Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары

215 
урока. На примере отдельных тем раздела «Растения» 6 класса школьной биологии приводит 
примеры использования различных наглядных средств обучения: естественных, объемных, 
картинных или картинно-динамических, экспериментальных, символических или 
графических. В статье представлены отличительные особенности каждого вида наглядности, 
ее роли в формировании предметных знаний и умений учащихся по ботанике. 
Ключевые слова: 
методика преподавания ботаники, наглядные средства обучения, 
биологическое образование. 
Annotation. 
The article discusses visual teaching means, their place and role in the 6th grade 
botany course in secondary school. The author shows the urgency of the problem. The author 
reveals the concept of “visual teaching means”, their classification depending on the method of 
presenting information and the didactic purpose of the lesson. Using the example of individual 
topics in the “Plants” section of the 6th grade of school biology, the author gives the examples of 
using various visual teaching means: natural, three-dimensional, picture or picture-dynamic, 
experimental, symbolic or graphic. The article presents the distinctive features of each type of 
visualization, its role in the formation of subject knowledge and skills of students in botany. 
Keywords: 
botany teaching methodology, visual teaching means, biological education. 
Көрнекі әдістер мен оқыту құралдары Оқу процесінің міндетті бөлігі 
болып табылады. Көрнекі әдістер мен оқу құралдарын қолдану арқылы 
оқушылардың ақыл-ой дамуы, білімнің берік игерілуі жүреді. Зерттеудің 
өзектілігі мынада: мектептегі оқытудың қазіргі кезеңінде көрнекілікті қолдану 
мектеп оқушыларын оқытуда үлкен рөл атқарады: Оқушылардың танымдық 
белсенділігін ынталандырады және белсендіреді, осы немесе басқа объектіні 
жан-жақты қарастыруға, проблемалық және күрделі мәселелерге баса назар 
аударуға мүмкіндік береді, бұл Бүкілресейлік тексеру жұмыстарының 
нәтижелеріне әсер етуі мүмкін. Мектеп биологиясының барлық бөлімдерін 
зерттеу кезінде көрнекілікті қолдану маңызды. Оқу процесіне көрнекілікті, 
көрнекі әдістер мен оқыту құралдарын енгізу бойынша Т.Мор, Т.Кампанелла, 
Я.А.Коменский, И.Г.Песталоцци, К.Д.Ушинский және т. б. қазіргі заманғы 
көрнекілік құралдары С.П.Ломов, Г.И.Щукина, Т.И.Шамова, Г.В.Лаврентьева, 
Н.Е.Лаврентьева және т.б. бұл ғалымдар көрнекілік құралдарының көмегімен 
субъектілердің танымдық белсенділігінің қалай жоғарылайтынын зерттеді. 
Қазіргі уақытта жаратылыстану және биологиялық пәндерді оқыту кезінде 
көрнекі оқыту мүмкіндіктері виртуалды зертханалардың, цифрлық оқыту 
құралдарының болуына байланысты өсті. 
Оқытудағы көрнекілікті оқыту принципі және оқыту құралы ретінде 
қарастыруға болады. Біз жұмыста көрнекілікті оқыту құралы ретінде 
қарастыруға және өсімдіктерді зерттеу сабақтарында оқыту әдісі ретінде 
көрсетуге тоқталамыз [5]. 
Көрнекі оқыту құралдары-оқу мақсаттары үшін жасалған заттар мен 
құбылыстардың жазықтық және көлемдік атомдық бейнелері, табиғи нысандар 
олардың табиғи немесе бөлшектелген түрінде [4]. Оқу құралы ретінде 
көрнекілік оқушыларда статикалық және динамикалық бейнелер жасауға 
арналған. Ол объективті немесе көрнекі болуы мүмкін. «Көрнекілік құралы» 
ұғымы мағынасы жағынан «көрнекі құрал» ұғымына жақын, бірақ қамту 
жағынан әлдеқайда кең. Мысалы, тәжірибе, деректі фильм, тақтадағы немесе 

216 
оқулықтағы сурет-бұл көрнекілік құралдары, бірақ көрнекі құралдар емес. 
«Өсімдіктер» бөлімін зерттеу кезінде биологияны оқытуда қолданылатын 
бейнелеудің кез келген түрін қолдануға болады: табиғи (нақты немесе пәндік), 
бейнелеу (символдық немесе символдық) және ауызша (ауызша) [5]. 
Көрнекілік құралдарын жіктеуге көптеген тәсілдер бар. Дидактикалық 
мақсаттар үшін көрнекі құралдардың келесі түрлері ажыратылады: 
1.
Табиғи көріну. Бұл сізге табиғаттың нақты объектілерімен танысуға, 
өсімдіктердің биологиялық ерекшеліктерін зерттеуге мүмкіндік береді. 
Өсімдіктерді зерттеу кезінде табиғи көріну маңызды. Бұл ең тиімді элемент, 
Өйткені ол объектілердің құрылымы мен функцияларын береді. Бұл 
студенттерге өсімдік тіршілігінің құбылыстары, осы организмдердің түрлері 
мен мүшелері туралы нақты түсініктер береді. «Өсімдіктер» бөлімін зерделеу 
кезінде ең жақсы көрнекі көрініске сыныптағы сабақтарда емес, табиғи ортада – 
мектеп жанындағы учаскеде, экскурсияларда, саябақта немесе орманда қол 
жеткізуге болатындығын ескеру қажет. 
2.
Эксперименттік көрнекілік өсімдіктердің өмірлік процестерімен танысуға 
мүмкіндік береді. Бағдарлама әртүрлі авторлық желілердегі» Өсімдіктер «бөлімін 
зерделеу кезінде айтарлықтай тәжірибелер мен бақылауларды қамтамасыз етеді. 
Бақылауларды тек жабық өсімдіктерге арналған сыныпта ғана емес, табиғатта да 
жасауға болады. Күзгі уақыт кезеңінде терезеден қарап, жапырақтардың 
маусымдық өзгеруін нақты көрсету жеткілікті. «Жапырақ және оның құрылымы» 
тақырыбында «Жапырақтың түсуі» деген жеке тармақ бар, онда мұндай процестің 
өсімдік тіршілігі үшін маңызы баяндалады. 
3.
Көлемді көрнекіліктер: муляждар, макеттер, модельдер. Көрнекіліктермен 
танысу зерттелетін объектілерді қабылдауда үлкен рөл атқарады. «Жеміс» 
тақырыбымен толық танысу үшін «жеміс» тақырыбы бойынша сабақ барысында. 
Жемістердің әртүрлілігі мен маңызы». «Жемістер және олардың жіктелуі» 
объектінің бейнесін дәл жеткізетін муляждарды қолдануға болады. Мысалы, 
әртүрлі көкөністер мен жемістердің муляждары. «Шабдалы гүлі»моделін 
демонстрациялық материал ретінде пайдалануға болады. 
4.
Сурет-динамикалық көрнекілік-бұл суреттер, бейне фрагменттері, суреттің 
көмегімен объектілердің фактілерімен немесе құрылымдық элементтерімен танысуға 
мүмкіндік беретін көркем картиналардың репродукциялары. Сабақ барысында 
«Жеміс. Жемістердің әртүрлілігі мен маңызы». «Жемістер және олардың жіктелуі», 
түрлі-түсті суреттері бар қалталарды, суретшілердің туындыларын, плакаттарды, 
жемістерді, өсімдіктерді, жемістерді бейнелейтін көркем картиналардың 
репродукцияларын қолдануға болады. 
5.
Символдық немесе графикалық көріну схемалармен, сызбалармен, 
карталармен, кестелермен ұсынылған. Көрнекіліктің бұл түрі абстрактілі 
ойлаудың дамуына ықпал етеді, шындықтың символдық көрінісімен өзара 
әрекеттесуге мүмкіндік береді. Көрнекіліктің бұл түрі оқушыларды биология 
бойынша Бүкілресейлік тексеру жұмыстарына, емтиханға және емтиханға 
дайындауда қолданылады [3]. Мысалы, кестелерді қолдануға болады: «Тамыр 
Жүйесінің түрлері», «Өсімдік тіндері», «Құрғақ жемістер», «Шырынды 
жемістер», «Жасушаның бөлінуі» схемасы және т. б. 

217 
1-кестеде дидактикалық мақсат бойынша көрнекілік түрін және оны 6- 
сыныптағы ботаника сабақтарында қолдану мүмкіндігін ұсынамыз [5]. 
Көрнекілік түрі 
Сабақ тақырыбы 
Мысал 
Табиғи көріну 
«Өсімдік 
Патшалығы. 
Өсімдіктердің сыртқы құрылымы 
және жалпы сипаттамасы»; «гүл 
және оның құрылымы». Өсімдіктер 
өміріндегі 
қысқы 
құбылыстар 
(В. В. омарташының желісі 
бойынша 
бағдарламалық 
экскурсия. Биология, 6 сынып) 
«Аналық без және жұмыртқа» 
микропрепараттары, «гүлді өсімдік 
тозаңы ««тұқымдар мен жемістер» 
жинағы. Өсімдік гербарийлері 
Эксперименттік 
көріну 
«Жапырақ, оның құрылымы мен 
мағынасы». 
«Өсімдіктердің 
жасушалық құрылымы. Өсімдік 
жасушасының қасиеттері». «Тамыр 
жамылғысы және тамыр түктері» 
зертханалық жұмысы 
Тұқымның өнуі үшін судың, ауаның 
және 
жылудың 
маңыздылығын 
дәлелдейтін тәжірибелер; көшеттерді 
тұқымның 
қосалқы 
заттарымен 
қоректендіру; 
хлорофилл 
сығындысын 
алу; 
өсімдіктердің 
көмірқышқыл газын сіңіруі және 
жарықта 
оттегінің 
бөлінуі; 
крахмалдың 
пайда
болуы; 
өсімдіктердің 
тыныс 
алуы; 
жапырақтардың судың булануы; 
Органикалық 
заттардың 
маңдай 
бойымен қозғалуы. «Пияз терісінің 
Микропрепаратын» дайындау 
Сурет 
немесе 
сурет- 
динамикалық 
көріну 
«Тамыр, оның құрылымы мен 
мағынасы». 
«Ангиоспермдердің 
әртүрлілігі. 
Ангиоспермдердің 
маңызы». «Тамырдың өзгеруі». 
«Сирек кездесетін және жойылып 
бара жатқан өсімдік түрлерін 
қорғау». 
«Тамыр. Сабақ. Жапырақ», «өсімдік 
мүшелерінің 
тыныс 
алуын 
дәлелдейтін 
тәжірибе» 
бейнефильмдері, 
«қашу 
және 
бүйрек» бейнефрагменті, отандық 
суретшілер 
мен 
шетелдік 
авторлардың 
репродукцияларын 
жинау. 
Көлемді көріну «Жапырақ, оның құрылымы мен 
мағынасы». «Жеміс. Жемістердің 
әртүрлілігі мен маңызы». 
«Жемістер және олардың жіктелуі» 
«Өсімдік 
сабағының 
көлемді 
моделі», жемістер мен көкөністердің 
көлемді жемістері, жемістер мен 
тұқымдардың муляждары, гүл 
моделі; «қырыққабат гүлі» моделі 
және т. б. 
Символдық 
немесе 
графикалық 
көріну: 
диаграммалар, 
сызбалар, 
карталар, 
кестелер 
«Тамыр, оның құрылымы мен 
мағынасы», 
«жапырақ, 
оның 
құрылымы мен мағынасы», 
«жемістер және олардың жіктелуі» 
Кестелер: 
«тамыр 
жүйесінің 
түрлері», «өсімдік тіндері», «құрғақ 
жемістер», «шырынды жемістер», 
«Жасушаның бөлінуі» схемасы 

218 
Көрнекі құралдардың көмегімен оқу процесін дараландыруға қол 
жеткізуге болады, яғни оқуды оқушылардың мүмкіндіктері мен сұраныстарына 
барынша бейімдеуге болады, осылайша оларға оқу материалын жақсы 
меңгеруге көмектеседі. Мысалы, егер тәжірибе жүргізуге мүмкіндік болмаса, 
онда сіз оның бейне үзіндісін ұсына аласыз. Көрнекі оқыту әдістері 
визуализацияны ұсынуға мүмкіндік береді және оқушылардың білімі мен 
практикалық дағдыларын қалыптастырудың бір әдісі болып табылады. Көрнекі 
әдістер ауызша (мұғалімнің әңгімесі немесе түсіндірмесі) және практикалық 
оқыту әдістерімен (тәжірибелер, эксперименттер, зертханалық жұмыстар) бірге 
қолданылады. Биологияны оқытуда бірінші кезектегі мән берілгеніне 
қарамастан, оқушыларды табиғи нысандармен таныстыру үшін мұғалімнің сөзі 
маңызды. Өсімдіктер бөлімін зерттеу кезінде биология сабақтарында ауызша 
бейнелеу формаларын қолдану дидактикалық орындылық тұрғысынан да қажет 
және негізделген. Мұғалім түсіндірме мен әңгіме арқылы оқушылардың білімін 
жүйелейді, пәндік білім мен дағдыларға баса назар аударады. Қазіргі уақытта 
ауызша көрінудің келесі әдістері ажыратылады: 
1)
мысалдарға бай мұғалімнің бейнелі түсіндірмесі; 
2)
деректі материалды оқу (ғалымдардың өмірбаяны, ғылым тарихынан 
алынған материалдар, газеттер мен журналдардан алынған мақалалар); 
3)
мұғалімнің немесе оқушылардың өз тәжірибелері туралы әңгімесі; 
4)
тұтас сюжетке салынған мұғалімнің бейнелі әңгімесі [1]. 
Оқушылар есейген сайын пәндік көрнекілік біртіндеп екінші орынға 
шығуы керек, осылайша символдық (ауызша) көрінуге жол береді. Бірақ 
Биологияны оқыту кезінде оқытудағы көрнекіліктің барлық түрлерінен бас 
тарту мүмкін емес.Осылайша, көрнекі оқыту құралдары материалды зерттеу 
процесінде маңызды рөл атқарады. Олар қарастырылып отырған объектінің 
мәні туралы толық түсінік береді және студенттерге барлық сезімдерді тарту 
арқылы зерттелетін тақырыпты талдауға көмектеседі. Көрнекіліктің жеке 
құралдары бір-бірін үйлесімді түрде толықтыруы керек екенін білу маңызды. 
Оқу процесінің тиімділігі көрнекі құралдың болуымен ғана емес, оны 
қолдану әдісімен де анықталады. Көптеген зерттеулер көрнекі әдістермен 
жүйелі жұмыс оқу процесінің тиімділігін арттырудың маңызды шарты екенін 
көрсетті. Көрнекі оқыту әдістері өсімдіктерді зерттеу кезінде кез келген дерлік 
биология сабағында қолданылады. 6-сыныпта биология сабағын өткізу үшін 
мұғалім берілген тақырып пен критерийлерге, сондай-ақ оқыту әдістемесіне 
бейімделуге болатын көрнекі құралдарды таңдауы керек. Екіншіден, 
оқушылардың шамадан тыс жүктелуіне және сабақтың мазмұнына жол бермеу 
үшін сабақтың мақсаттары мен міндеттеріне сүйене отырып, көрнекі 
құралдарды қажетті уақытта және көлемде қолдану дағдысы қажет [3]. 
Биология бойынша OGE және USE бақылау өлшеу материалдарының 
демонстрациялық нұсқаларын, кодификаторларын және спецификациясын 
талдай отырып, оқу процесі тиімді болуы үшін қосымша көрнекіліктермен 
суреттелуі керек «Өсімдіктер» бөлімі бойынша негізгі тақырыптарды бөліп 
көрсетуге болады. Бұл тақырыптарға мыналар жатады: «Фотосинтез», 
«Өсімдіктердің тынысы», «Жапырақ. Оның құрылымы мен мағынасы», 

219 
«Жемістер және олардың жіктелуі». Оқушыларды биология бойынша тексеру 
жұмыстарына, емтиханға және емтиханға дайындау кезінде кестелерді, 
схемаларды, яғни символдық және графикалық көріністің әртүрлі түрлерін 
қолдану дидактикалық тұрғыдан негізделген. 

жүктеу/скачать 9,29 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: