Халықаралық Ғылыми-тәжірибелік конференцияның ЕҢбектері

279 
 
қызмет атқарды. Ал, 1939 жылы СССР ҒА-ның Қазақстан филиалының ботанигі В.У.Макарчук Қаржантау 
жотасының биік таулы аймақтарын зерттеді (1). 
Н.В.Павлов  Батыс  Тәңіртаудағы  зерттеулерін  1949  жылдың  жазында  Қаз  ССР  ҒА  Ботаника 
институтының экспедициясымен бірге бастады. 1953-1954 жылдары Қаржантау жотасының таулы бӛліктері 
зерттелді. 
Қазығҧрт тауының флорасын зерттеу жҧмыстары нәтижесінде оның дендрофлора қҧрамы 61 тҥрден 
қҧралатындығы анықталды (2) 
  Гербарий  қорларындағы  мәліметтер  бойынша  Қазығҧрт  тауында  И.М.Культиасовтың  (1921), 
П.Я.Барановтың  (1922),  В.П.Бочанцевтің  (1935),  О.Н.Бондаренко  мен  А.Я.Бутковтың  (1959)  коллекция 
жасап, флористикалық жҧмыстар жҥргізгені белгілі. 
Материал және зерттеу тәсілдері  
Флораның  конспектісі  бойынша  жасалынған  флористикалық  спектрдің  негізі  ретінде 
А.Л.Тахтаджянның  (1987)  тҧқымдас  пен  туысқа  арналған  жҥйесі  алынды.  Ӛсімдік  тҥрлерінің  биіктік 
белдеулерге таралуы академик К.З.Закировтың (1955) нҧсқасы бойынша сипатталды.  
           
 Солтҥстік  және  солтҥстік-батыс  тау  беткейлерінде,  әсіресе  шатқалдарында  ағаш  ӛсімдіктерінен 
Crataegus  turkestanica,  C.pontica,  Sorbus  рersica,  Celtis  caucasica,  Malus  sieversii,  Prunus  sogdiana,  Populus 
nigra, P.alba  шағын орман тҥзеді. Сол сияқты бҧталардан Rosa, Amygdalus, Lonicera, Cotoneaster, Atraphaxis, 
Spirea және т.б. туыс тҥрлері кездеседі.           
Қазығҧрт тауы флорасының негізгі ерекшеліктерінің бірі - ағаш-бҧталы ӛсімдік тҥрлері адыр және тау 
белдеулерінде аз тҥрмен кездеседі.  (Crataegus pontica, C.turkestanica, Acer semenovii, Malus sieversii, Sorbus 
persica,  Amygdalus  spinosissima,  Cerasus  mahaleb  т.б.)  Тасты  баурайларда  тіпті  жартас  саңылауларында 
Celtis caucasica-ның жекелеген даналарын кездестіруге болады. 
Қазығҧрт тауы ӛсімдіктері негізінен ксерофильдік қасиет кӛрсетуіне  қарамастан, оларға жалпы таулы 
Орта Азия флорасының белгілері тән болып келеді.         
Таулы территориялардың типтері бойынша  Р.В.Камелиннің (1990) пікіріне сҥйенсек, зерттеліп 
отырған Қазығҧрт тауы қҧрғақ аласа таулы (теңіз деңгейінен 1500-1900м-ге дейін) ауданға жатады. 
Тҥрлер  санының  аздығына  қарамастан  Қазығҧрт  тауы  флорасының  флористикалық  спектрі 
Батыс Тянь-Шань тау жҥйесіне сәйкес келеді.  
Қазығҧрт  тауы  флорасының  тіршілік  формасын  классификациялау  ҥшін  жаңару  бҥршігінің 
жер  бетіне  салыстырмалы  тҥрде  орналасуына  талдау  жасалынды  (Raunkier  бойынша,  1934).  Сол 
сияқты Н.Г.Серебряковтың (1962) классификациясы пайдаланылды. 
Қазығҧрт тауы флорасы тҥрлерінің тіршілік формасы бойынша таралуы 
(И.Г.Серебряковтың (1962) классификациясы бойынша)                                                                                                         
 
Тіршілік формалары 
Тҥрлер саны  
Ағаштар 
   21 
Бҧталар 
   40 
Тау  беткейлерінің  солтҥстік  және  солтҥстік-батыс  баурайларында,  әсіресе  тау  шатқалдарында 
фанерофиттерден  Crataegus  turkestanika,  C.pontica,  Sorbus  persika,  Celtis  caucasica,  Malus  sieversii,  Prunus 
sogdiana Populus nigra, P. alba шағын орман тҥзеді. Сонымен қатар, нано- және микрофанерофиттерден Rosa, 
Amygdalus, Lonicerа, Cotoneastes, Atraphaxis, Spirea т.б. туыс тҥрлері ҧшырасады. 
Тау  флорасының  ерекшелігі  -  Орта  Азия  таулы  аймақтарындағы  секілді  флораның  негізгі  тҥр  және 
туыстық  әртҥрлілігі  тау  белдеуіне  емес,  адыр  белдеуіне  шоғырланған.  Оның  себебі  кӛптеген  факторларға 
байланысты:  адыр  белдеуі  таудың  кӛп бӛлігін алып  жатыр, сонымен  қатар шӛл (тҧран) флорасының әсері 
кҥшті  сезіледі.  Тау  белдеуі  ксерофильді  жағдайдың  әсерінен  және  кӛлемінің  шектеулігінің  нәтижесінде 
тҥрлік қҧрамы аз болып келеді.  
  
Әдебиеттер 
1.
 
Павлов Н.В. Растительный покров Западного Тянь-Шаня. М., МГУ, 1980.   
2.
 
Сихымбаев Ә.Е. Қазығҧрт тауы флорасының аннотациялық тҥрлер тізімі. Шымкент, 2010. - 44 б. 
3.
 
Тахтаджян А.Л. Система магнолиофитов.  Л.: Наука. 1987. 439 с. 
4.
 
Закиров К.З. Флора и растительность бассейна реки Зеравшан. Ч. 1.   Ташкент, 1955. 207 с. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

280 
 
УДК 632.95 
 
ПЕСТИЦИДТЕРДІ ПАЙДАЛАНУ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЗАРДАПТАРЫ 
(Қысқаша шолу) 
 
Ахмед Б., Каримсаков К.Е., Исабекова Н.А., Шакиров Б.С. 
Южно-Казахстанский государственный университет им. М. Ауэзова, Шымкент, Казахстан 
Ж.Т. Уйсинбаева, М.С. Сахи 
Таразский государственный университет им. М.Х. Дулати, Тараз, Казахстан 
 
Резюме  
Приведены краткие сведения о пестицидах и их воздействия на организмы 
Summary 
 Brief information about pesticides and their effects on organisms 
 
Қазіргі  ғылым  мен  техниканың  ӛркендеген  кезеңінде  топырақ  қабаты  кӛптеген  улы  химиялық 
заттармен  ластанғаны  белгілі.  Олардың  қатарына  егістіктен  мол  ӛнім  алу  мақсатында  қолданылатын 
тыңайтқыштар мен пестицидтер бар. Ауыл шаруашылығын химияландыру адам аяғы баспаған Антарктида 
мҧздықтарының  қҧрамында  да  пестицидтердің  таралуына  алып  келді.  Бҧл  фактор  химиялық  зиянды 
заттардың  бҥкіл  жер  шарына  таралатындығын  дәлелдейді.  Бірақ  адам  баласы  ауыл  шаруашылығында 
химиялық препараттарды қолдануға тәруелді болып келеді. Оны жасаған да, колданған да, зардапшегетін де 
адамбаласы.  Мәселен,  ДДТ  препаратынжасаған  П.  Мюллер  Нобель  сыйлығынаиеболды.  Ӛйткені  ДДТ 
солкездің  әлеуметтік,  экономикалық  және  медициналық  проблемасын  шешіп  бергенеді.  ДДТ-ны  қолдану 
арқылы адам баласы ӛмірбойы зардап шеккен індеттер - сҥзек, безгек, тиф, малярия ауруларынан қҧтылған 
болатын. Кейінгі жылдары ДДТ-ның тигізетін зардабы пайдасынан асыпкететіні дәлелденіп оны ӛндірістен 
алыптастауға  тура  келді  (1970).  Мәселен,  ДДТ-ның  табиғаттағы  айналым  ҧзақтығы  50  жыл.  Ал,  одан  соң 
оның ыдырап одан да кауіпті химиялық қосылыстарға айналатыны анықталған. 
Бҧл заттар ӛз кезегінде ӛте қауіпті зардаптар әкеледі.Ғалымдардын зерттеуі бойынша пестицидтерді 
жиіқолдану  қатерлі  ісік,  тҧқым  қуалау,  мутациялық  ауруларды  еселеп  кӛбейтудің  бірден-бір  себебі  екенін 
дәлелдеп  берді.  Қазіргі  кезде  пестицидтердің  зияны  кеңейіп  оның  кері  әсері  де  кӛбейе  тҥсті.  Айталық, 
аллергия, жҥрекқан тамыры, ӛкпе-тыныс жолдары, ашық жаралар, т.б. осы пестицидтерге тікелей баланады. 
Казақстанда  пестицидтерді  ӛте  кӛп  қолданған  аймақтарда  (Оңтҥстік  Қазақстан,  Жамбыл,  Алматы, 
Кызылорда.  т.б.) бҧл факторлардың мысалы  кӛптеп саналады.  Б¥¥-ның мәліметі бойынша  пестицидтерден 
улану  арқылы  500  мың  адам  ӛліп,  5  мыңы  әр  тҥрлі  зардап  шеккені  тіркелген.  Қазақстанның  барлық  жер 
кӛлемі 2 млн 724,9 мың км. Жер қорымыздың кӛлемі ӛте ҥлкен болғанымен оның сапасы соңғы  жылдары 
кҥрт нашарлап отыр. Жерді дҧрыс пайдаланбау салдарынан топырақ деградацияға ҧшырап, қҧнарсыздану, 
шӛлге  айналу  процестері  кҥшейе  тҥсуде.  Соңғы  мәлімметтер  бойынша  Республика  жерінің  180  млн  га 
немесе 60 % -і шӛлге айналған. Барлық жердің 235 млн га жазық жерлерді, 185 млн га жайылым және 34 млн 
га  таулы  аймақтарды  алып  жатыр.  Жоғарыда  аталған  235  млн  га  қҥнарлы  жерлердің  180  млн  га 
жержарамсыз жерлерге ҧшырап, оның 30 млн га топырақ эрозиясына ҧшырап, 60 млн га топырақ тҧзданып, 
10  млн  га  жерлер  химиялық  және  радиоактивті  заттармен  ластанған.  Республиканың  30  млн  га  жерлерін 
ӛнеркәсіпорындары, транспорттық жолдар, байланыс, елді мекендер алып жатыр. 
Кейбір  аймақтарда  топырақтардың  тозуы,  бҥлінуі  және  шӛлге  айналуы,  сонымен  қатар  Ертіс, 
Әмудария  мен  Сырдария  ӛзендерінің  су  бассейнінің  азаюы,  Арал  теңізінің  тартылуы  мен  тікелей 
байланысты  болып  отыр.  Мәселен  Оңтҥстік  Қазақстанда  Арал  аймағының  экологиялық  жағдайына 
байланысты  2  млн  га  жер  шӛлейттеніп  кеткен  және  Жаңадария  ӛңіріндегі  3  мың  га  қара  сексеуіл  орманы 
біржола  жойылу  ҥстінде.  Арал  ӛңірі  мен  Сырдария  ӛзенінің  аңғары  бойынша  топырақтың  химиялық  улы 
заттармен  және  радионуклидтермен  ластануы  жылдам  жҥруде.  Қазақстандағы  егістікке  пайдаланатын 
жерлердің де экологиялық жағдайы нашар. Ол жерлер республика бойынша 26610,7 мың га алып жатыр.  
Соңғы  жылдары  байқалып  отырған  әлемдік  климаттың  ӛзгеруі  Қазақстанның  шӛл-шӛлейтті 
белдемдеріне  әсерін  тигізіп,  ондағы  егіс  алқаптарының  сапасын  тӛмендетіп  жіберді.  Бҧл  жерлерде 
топырақтың  қҧнарсыздануы,  бҥлінуі,  шӛлге  айналуы  прогрессивті  тҥрде  жҥруде.  Оның  ҥстіне  топырақты 
қорғаудың  агротехникалық  шаралары,  қартоқтату,  органикалық  және  минералды  тыңайтқыштар  беру, 
гербицидтер мен пестецидтерді қолдан баудан арамшӛптердің қаулап ӛсуі, шегіртке тәррізді зиянкестердің 
шексіз  кӛбеюіне  жол  беріліп,  жердің  сапасын  тӛмендетті.  Мәселен,  1996  жылы  егістіктерге  1  млн.т. 
минералдық  және  33,2  млн  т  органикалық  тыңайтқыш  берілсе,  бҧл  кӛрсеткіштер  1998  жылы  16  мың  т 
қысқарған.  Топырақтану  институтының  мәліметі  бойынша  Қазақстанның  қҧнарлы  топырағы  ӛзінің 
қарашірігінің  19-22  %  жоғалтқан.  Мҧның  ӛзі  болашақта  жер  ресурстарының  сапасы  жақсармайтынын 
аңғартады. 
Зерттеу  тақырыбының  ӛзектілігі.  Коршаган  ортаның  кең  кӛлемде  ластануы  әсіресе  калалар  мен 
ӛнеркәсіп  орталықтарында  кҥшті  сезіледі.  Ӛндіргіш  кҥштердің  тез  қарқынмен  дамуы,  еңбек  ӛнімділігінің 
артуы  халкымыздың    хал-ахуалымен тығы збайланысты. Адамзаттың тіршілігі қоршаган орта  мен тығыз 

281 
 
байланысты  болғандықтан  ауыл-шаруашылыгында  ӛсімдіктерді  ӛндеу  мақсатында  минералды 
тыңайтқыштар мен пестицидтер молынан қолданылуда. Сондықтан, топырактың пестицидтермен ластануы 
мен  ӛсімдіктерде  олардың  артық  мӛлшерінің  жиналуы  ете  калуда.  Осыған  байланысты,  олардың  физика-
химиялық  қасиеттерін,  ӛсімдіктергебиологиялықәсері  мен  зардаптарын  қарастыру  қазіргі  кездегі  ӛзекті 
мәселелердің бірі болып отыр. 
Біздің  жҧмысымыздың  мақсаты  –  пестицидтер  тҥрлерінің  физика-химиялық  қасиеттерін  сипаттау, 
Оңтҥстік Қазақстан облысы мен Шымкент қаласында азық-тҥлік ӛнімдерінде пестицидтердің  таралуы  мен 
олардың адам организміне тигізетін зардаптарын анықтау. 
Жҧмыстың  жаңашылдығы  мен  практикалық  маңызы.  Қоршаған  ортаны  ңхимиялық  зиянды 
қалдықтармен  кең  кӛлемде  ластануы,  ауыл  шаруашылығында  пестицидтерді  пайдалану  мӛлшерінің  артуы 
мен  олардың  ретсіз  қолданылуы  мен  де  байланысты.  Осы  жҧмыста  Шымкент  қаласында  тҥрғындар 
пайдаланатын  азық-тҥлік  ӛнімдерінде  кездесетін  негізгі  пестицид  тертҥрлері  анықталды  және 
пестицидтердің организмге тигізетңн зардаптары қарастырылды. 
Ӛсімдіктерге  фосфор  тыңайтқыштары  да  қажет.  Фосфордың  азоттан  айырмашылығы 
жылжымалылығы  тӛмен,  сондықтан  топырақта  солкҥйінде,  кӛп  мӛлшерде  қалып  қояды.  Фосфор 
тыңайтқыштарын  ҥзбей  пайдалану,  топырақта  фосфат  қалдықтарының  кӛп  жиналуына,  яғни  ӛсімдікке 
себілген фосфаттардың 22,6%-ті ғана сіңетіндей жағдайда жиналуына әкеледі [18,19]. 
Фосфор 
тыңайтқыштарын 
топыраққа 
артық 
себу, 
топырақтағы 
ӛсімдіктерге 
қажетті 
микроэлементтердің мӛлшерін азайтады және оның қҧрамындағы фтор мен кадмий мен ластануына әкеледі. 
Фосфор  ӛтеулы.  Ол  кӛп  мӛлшерде  қос  суперфосфатта  болады.  ХХ-ғасырдың  екінші  жартысында  ауыл 
шаруашылығына пайдаланатын жерлер ҥздіксіз айналымға тҥскендіктен сапасы тӛмендей бастады. Әсіресе 
химияландыру науқаны кҥшейіп оның зардабы адамдар аркылы біліне бастады. Бҧл Экологиялық жағдайлар 
дҥние  жҥзінің  кӛптеген  мемлекетінде  жаппай  сипаталды.  Статистика  мәліметтері  бойынша  жыл  сайын 
дҥниеге  келген  сәбилердін  11.2  %  физикалық  жағынан  нашар  және  ақылесі  кем  туатыны  анықталган. 
Дҥниеге  келген  100  мың  баланың  әрбір  11-12  мыңы  онкологиялық  ауруларға  ҧшыраған.  Пестицидтерді 
қолдану  1990  жылдары  еліміздің  жерінің  20.9  млн  гектарын  қамтып,  1999  жылдары  оның  кӛлемі  8,0  млн. 
Гектарға  кеміген.  Бҧл  факторлар  ауыл  шаруашылығына,  халықтың  әлеуметтік-экономикалық  жағдайына 
тҥрліше әсер еттті.  
Пестицидтер  -  зиянкес  тірі  организмдерге  қарсы  қолданылатын  химиялық  препараттар.  Химиялық 
препараттардың кҧрамы мен кҧрылымына карай хлорорганикалық, фосфорорганикалық, сынапорганикалық, 
мырышорганикалық, мочевина ӛнімдері, цианисті қосылыстар, карбаминді, мыс препараты, фенол ӛнімдері, 
кҥкірт  және  оның  қосылыстары  деп  жіктейді.  Ал  осы  химиялық  препараттарды  қолдану  сипатына  қарай: 
акарицидтер  (кенеге  карсы),  альгицидтер  (су  балдырына),  антисептиктер  (микроорганизмдерге), 
бактерицидтер  (бактерия  коздырғыштарына),  зооцидтер  (кеміргіштерге  карсы),  инсектицидтер 
(насекомдарга), нематоцидтер (қҧрттарға қарсы), гербицидтер (арамшӛптерге қарсы) деп жіктейді. 
Жоғарыда аталған пестицидтер мен гербицидтердің әсер ету нысанына қарай жаппай әсер ететін және 
белгілі бір зиянкесті немесе арамшӛпті ғана жоятын тҥрлері бар. Сол сияқты кейбір химиялық препараттар 
насекомдарды,  кеміргіштерді  немесе  қансорғыш  жәндіктерді  ӛлтірмей  ҥркітіп  жіберетін  тҥрлері  бар. 
Оларды  -  репелленттер  дейді.  Ал  енді  бір  тҥрлері  керісінше  зиянкес  организмдерді  ӛзіне  еліктіріп  жинап 
алады. Оларды – аттрактанттар дейді. Бҧл да зиянкестерден корғану жолдарына жатады.  
Пестицидтердің  топтарына  жалпы  сипаттама.  Пестицидтер  -  әлем  тәжірибесінде  қос  ҥғымнан 
тҥратын  химиялық  қосылыстар.  Пестицид  дегеніміз  -  латын  тілінен  аударганда  "pestis"-  зиянкес,  "цедус"- 
ӛлтіру,  жою  деген сӛзінен  шыккан, яғни зиянкестерді  жоятын қосылыстар.  Адам  ҥшін қажетсіз  ағзаларды 
жоюға  не  санын  кемітуде  қолданылатын  заттарды  пестицидтер  деп  аталады.  Бҧл  заттардың  барлығы 
ксенобиотиктер,  яғни  тірі  ағзалар  мен  тҧтас  алғандағы  биосфера  ҥшін  бӛгде  заттар  болып  табылады. 
Пестицидтерді  тірі  зиянкес  организимдерді  насекомдарды,  кенелерді,  сҥтқоректілерді  (кемірушілерді), 
бактерияларды, вирустарды, басқа ӛсімдіктерге зиян келтіретін саңырауқҧлақ спораларын, ӛсімдік және мал 
шаруашылығына  зиян  келтіретін  зиянкестерді  жою  ҥшін  пайдаланылады.  Пестицидтердің  экологиялық 
зияндылыгы  негізінен  олардың  улылыгына,  ӛмір  сҥру  уақытына,  жеке  ағзаларга  таңдамалы  тҥрде  әсер 
етуіне  және  ортада  ӛзгеруіне  байланысты  болады.  Пестицидтер  тірі  ағзаларға  таңдамалы  тҥрде  әсер 
еткенімен, бҧл таңдамалылық салыстырмалы болып табылады. 
Пестицидтердің  ішінде  тек  бір  ағзаларды  ғана  жоятындары  жоқ.  Олар  әсіресе  жҥйелік  жағынан 
жақын  ағзаларды  жояды.  Оның  ҥстіне  пестицидтердің  қоректік  тізбектегі  концентрациясы  артады. 
Экологиялық  жағынан  әсіресе  жылдан-жылға  пестицидтерді  пайдалану  кӛлемінің  артуы  қауіп  туғызып 
отыр.  Бҧл  тек  ӛңделетін  жерлердің  артуымен  ғана  емес,  ағзалардың  пестицидтерге  ҥйренуімен  де 
байланысты.  Уақыт  ӛтуіне  қарай  бірдей  нәтиже  алу  ҥшін  пестицидтерді  кӛп  қолдану  қажет.  Ӛсімдіктерді 
қорғаудың биологиялық әдісі - шаруашылықтағы қажет емес ағзалардың санын басқа ағзалар тҥрімен жою, 
олар  жыртқыш  жануарлар,  аз  кӛлемдегі  ӛсімдіктердің  арнайы  тҥрлері  немесе  паразиттер.  Біздің  жерімізде 
ауыл шаруашылығына зиян келтіретін зиянкестердің бірнеше ондаған мың тҥрлері бар. Оның ең негізгілері - 
энтомофагтар. Бҧл зиянкестерге жәндіктерді, қҧстарды жатқызуға болады. 
Айтып  кететін  бір  жайт,  орман  саулығы  қҧмырсқалар  мен  қҧстарға  байланысты.  Қҧмырсқалар 
ӛздерінің личинкаларын ақуызбен тамақтандырады. Сондықтан олар орман шаруашылығына зиян келтіретін 

282 
 
жәндіктерді ҧстап жейді. Олардың ҥяларының айналасы әрқашан жасыл болып тҧрады, ол жерде еш уақытта 
ауру жапырақты ағаштарды кездестіре алмайсыз, яғни зиянкестермен кҥресуде қҧмырсқалардың атқаратын 
ролі  зор.  Пестицидтерді  кӛп  жылдар  бойы  авиациямен  ауыл  шаруашылығындағы  егістіктерге  және  орман 
алқаптарына  себу  нәтижесінде  қоршаған  ортаның  кең  кӛлемде  ластануы  байқалды.  Пестицидтердің 
молекуласы  табиғи  процестердің  миграциясымен  қатар  жҥреді.  Олар  атмосферада  желмен  бірге  ҥлкен 
қашықтықтарға  таралады.  Бҧл  заттар  егістік  алқаптарынан  судың  ағынымен  кӛлдер  мен  ӛзендерге  тҥседі, 
содан соң әлемдік мҧхиттарға қҧяды. Бірақ ең бастысы олар экологиялық тағамдардың қҧрамына енеді. Ол 
ең  алдымен  топырақтан  және  судан  ӛсімдікке  енеді,  сосын  жануарлар  мен  қҧстарға,  ал  ең  соңында 
тағамдармен  және  сумен  адам  ағзасына  келіп  тҥседі.  Олар  әр  кӛшу  сатысында  кӛптеген  зиян  келтіреді.  
Пестицидтердің  тҧрақтылық  және  токсиндік  қасиеттері  тірі  табиғатқа  және  адам  ӛміріне  ӛте  қауіпті. 
Олардың  қоршаған орта  факторларына,  яғни кҥн сәулесіне, оттегіне  және  т.б. факторларға  тҧрақты  болуы 
қауіп  тӛндіреді.  Ауыл  шаруашылығына  зиян  келтіретін  жәндіктер  бҧл  заттардың  химиялық  қасиетіне 
бейімделеді,  соның  нәтижесінде  пестицидтердің  әрекетшілдігі  тӛмендеп  кетеді.  Улылық  дәрежесі  жоғары, 
бірақ  тіршілік  периоды  қысқа  пестицидтерге  сҧраныс  артуда.  Пестицидтерге  мысалы,  кеңінен  танымал 
препарат  ДДТ  (дихлордифенилтрихлорэтан),  дильдрин,  линдан,  альдрин  және  т.б.  жатады.  Аталған 
препаратардың  зиянды  экологиялық  эффектісі  -  улылығы  тӛмен  болғанымен  ӛмір  сҥру  уақытының  ҧзақ 
болуы,  яғни  қалдықтары  топырақта  ҧзақ  уақыт  ыдырамай  сақталады.  ДДТ  қоршаған  ортада  ондаған  жыл 
сақталады.  
Пестицидтердің  ӛздерінің  ӛмір  сҥру  уақытының  ҧзақтылығымен  қатар,  ағзаларға  олардың  ыдырау 
ӛнімдерінің  де  әсерін  есепке  алу  қажет.  Мҧндай  пестицидтерге  қҧрамында  ауыр  металдар  болатын 
(қорғасын,  мышьяк,  сынап)  препараттар  жатады.  Олардың  органикалық  мысалы  сынап  органикалық 
(гранозан,  мерқҧрай)  немесе  бейорганикалық  ,  мысалы  мышьякты  (натрий  арсенаты,  калий  арсенаты) 
табиғаты  болуы  мҥмкін.  Бҧл  заттар  топырақта  қоректік  тізбектерге  олай  болса,  азық-тҥлікте  жиналуға 
қабілетті.Пестицидтерді  мәдени  шаруашылықтың  нәтижесі  деп  қарастыру  керек.  Оларды  адам  қолдан 
жасаған жасанды жҥйелерде (агреценоз) немесе ӛздігінен реттелу механизмдері (гомеостаз) бҧзылған табиғи 
экожҥйелерде  қолданады.  Кейде  пестицидтерді  тҧрақты  табиғи  экожҥйелерде  табиғи  даму  кезіндегі 
жекеленген ағзалардың шектен тыс кӛбейіп кетуін басу ҥшін де пайдаланады.Пестицидтер   улы    химиялық   
заттар    болғандықтан    оларды қолдануда ерекше сақтық шараларын пайдаланған жӛн. 
Практикалық  ҧсыныстар.  Пестицидтер  заман  талабына  сәйкес  ауыл-шаруашылығында  кеңінен 
пайдаланылуда.  Қазіргі  кезде  ауыл-шаруашылығы-ның  жаппай  химияландырылуын  ескере  отырып, 
қоршаған ортаның минералды тыңайтқыштар мен пестицидтердің қалдықтарымен ластануын мҥмкіндігінше 
азайту  керек.  Пестицидтердің  ӛздерінің  ӛмір  сҥру  уақытының  ҧзақтылығымен  қатар,  ағзаларға  олардың 
ыдырау ӛнімдерінің де әсерін есепке алу қажет. 
Сондықтан мынадай практикалық ҧсыныстар жасаймыз: 
1.Оңтҥстік  Қазақстан  облысы  мен  Шымкент  қаласы  территориясындағы  егістік  алқаптарында 
топырақтағы пестицидтердің мӛлшері қадағалануы керек. 
2.Ауыл-шаруашылығында  егістік  алқаптарын  минералды  тыңайтқыштармен  ӛңдеу  және 
пестицидтерді пайдалануда міндетті тҥрде маман қызметкерлер айналысуы керек. 
3.Зиянкестермен кҥресуде пестицидтерді пайдалану мӛлшері ескерілуі керек. 
4.Облыстық  және  қалалық  СЭС  басқармасымен  халық  тҧтынатын  азық-тҥлік  ӛнімдерінің 
тыңайтқыштар  мен  пестицидтердің  қалдықтарымен  ластану  дәрежесі  ҥнемі  анықталып,  оған  жол  бермеу 
шаралары орындалуы керек. 
 
Әдебиеттер 
1.
 
Фурсов В.И. Экологические проблемы и окружающая среды. Алматы, Ана тілі, 2000.-е. 86-87 
2.
 
Фелленберг Г. Загрязнение природной среды. М., Мир, 1997.-с.98 
3.
 
Никоноров A.M., Хоружая Т.А. Экология. М, 1999.-c.56 
4.
 
Новиков Ю.В. Природа и человек. - Москва, 1991.-е. 124 
5.
 
Губарева В., Алимбекова Р., Шевченко О. Основные загрязняющие вещество в атмосферном воздухе 
г. Шымкета и их влияние на здоровье населения. 2002г. -с. 105 
6.
 
Байсеитова Н.М. Шымкент қаласы қоршаган ортасының қазіргі кездегі экологиялық жагдайы. 2005ж. 
-с. 82-86 
7.
 
Сағымбаев Е. Экология негіздері. Оқулық. - Алматы: Республикалық баспа кабинет!, 1995.-е. 213 
8.
 
Бродский А.К. Жалпы экологияның қысқаша курсы. Оқу қҧралы. - Алматы: Ғылым, 1999.-c.254 
9.
 
Бейсенова  Ә.,  Самақова  А.,  Есполов  Т.  Шілдебаев  Ж.  Экология  және  табигатты  тиімді  пайдалану. 
Алматы, «Ғылым» ғылыми баспа орталыгы, 2004. -С. 125-127 
10.
 
Ю.Тимофеев С.С. Биотехнология обезвреживания сточных вод. //Химия и технология воды. 2001-17, 
№5. -с. 525-532. 
11.
 
Қаженбаев С, Махметов С. Табигатты қоргау. - Алматы, Анна тілі, 1992.  
12.
 
Әділов Ж.М. Тҧрақты даму және айналадагы орта. - Алматы, 1998,-с.78-856.  
13.
 
Большая медицинская энциклопедия. 1964. Т.34. 224-229с.  
  

283 
 
 
УДК 661.1 
 

жүктеу/скачать 5,62 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: