтарда,  хрестоматияларда  жарияланып 
келеді»[2,  114б.].  Қазақ  ауыз  ҽдебиетінің  нҧсқалары,  соның  ішінде  мақал-
мҽтелдер  жарияланған  революцияға  дейінгі  ҽдебиетте  Ыбырай  Алтынсариннің 
Орынборда  1806  жылы  шыққан,  1879  жылы  толықтырылып  қайта  басылған 
хрестоматиясының  алатын  орны  ерекше.  Хрестоматияда  қазақ  мақал-
мҽтелдерінің  ең  таңдаулылары  жарияланған  жҽне  адам  туралы,  ҽйел,  бала,  ата-
ана мен туыстар, оқу-білім, еңбек, қайырымдылық пен қайырымсыздық, байлық 
пен  кедейлік,  достық  пен  денсаулық,  адам  мінездері  жҽне  сондай-ақ  тҿрт-тҥлік 
мал  деп  бірнеше  тақырыптарға  бҿліп,  жҥйелеп  тҥзілген.  ‗Ҽлі  қараңғы,  бірақ 
аздырғыш  элементтердің  ешқайсысына  азбаған  жҽне  пайдалы  нҽрсенің  бҽрін 
қабылдауға  қабілетті  туған  еліне  шама  келгенше  пайдалы  ҥлес  қосу  –  біздің 
ҽрқайсысымыздың борышымыз‖ деп ҿзі айтқандай ҧлы ҧстаз тек оқу-ағарту ісіне 
емес,  сонымен  қатар  халық  мҧрасын  іріктеп-сҧрыптап,  реттеп  жариялауға  да 
ҥлкен ҥлес қосты.  
«Ауыз  ҽдебиетінің  басқа  тҥрлеріне  қарағанда,  мақалдың  ҿзіне  тҽн 
ерекшеліктері мен ҿзгешеліктері бар. Ең алдымен, ҽдебиеттік жағынан алғанда, 
мақал  ҥлкен  толғау,  образ  арқылы  берілген  логикалық  ой  қорытындысы  болып 
келеді.  Ол  адам  ҿмірінде,  тҧрмыс-тіршілікте,  қоғамдық  жағдайларда  кездесетін 
ҽртҥрлі  қҧбылыстарға,  тарихи  мҽні  бар  оқиғаларға  берілген  даналық  баға,  
тҧжырымды  тҥйін  есебінде  қолданылады.  М.Горькийдің  ―Мақал  мен  мҽтел 
еңбекші халықтың тарихын, ҽлеуметтік барлық ҿмір тҽжірибелерін ҥлгілі, қысқа 
тҥрде  айтып  береді‖,  -  деуі  осыдан.  Қандай  мақалды  алсақ  та,  оның  шығуына 
ҥлкен  оқиға,  мҽнді ҽңгіме  себеп  болған.  Мақал  соларға берілген баға,  жасалған 
қорытынды, яғни ―тоқсан ауыз сҿздің тобықтай тҥйіні‖ есебінде жҥреді. Халық 
аз  сҿзге  кҿп  мағына  сыйдыра  отырып,  ҿзінің  ҿмірінде  кҿргендерін,  бастан 
кешірген  кезеңдерін,  алған  тҽжірибелерін  мақал  арқылы  айтып  береді.  Бҧл 

186 
 
жағынан  алғанда,  кҿптеген  мақалдар  ақыл-ҿсиет,  нақыл  сҿз  есебінде  қызмет 
атқарады»[5, 79,80б.]. 
Қазақ  халқы  баласы  алты  жастан  атқа  қонған,  ҿз  елін  сҥйген,  халқына 
қорған бола алатын ер мінезді ҧрпақ тҽрбиелеуді ҿзіне ҥлкен мақсаттардың бірі 
етіп  қойған,  ел  арасындағы  талай  даулардың  тҥйінін  бір  сҿзбен  шешкен  небір 
даналарды дҥниеге келтірген ҧлы ҧлттардың бірі. Ҧлдарын адалдық пен ерлікке 
баулып,  қыздарын  арлы,  намысты,  ибалы  етіп  ҿсіруге,  ҧрпағының  қалай 
болғанда да адамдық қалыптан ауытқымай ҿмір сҥрулері ҥшін бағдар кҿрсететін 
ҧлтымыздың  мақал-мҽтелдерін  ауыз  ҽдебиетіндегі  шамшырақтардың  біріне 
теңеуге болар еді. Мысалы, ―Кішілік пен кісілік  - ҧлылықтың белгісі‖ [6, 113б.] 
деу арқылы ҽрқашан кішіпейіл, ҥлкенге қҧрмет, кішіге ізет кҿрсетумен, орынды 
жерінде  жомарттық  қылу  арқылы  адамдық  қасиеттің  биік  шыңы  ҧлылыққа 
жетуге  болатынын  уағыздаса,  ―Шын  ер  жеңсе  тасымас  -  жеңілсе  жасымас‖  [7, 
103б.]  деп  Алланың  берген  сыйына  шҥкіршілік  етіп,  сынақ  ретінде  берілген 
кейбір уақытша қиындықтарға сабырлы болуға шақырады. ―Қызға қырық ҥйден 
тыйым‖  деумен  қыз  баласын  абыройлы  ана  болып  ҿсуге  ҥгіттейді  жҽне  де  сол 
қоғамдағы  орын  алған  ҽртҥрлі  жағдайларға,  келеңді-келеңсіз  жайттарға  ҿз 
бағасын  беріп  отырған  таразы,  тҿреші  қызметін  атқарып,  ақиқатын  ақтаратын, 
адамдық  кҿзқараспен  дҧрыс-бҧрыстығын  айқындайтын  бір  қҧрал  есебінде 
қабылдасақ та болады. ―Ерді жаяулық емес - қаяулық аздырады‖ [7, 103б.]  деген 
сҿзімен  адамды  материалдық  тапшылықтан  да  кҿңіл  тереңдігінің  уайымы 
қҧртатынын  меңзейді.  Сонымен  қатар,  халқымыздың  мақал-мҽтелдері  ҿмірдегі 
барлық  тақырыптарды  қамтиды.  Солардың  ішінде  ең  кҥрделі  бір  саласы  адам 
баласының еңбек ету жайларына арналған. Адал еңбекті ардақтаған халық кҽсіп 
ет,  жҧмыс  істе  дегенде,  ең  алдымен,  мал  бағуды  ҧсынады.  Оның  себебі  қазақ 
халқының  ертедегі  тҧрмыс-тіршілігі,  кҥн  кҿрісі  тҿрт-тҥлік  малға  байланысты 
болғандығынан. Ҿмір бойы мал бағып тіршілік еткен, оның сырын жақсы білген 
халық ҽрбір тҥліктің қандай қасиеті барлығын, адам ҿмірінде қандай орын алып, 
қандай  қызмет  атқаратындығын  мақал  арқылы  да  кҿрсетіп  отырады.  «Тҥстік 
ҿмірің болса, кештік мал жина» дей отырып, сол малдарының қасиетін, қызметін 
айтады.  «Жылқы  -    малдың  патшасы,  тҥйе  –  малдың  қасқасы»,  «Тҥйе  жисаң  - 
нардан жи, сиыр жисаң -  тарғылдан жи», «Мал бақсаң, қойдан бақ, май кетпейді 
шарадан»  деп  бағалайды,  тҿрт-тҥліктің  тҧрмыс  тіршілікте  алатын  орны  қандай 
екендігін атайды.  
«Халық  ҿзінің  мақалдары  арқылы  мал  бағу,  мал  басын  ҿсіру  жҿнінде 
ғасырлар бойы жинаған, жҥзеге асырған тҽжірибесін айтып береді. «Тҥлік тҿлден 
ҿседі»  дей  отырып,  сол  тҥліктерді  ҿсіру  ҥшін  қажырлы  еңбек  керектігін 
ескертеді.  ―Жатқанға  жан  жуымас,  жалқауға  мал  жуымас‖,  ―Ат  шаппайды,  бап 
шабады‖,  ―Мал  жисаң,  қонысын  тап‖,  ―Бақпасаң  мал  кетеді‖  деп  ақыл  айтады. 
Адал  еңбекті  сҥйген  халық,  мал  басын  ҿсіру  ҥшін  аянбай  жҧмыс  істе,  ерінбей 
еңбек ет, сонда ғана мал қҧралады дейді. Ал еңбек етпей, ҧрлық немесе барымта 
жолымен  мал  жинап  баюды  кҿздеушілікті  халық  қатты  сынға  алады,  шенейді. 
Ҧрлық  пен  барымта  халыққа  жат  екендігін,  ол  адамды  тақырға 
отырғызатындығын, бҧлардан безу керектігін айтып, «Ақ жҥрген адам азбас» деп 
қорытады  жҽне  «Ҧрыға  мал  қҧтаймас»,  ―Барымтамен  бас  кетер», 
«Жортуылшының басы жолда қалады» деп сипаттайды»[5, 81б.]. 

187 
 
Тҿрт-тҥлік жайында шығарылған халық мақалдарының бҽрі де мал басының 
адам  ҥшін  аса  қымбат,  қадірлі  екендігін  айта  отырып,  бҧлардың  ішінен  жылқы 
мен  тҥйені  ерекше  бағалайды.  Тҥліктің  басқа  тҥрлеріне  қарағанда,  тҥйе  мен 
жылқы  кҿшпелі  жағдайдағы  шаруа  адамы  ҥшін  зор  қызмет  атқарды,  шҿлдесе  - 
сусыны, кисе – киімі, жесе – асы болды. Екіншіден, тҥйе мен жылқы алыс жолға 
тҿзімді,  ҽрі  мықты  кҿлік  есебінде  шаруа  адамына  кҿп  пайдасын  тигізеді. 
Халқымыз  тҥйе  малын    тҿрт  тҥліктің  пірі  санаған.  "Тҥйеге  мінген  қазақ,  тҿрт 
ауыз  ҿлең  біледі"  деген  мақал  осының  дҽлелі  болса  керек-ті.  Мал 
шаруашылығымен айналысқан қазақ халқы тҿрт тҥліктің ҿз ҿмірлеріндегі алатын 
орнын тамаша жеткізеді. Мысалы, ―Ат айналып қазығын табар, ер айналып елін 
табар‖,  ―Адам  сҿйлескенше,  жылқы  кісінескенше‖  деп  жылқы  малының  мінез-
қҧлқын  аша  отырып,  оның  тіршіліктегі  орны  ҿз  ҿмірлерімен  тығыз  байланыста 
екенін  анықтап  тҧрғанын  кҿрсетеді.  Жылқы  малының  сҥтін  ішіп,  етін  азық 
қылып, ҿзін кҿлік есебінде пайдаланған қазақ халқы оны тҿрт тҥліктің ішіндегі 
ең қасиеттісіне балаған. Мҧнымен қатар, халықтың ел қорғау ісінде жылқы малы 
елеулі  орын  алды,  басқыншы  жауға  қарсы  аттанған  батырларға  сенімді  серік, 
жауынгер  жолдас  болды.  ―Ер  қанаты  -    ат‖  атанды.  Сондықтан  да  адам 
баласының мақсат-мҧратына жету жолында жылқының алатын орны зор екенін 
―Таяқ  тайға  жеткізер,  тай  қҧнанға  жеткізер,  қҧнан  атқа  жеткізер,  ат  мҧратқа 
жеткізер‖  деп  суреттеген.    Жалпы  қазақ  жҧртшылығына  кҿшпелілік  тҽн 
болғандықтан,  бҽлкім,  тҧрмыс-тіршілігін,  салт-дҽстҥрін  осы  қасиетті  тҿрт-
тҥлігімен байланыстырып отырған.  
―Қазақ тілі тҥркі тілдерінің ішіндегі ең таза, ҽрі бай тілге жатады. Қазақтар - 
шешен  ҽрі  ҽдемі  сҿйлеудің  ҥлкен  шебері...  қазақтардың  халық  ҽдебиеті  аса  бай 
ҽрі  жан-жақты‖  [6,  72б.]  деп  орыс  ғалымы  П.М.Мелиоранский  қазақ  тілінің, 
қазақ  халық  ҽдебиетінің  бай  екендігін  алға  тартқанын  халқымыздың  мақал-
мҽтелдерінің  белгілі  бір  жағдайларға  байланысты  берілген  бағасы  шынайы  да 
қысқа  жҽне  ауқымды  мағынаны  қамтитын  тілінің  ҿткірлігімен  де  дҽлелдеп 
тҧрғандай.    Сайып келгенде,  мақал-мҽтелдің  сҿз  ҿнерінде алатын орны  ерекше. 
Мақал-мҽтел – бейнелі сҿз, тапқырлық, даналық тҧжырым. Мақал-мҽтел – кҿлемі 
қысқа,  тілі  ҧста,  қҧрылысы  тҧрақты  сҿйлем.  Сондықтан  да  ол  жаттауға,  есте 
сақтауға, керекті кезінде қынаптан қылыш суырғандай жаңғыртуға, пайдалануға 
оңай,  оңтайлы.  Мақал-мҽтел  халықтың  сан  ғасырлық  кҿрген-білгенінен,  бастан 
кешкенінен  қорытқан  ақыл-ойының  жиынтығы,  анықтамасы.  Табиғатта,  ҿмірде 
ҥнемі  қайталап  тҧратын  оқиғалармен,  қҧбылыстармен  байланысты  туған, 
айтылған тоқсан ауыз сҿздің тобықтай тҥйіні.  
Сҿйтіп,  мақал-мҽтел  –  қазақ  ауыз  ҽдебиетінің  мол  қазынасы,  кҿлемі  ең 
шағын  халық  шығармасы,  қазақ  халқының  тҧрмысын,  кҽсібін,  салтын,  ой-
парасаты мен дҥниеге кҿзқарасын кҿрсететін поэтикалық жанр деп білеміз.  
 
ҼДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 
1.
 
Қазақ  мақал-мҽтелдері.  Жинап,  қҧрастырған  Ҿ.Тҧрманжанов.  Алматы: 
Ана тілі, 1997. 
2.
 
Тозған  қазды  топтанған  қарға  жейді.  Қҧрастырып,  алғы  сҿзін  жазған 
Б.Адамбаев. Алматы: «Рауан», 1991. 
3.
 
Қазақтың 7777 мақалы мен мҽтелі. Алматы: «Ҿлке» баспасы, 2002 

188 
 
4.
 
Қазақ  фольклорының  тарихы.  (Қҧрастырып,  алғы  сҿзін  жазған 
Ҽ.Қоңыратбаев).  - Алматы, Ана тілі, 1991. 
5.
 
Қазақ халқының ауыз ҽдебиеті. Оқулық, 4-басылуы. –Алматы, «Санат», 
1996. 
6.
 
Ақыл кені. Алматы: «Кҿшпенділер» баспасы, 2003. 
7.
 
Қазақ  халық  ҽдебиеті.  (Алғы  сҿзін  жазған  жҽне  қҧрастырған 
С.Садырбаев). – Алматы «Рауан», 1990. 
 
ҼОЖ 811.512.122.1 
ТЕМІРБЕКОВА А.С., ҼЛІМХАН А.Ҽ. 
С. Аманжолов атындағы ШҚМУ, Ҿскемен қ., Қазақстан 

жүктеу/скачать 2,91 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: