Халықаралық студенттік ғылыми конференция материалдары

 
104 
Конституции  Республики  Казахстан  закреплено  положение  о  том,  что  государство 
обеспечивает приоритетное развитие образования, науки и культуры. 
Культура  является  одним  из  фундаментальных  аспектов  процесса  становления  и 
укрепления  государственной  независимости,  подлинного  суверенитета  и  самобытности 
народа. В этих условиях культурам народов Казахстана предстоит заново и в полной мере 
приобретать  собственное  лицо.  Бесспорный  приоритет  должен  принадлежать, 
несомненно,  казахской  культуре,  т.е.  культуре  народа,  давшего  историческое  имя 
государству,  ибо  только  в  Казахстане,  и  нигде  больше  она  не  может  получить  свое 
истинное  возрождение  и  необходимое  развитие.  Сегодня  можно  с  полной  уверенностью 
сказать,  что  казахский  народ  достиг  поры,  когда  сам  может  предложить  свою 
оригинальную  культуру,  когда  народы  мира  могут  увидеть,  оценить,  понять,  какое 
богатое духовное наследие создано им на протяжении долгих веков. [1] 
Новые  социально-политические  и  экономические  реалии  трансформируют 
самосознание  народов  Казахстана.  Меняется  видение  мира,  общества,  истории  народа. 
Бурно  растет  национальное  самосознание,  а  вместе  с  ним  интерес  к  правдивой  истории 
Отечества.  Обращение  к  национальной  истории  продиктовано  не  только  интересом  к 
прошлому, но и поиском ориентиров на будущее. Поэтому на рубеже двух тысячелетий не 
обойтись  без  всестороннего  переосмысления  своего  прошлого.  Это  важно  и потому,  что 
восстановление  исторической  памяти  народа,  осмысление  судьбы  его  является  важным 
элементом  обретения  и  укрепления  реальной  независимости  государства.  Сегодня  мы  в 
полной  мере  осознаем,  до  какой  степени  была  сфальсифицирована в  недавнем  прошлом 
история народов. 
 В  духовной  истории  прошлого  казахского  народа  заложены  глубинные  истоки 
национальной  идентичности,  которые  составляет  ценностно-смысловую  основу 
исторического  процесса  и  конкретной  этносоциальной  реальности.  Духовные  ценности, 
накопленные  за  длительную  историю  развития  казахской  культуры  должны  составить 
историко-культурную  основу  современной  культуры.  Кочевой  образ  жизни  наложил 
отпечаток  и  определил  уникальность  культуры  народа,  его  менталитета,  обычаев  и 
традиций.  Духовный  мир  казахов  веками  вбирал  в  себя  многие  культурные  влияния, 
переплавляя и ассимилируя их в своих исконных степных традициях. Эти традиции были 
столь  прочны,  что  ни  политические  катастрофы  и  войны,  ни  культурная  экспансия 
великих соседей (Китай, Россия), ни арабское и монгольское влияние, ни исламизация не 
смогли  изменить  их  коренным образом.  Причина  этой  жизнеспособности  и 
жизнестойкости  кроется,  видимо,  в  том,  что  способ  хозяйствования  и  тип  цивилизации 
оставались  практически  неизменными  на  протяжении  многих  веков.  Изучая  историю, 
невольно  приходишь  к  мысли,  как  поразительно  сильно  было  желание  наших  предков 
сохранить  свои  традиции,  обычаи,  верования.  Номады  ревностно  оберегали  свою 
самобытность:  не  впустили  в  свой  менталитет  влияние  обычаев  китайцев  или  монголов. 
Духовно-нравственные  ценности  казахского  этноса  отражают  такие  добродетели  как 
гостеприимство,  терпимость,  великодушие,  человеческое  общение  и  т.  д.  Это  ядро, 
которое  заложено  в  генетической  памяти  казахов  и  передается  от  поколения  к 
поколению.[2] 
В 
условиях 
переходного 
периода 
построения 
единого  правового 
и 
демократического  государства  необходимость  формирования  национальной  и  духовной 
культуры  стала  одной  из  основных  для  всех  народов  казахстанского  общества, 
объединенных 
общей 
историей 
и 
общей 
национальной 
политикой 
государства. Общеизвестно,  что  национальная  и  духовная  культура  включает  сферу 
сознания, нравственность, познание, воспитание, образование, право, философию, этику, 
эстетику,  науку,  искусство,  мифологию,  религию.  Истинное  возрождение  национальной 
жизни, переживающей сейчас затяжной кризис, это утверждение национальных ценностей 
и  создание  национальной  культуры.  Развитие  национальной  культуры  начинается  с 
изучения  ее  истоков  до  самых  высоких  ее  духовных  и  материальных  вершин.  Но 
современная  действительность  формирует  новые  формы  духовности,  новые  идеалы  и 
новые идеи, которые станут определяющей частью национального и духовного развития. 

 
105 
Формирование  национальной  культуры  и  национального  самосознания  невозможно  без 
формирования полноценной, самостоятельно мыслящей личности, способной реагировать 
на события и ситуации в соответствии с высокими ценностными духовно - нравственными 
ориентациями. Так, Президент Республики Казахстан в своей книге «Казахстанский путь» 
отметил следующие направления в формировании национального сознания национальной 
культуры в образовательном процессе: «Сегодня на повестку дня выходит необходимость 
формирования  нового  казахстанского  общественного  сознания,  адекватного  сути 
проводимых  в  стране  преобразований.  Несомненно,  в  него  должны  войти  элементы 
общечеловеческой  культуры,  современные  знания  и  национальные  традиции. 
Следовательно,  несмотря  на  меняющийся  мир  и  новые  социальные  требования  к  сфере 
образования,  задача  системы  образования  остается  неизменной  -  воспитание 
полноценного  и  конкурентоспособного  гражданина,  раскрытие  роли  знаний  не  только  с 
точки зрения получения экономической выгоды, но и с точки зрения воспитания будущих 
поколений  -думающих,  ответственных  перед  обществом  и  сопереживающих  за  страну 
граждан. Эти элементы должны прививаться каждому человеку в социальных институтах: 
семье, школе, университете» [3] 
Наиболее  плодотворный  путь  возрождения  утраченных  ценностей  можно 
сформулировать  как  национально-общецивилизационный,  где  речь  идет  о  возрождении 
национальной  культуры  с  учетом  современных  духовных  реальностей,  требований 
общечеловеческой  цивилизации.  Общецивилизационный  процесс  возрождения  нации  не 
является копированием опыта других наций, а представляет собой глубокую их духовную 
переработку  на  специфической  национальной  почве.  Обращение  к  истокам  своей 
культуры,  к  традициям  прошлого  является  важным  моментом  осознания  казахским 
народом  своей  национальной  самобытности,  есть  продолжение  и  углубление  права  на 
суверенитет.  Высокий  культурный,  духовный  уровень  -  такое  же  необходимое  условие 
независимого  существования  Казахстана,  как  и  развитая  экономика,  инфраструктура, 
физическое здоровье нации. 
Никакая  задача  не  может  быть  важнее,  нежели  сохранение  души  человека,  его 
языка и обычаев. Хотелось бы подчеркнуть, что национальный дух  - великая сила, и мы 
должны  постоянно  думать,  чтобы  ее  энергия  находила  плодотворный  выход  и  питала 
созидательную деятельность на благо процветания и прогресса всех народов Казахстана. 
Более  чем  двадцатилетний  суверенитет  независимой  Республики  Казахстан 
способствует сохранению казахской нации, его культуры, языка, традиции. Причем такое 
сохранение  осуществляется  в  рамках  многонационального  Казахстана.  Конституция 
Республики  Казахстан  подчеркивает  равенство  всех  народов,  их  культур,  языков 
независимо от социальных и иных различий. И в то же время эта многонациональность, 
полиэтичность  как  ни  парадоксально  выступает  той  основой,  создает  ту  ауру,  которая 
необходима  для  формирования  казахской  идентичности  и  сохранения  его  этнической 
целостности в рамках этого общества. Дело в том, что  казахский народ вступил на путь 
оседлой  цивилизации  сравнительно  недавно  и  именно  соседство  и  дружба  с  русским  и 
другими  народами,  принадлежащими  к  этой  оседлой  цивилизации  не  замедляют,  а 
помогают сохранению этнической целостности, цивилизационному развитию Казахстана. 
Существование  суверенного,  независимого  Казахстана  яркий  пример  такого  сочетания 
общего  и  особенного,  многонационального  и  национального,  полиэтического  и 
моноэтического,  которое  соответствует  прогрессивным  традициям  в  развитии 
человеческой цивилизации. 
Таким  образом,  важнейшей  отличительной  чертой  современного  казахстанского 
общества  является  межэтническое  и  межрелигиозное  согласие.  Поэтому  очень  ценным 
достоянием нашей страны является согласие в этнической и религиозной сферах которое 
отмечается в отечественными, и зарубежными экспертами и аналитиками. Это согласие - 
следствие  достаточно  зрелого  гражданского  сознания  народа  Казахстана,  взвешенной 
политики руководства страны, и в первую очередь, Президента Республики Казахстан Н. 
А.  Назарбаева,  толерантного  курса  лидеров  абсолютного  большинства  конфессий 
Казахстана. 

 
106 
Важнейшим  приоритетом  нашей  страны  был  и  остается  вопрос  о  возрождении  и 
сохранении духовных ценностей всех народов, проживающих на территории Казахстана. 
Наиболее плодотворный путь возрождения утраченных ценностей можно сформулировать 
как  национально-общецивилизационный,  где  речь  идет  о  возрождении  национальной 
культуры  с  учетом  современных  духовных  реальностей,  требований  общечеловеческой 
цивилизации. 
Хочется  отметить,  что  духовные  ценности  служат  прочной  основой  укрепления 
морали  и  нравственности,  мира  и  согласия  на  земле  Казахстана.  Будущее  суверенного 
Казахстана  в  ХХI  веке  в  руках  его  народов,  которые  строят  свою  государственность, 
которая  является  новым  этапом  в  развитии  казахстанской  цивилизации,  опираясь  на 
принципы  общечеловеческих  ценностей,  межнационального  согласия  и  казахстанского 
патриотизма. 
 
Литература: 
 
1.
 
Назарбаев  Н.А.  Казахстан  -  2030.  Процветание,  безопасность,  улучшение 
благосостояния всех казахстанцев // Казахстанская прав, 1997. - 10 октября. 
2.
 
Орынбеков М. Мировоззрение древних казахов. - Алматы, 1996. 
3.
 
Президент  Республики  Казахстан  Н.А.  Назарбаева  «Казахстанский  путь»  - 
Караганда, 2006 - 372 с. 
4.
 
.  Сулейменов  И.  Лекции  по  философии.  Краткий  исторический  и 
систематический курс по мировой и казахской философии. - Алматы, 1999. - С.72-192. 
 
 
АДАМ ӨМІРІНДЕГІ АҚШАНЫҢ РӨЛІН ФИЛОСОФИЯЛЫҚ ТҰРҒЫДАН 
 
ЗЕРДЕЛЕУ 
 
Аканова Н., ҚазГЗУ 1 курс студенті, Астана қ. 
Ғылыми жетекші: ф.ғ.к. Иманқұл А.Н. 
 
Ақша  –  бұл  күнделікті  өмірімізде  қолданыста  болатын  шынайылық,  біздің 
болмысымыздың  міндетті  белгісі.  Ол  біздің  өмірімізге  айрықша  серпін  мен  сән, 
дүниетанымның  ерекше  түрін  береді.  Ақша  жоқ  кезде  біз  қиындыққа  соқтығамыз,  бар 
кезде қиыншылықтар одан бетер көбейеді.Біздің ақшаны басқарып, жұмсап жүргеніміз  – 
көз  көрерлік  жәйт  қана.  Шын  мәнісінде,  ақшаның  бізді  қалайбасқарып  жүргенін 
байқамаймыз. Ақша бізді бір сәтте қожаға да, құлға да айналдыра алады. Бірақ ақшаның 
үстемдігін түсінген кезде ғана біз оған өз билігімізді жүргізе аламыз.  
Адамзат жүздеген жылдар бойы ақшаның болмысын тануға тырысып келе жатыр. 
Ол  жайлы  философтар  да,  экономистер  де,  мемлекет  қайраткерлері  де,  ақын-жазушылар 
да  жазған  [
1
,  3б.].  Ақшаны  даттап,  қаралаған;  оны  арман  еткен,  жаны  жаратпаған;  оған 
ұмтылған,  одан  қорыққан.  Сонда  ақша  деген  не  болғаны?  Жақсылық  па,  жамандық  па? 
Жаңаны тудырып, барды талқандау; қарама-қайшыны біріктіріп, ажырамасты айыру; адам 
баласын дос немесе қас қылу – осының бәрі ақшаның еркінде. Ақша жеке адам тағдырына 
да,  тұтас  елдің  тағдырына  да  ықпал  ете  алады.  Оны  бейнетті  еңбекпен  тауып,  онымен 
оңай  қоштасады.  Адам  ақшаны  жасаса,  ақша  адамды  жаңадан  жасайды  –  оның  тұрмыс 
салтын, ой-санасын өзгеше қалыптастырады. Сонда адамға ақша не береді: бостандық па, 
жоқ әлде, тәуелділік пе?   
Ақша  адам  көңіл-күйінің  бар  түрін  шақыра  алады.  Егер  өткен  ғасырларда  ақша 
туралы  айтылған  барлық  жазбаларды  жинайтын  болсақ,  онда  ағы  мен  қарасы  араласып 
жатқан адамның ойы мен сезімдерінің орасан түрлі бейнесі шығады.  
Қазіргі  экономикалық  теория  бойынша  ақша  сауда-саттықты  жеңілдедетін  адам 
өмірінде  аса  маңызды  орынға  ие  «айырбас  құралы»  ретінде  танылады.    Заманауи 
экономика ғылымының әдістемесі экономистермен қоса, философтарды да толғандырып, 
пікірталастарды тудырады [
2
, 3б.]. Ақшаның «сырын», оның табиғаты мен қоғам өмірінде 

 
107 
алатын  орнын  түсіну  үшін  оған  философиялық  тұрғыдан  қарау  керек.  Яғни,  ақша 
болмысының қалыптасу ауқымын қамтитын ойлау қабілетін қолдану қажет.  
Ақшаны  толық  қарастыру  үшін  оны  тек  «айырбас  құралы»  ғана  емес,  сонымен 
қатар  «айырбас  мақсаты»  ретінде  де  қарастырған  жөн.  «Айырбас  құрал»  ретінде  ақша 
сауда-саттық  дамуын  күшейтті;  тауар  мен  қызмет  қозғалысының  жеделдеуіне  және 
кеңеюіне  әсер  етіп,  шаруашылық  қатынастарының  қалыптасуына  негіз  болды.  Ал 
«айырбас мақсаты» ретінде ақша адам баласының дамуына зор ықпал етті, оның мақсатты 
тұжырымдау қабілетін, еңбекке деген көзқарасын өзгертті [
2
, 3б.]. Ақша адамның толық 
дүниетанымын,  әдептік  нормалар  түсінігін  өзінше  қалады.  Осы  тұрғыда  Аристотель  де 
зерттеулер  жүргізген  болатын.  Оның  мемлекет  туралы  ілімінде  «экономиканы»  пайдалы 
игіліктерге  ие  болу  шеберлігі  ретінде  танытса,  «хрематистиканы»  баю  тәсілі  ретінде 
жіктеген.  Біріншісін  –  табиғатқа  сай,  өзінің  шегі  бар  қажеттілік  деп  ұқса,  екіншісін  – 
керісінше, табиғатқа сай емес, шегі жоқ қажеттілік деп санады. 
Сөйтіп,  ақшаның  басты  міндеті  сауданы  жеңілдету  ғана  емес,  адам  өміріне  де 
елеулі  өзгерістер  енгізу  болып  табылады.  Ол  адамның  ішкі  жан  дүниесінің  өзгеруіне, 
қызығушылықтары мен армандарына  әсер  етті.  Ақша жалпы  «экономикалық құндылық» 
ретінде адам құндылықтарын түбегейлі өзгеріске ұшыратты [
3
, 3б.].  
Әр  адам  үшін  ақшаның  құны  әртүрлі.  Көп  жағдайда  біз  ақшаның  құндылығын 
еңбектің  жемісі  есебінде,  құзіреттіліктеріміз  бен  қабілетіміздің  бағасы  ретінде 
қабылдаймыз. Сонымен қатар, ақша бостандық пен еркіндік сезімін сыйлайтынын білеміз. 
Менің  ойымша,  ақша  адамға  таңдау  еркіндігін  береді,    жүрегі  қалаған  іспен  айналысуға 
мүмкіндік  жасайды.  Бірақ  адамның  қаншалықты  бай  болатыны,  оның  ақшадан 
қаншалықты  дәрежеде  ляззат  ала  алатына  байланысты.  Ал  ақшаны  ең  дұрыс  қолдану  – 
басқа адамдар қажеттілігіне жұмсау.  Осы тұрғыда мен негізгі 2 тұжырымға тоқталдым: 
1.
 
Өзің  сүйген  іспен  айналысу  керек.  Ақша  үшін  жұмыс  істеп,  жасап  жүрген 
ісің  ұнамаса,  ақшаның  құны  сіз  үшін  белгісіз  болып  қала  бермек.  Оны  түсіну  сізге 
қосымша энергия береді. Сол себепті, бірдеңені қиналып істесеңіз, ақшаны да аз табасыз. 
2.
 
Өз  ісіммен  айналыса  жүріп  тапқан  ақшамды  мен,шын  мәнінде,  менің 
қаламақым деп толықтай айта аламын. Орыс тіліндегі бұл «гонорар» сөзі ағылшын тілінің 
«honor»,  яғни  абырой  сөзінен  алынған.  Сондағы  айтқым  келгені  менің  еткен  еңбегімді 
абырой мен арыма қарай отырып бағалайды.  
Ақша  деген  ол  қоғамның  ең  мықты  энергиясы.  Ол  әр  жеке  адамның  өміріне  әсер 
етеді.  Тек  адамға  емес,  отбасы  мемлекетке,  ұжымға  да  әсер  етеді.  Ежелгі  жапондықтар 
айтуынша «Кедейлік – ол ақшамен емделмейтін ауру». Түсінігім бойынша, адам ақшаның 
жоқ  болғандығынан  кедей  емес,  жан  дүниесі  кедей  болғандықтан  кедей.  Адам  екі 
жағдайда өзін қолайсыз сезінеді: ақша тым аз кезде және ақша тым көп болған кезде. Егер 
аз  болса,  ол  өз  денсаулығын  ойламай,  барынша  көп  ақша  табуға  тырысады.  Екінші 
жағдайда,  ақшадан  айырып  қалам  ба  деп  уайымдаудан  денсаулығын  құртады.  Сонымен, 
ақша адамға қаншалықты жақсылық алып келсе де, тура сонша қайғы алып келеді екен.  
Осы  жұмысымды  қорытындылай  келе,  ақша  адамның  құлы  екендігін 
ұмытпауларыңызды сұраймын. Ақшаға құмар адам тез арада өзін тура жолға салу керек. 
Байлық,  бақыт,  денсаулық  оның  барлығы  жаратушының  бізге  берген  сынағы.  Адал 
жолмен бай болған адам әрдайым бүкіл адамзат үшін үлгі болады. Мысалы, Стив Джобс 
өзінің  сүйген  ісімен  айналыса  жүріп,  қалай  бай  болғанын  да  байқамай  қалады.  Ол 
қаншалықты бай болса да, қарапайым өмір салтын ұстанған жан болатын. Өмірдің мәнін 
түсінген  адам  ақша  мен  дүниенің  артынан  қумай,  жақсы  істер  жасап,  тарихта  өшпес  із 
қалдырады. 
  
Әдебиеттер:  
 
1.
 
Г.Симмел Ақша философиясы // өңдеуші Д. Фризби.- L., N.Y.: Routledge.1995. – 
511-514 б. 
2.
 
Д. Хосман. Философия және экономика әдістемесіне эсселер. – Кэмбридж басп. 
1992. –  230 б. 

 
108 
3.
 
Ақша  және  финанстың  жаңа  Палгрэйв  сөздігі  //  өңдеуші  П.  Ньюман,  М. 
Милгейт, Д. Итуэл. – Макмилан басп. 1992. – 770 б. 
 
 
ҚАБЫЛДАУ – ДҮНИЕНІ ТАНУДЫҢ БІР ФОРМАСЫ РЕТІНДЕ 
 
Таукен А., ҚазГЗУ 1 курс студенті, Астана қ. 
Ғылыми жетекші: ф.ғ.к. Иманқұл А.Н 
 
Қоршаған  заттарды  біз  қалай  қабылдаймыз?  Сыртқы  әлем  туралы  ақпаратты 
қайдан  аламыз?  Сезімдік  қабылдау  арқылы  шыңдыққа  қол  жеткізу  мүмкін  бе?  Егер  ол 
елестеулер  мен  сандырақ  түрінде  ауытқуға  әкелсе  ше?  Біздің  әлем  туралы  біліміміз  бар 
болғаны  оны  қалай  көретіндігімізге  сүйенеді.  Мысалы,  ағашты  көргенде,  оны  шын 
мәнінде  бізден  тыс  өмір  сүреді  деп  санаймыз,  сондықтан  оны  көрген  жерімізде  тұр  деп 
қабылдаймыз.  
Теоретиктердің бас ауыртатын мәселесін феноменологиялық және гносеологиялық 
сипаттағы сұрақтарға бөлуге болады. Феноменологтар қабылдау барсысында шын мәнінде 
не  болып  жатқанын  түсіндіруге  тырысады.    Мысалға  делік,  сіз  қоңыр  жылқыны  көріп 
тұрсыз, ол қоңыр және бір орында тұр.  Осы сәтте санада не болып жатыр? Ғалымдарды 
осы сәтте нейрондармен болып жатқан  операциялар, сыртқы әлемнен келетін мәліметтің 
мида  қалыптасуы  нәтижесінде  қоңыр  жылқыны  көруіміз  қызықтырса,  философтарды 
қабылдаудың  не  екендігі,  қабылдау  процесі  кезіндегі  сананың  оның  басқа  кездегі 
жағдайынан айырмашылығы көбірек толғандырады. Қабылдау ұғымын уақытты қабылдау 
тұрғысынан қарастырайық [1,131 б.]. 
Уақыт  феноменіне  ғылыми  және  философиялық  анализ,  соның  ішінде  уақытты 
қабылдау мәселесі алғаш рет ежелгі грек философы Аристотельдің “Физика” және “Жан 
туралы”  трактаттарында  қозғалған.  Аристотельдің  тұжырымдамасына  сәйкес  уақыт,  жан 
арқылы  қабылданатын  “өлшем  және  уақыт  саны”  ретіндеобъективті  өмір  сүретін 
физикалық  феномен.  Осыдан  шығатын  тұжырым:  егер  уақытты  санайтын  және 
қабылдайтын  құбылыс  болмаса,  саналатын  және  қабылданатын  уақыт  та  жоқ.  Сонымен, 
Аристотельдің айтуы бойынша, уақыт - қабылдануы бойынша субъективті, ал құрылысы 
бойынша  объективті  құбылыс.  Оның  тұжырымдамасының  негізіуақыттың  болу  мен 
қозғалу  ұғымдарымен  тығыз  байланыста  болуында  жатыр.  Уақыт  ұғымы  «алдыңғы 
қозғалыстың  кейінгі  қозғалысқа  қатынас  саны»  ретінде  анықталады.  Аристотельдің 
түсінігі бойнша, уақыттың өмір сүруі кереғар сұрақ. Себебі, өткен кез қазір жоқ, келешек 
кез әлі келмеді, ал қазіргі кез уақыттың бөлігі ретінде қарастырылмайды. Қазіргі кез бар 
болғаны  келешек  пен  өткенді  байланыстырушы,  екінші  жағынан  бөлуші  ретінде 
танылады.  Уақыттың  барлық  сипаттамалары  «қазірге»  қатысты  ,  ол  бөлінбейтін  және 
берік саналы уақыт ұғымы. Демек, «уақыт мүлдем жоқ немесе жоқтың қасы».Осылайша, 
Аристотельдің  тұжырымын  реляциялық  (өткенді  және  келекшекті  байланыстыратын 
оқиғалар тізбегі)  және динамикалық (өткен және келешектегі кез өмір сүрмейді, тек қана 
тоқтаусыз үдірістер қалыптасуда) деп қарастыруға болады[2]. 
Аристотель  уақыт қозғалыс пен өзгерістен(уақыт пен өзгеріс “Физикада” синоним 
ретінде  танылады)  ажырағысыз  болып  табылатынын  атап  өтті,  алайды  ешқашан  оларды 
нақты  анықтамаберген  емес.  Уақыт  қозғалыстың  өлшемі  болып  табылады,  сол  себепті 
уақыттың өлшем бірлігінақты қозғалыстың өлшемі болуы мүмкін. Осындай өлшем бірлігі 
ретінде Аристотель тамаша қозғалыс ұсынады, ол- айналушы теңдік. Сондай-ақ уақыттың 
топологиялық  қасиеттерін  сипаттайды:үздіксіз,  шексіз,  бөлінбейді,  біртекті  болып 
табылады.  Яғни,  уақыт  барлық  жерде  және  барлық  жағдайда  біркелкі  болып  табылады, 
түрлерге бөлінуі және әр түрлі жылдамдықпен жүруі мүмкін емес. 
Ескере  кететін  маңызды  мәселе  -  “қазірі  кез”осы  сәттің  уақыт  өсіндегі  жай  ғана 
нүктесі  емес,  ақиқаттың  қазіргі  сәті  екендігі.  Айтылғандарды  жүзеге  асыратын  жалғыз 
орган –жан болғандықтан, жаннын тыс  уақыт  өмір  сүре  алмайды.  Алайда, қозғалыс жан 
болмаған  кезде  де  болуы  мүмкін,  сондықтан  кейбір  оқиғаларды,қозғалыстарды 

 
109 
жүйелендіру  жан  болмаған  жағдайда  да  орын  ала  алады.Біз  осыған  орай,  “өткен  мен 
кейін” ұғымы адам оны ұққанда ғана жүзеге асады деген шешімге келеміз. Осылайша, біз 
Аристотельден  психологиялық  уақыттың  тұжырымдамасын  көре  аламыз,  алайда,  ол 
онтологиялық уақыт арқылы анықталмайды. Аристотель іс жүзінде психологиялық уақыт 
перспективасын енгізді:өткен кез – қазіргі кез -  келешек кез; жад – қабылдау – қиял.Оның 
тұжырымдамасыуақыт  қабылдауда  кейбір  бағалы  ескертулер  жасайды:  уақыт  қабылдау 
қозғалысты  қабылдаудың  қабілетімен  анықталады.  Бірақ,  сыртқы  қозғалыспен  ғана 
шектелмей,  ішкі  жан  дүниеде  болып  жатқан  құбылыстарға  да  тәуелді.  Жалпы  ғылыми 
жаңалық  ашуға  тырысқандықтан  физикалық  және  субъективті  уақыттарда  қарама  – 
қайшылықтар тудырмады[3,162-163б.]. 
Канттың  тұжырымдамасына  сәйкес,  тек  қана  сезім  мүшелеріне  сүйеніп  уақыт 
туралы  нақты  тұжырым  шығара  алмаймыз.  Уақыт  атты  құбылыс  (объективті  шындық 
ретінде)  әлемде  жоқ,  ол  субъективті,  оған  қоса  адами  феномен  ретінде  танылады,  яғни 
сезімнің  “априорлық  бейнесі”  немесе  “априорлық  схема”  және  де  “интелекттік 
толғаныстың таза формасы”.Канттың пікірінше, адам эволюциялық дамудың заңдылығын 
түсіндіру  үшін  уақыт  деген  ұғымды  өзі  ойлап  тапты.  Уақыт  қабылдаудағы  басты  рөлді 
шығармашылық қиял ойнайды деп есептеді[4,71-73 б.]. 
 Бергсонның  айтуынша,  «уақыт  -  өмірдің  және  біздің  барлықсубъективтік 
тәжірбиенің,  оның  ұзақтығы  мен  біруақттылығының  ағыны  болып  табылады». 
Сондықтан,  уақыт  қабылдау  –  ұзындық  пен  біруақыттылықты  субъективті  қабылдау  . 
Осылайша,  Анри  Бергсоның  пікіріне  сәйкес,  уақытты  тек  субъективті  (психологиялық) 
қабылдауға болады[5]. 
ХХ 
ғ. 
ғылымда 
уақыттың 
феноменологиялық 
және 
психологиялық 
модельдеріненегізгі  табиғи  балама  және  іргелі  антитеза  ретінде  уақыттың  әртүрлі 
модеьдері  мен  формалары  пайда  болды.  Вернадский  ғылымға  уақыттың  үш  жаңа 
нысандарын  таныстырды:  биологиялық,  геологиялық  және  антрокосмикалық  уақыты. 
Вернадскийдің пікірінше, уақыттың және уақыт қабылдаудың биологиялық табиғаты мен 
көпсатылы  құрылымы  бар,  ол  болса  әлемнің  күрделілігіне,  оның  кеңістіктік  –  уақыттық 
құрылымы және биологиялық эволюцияға негізделген. Адам әлемді және уақытты табиғат 
сыйлаған  “биологилық  сағаттың”көмегімен  қабылдайды.  Бұл  сағат  адамға  уақытты  тура 
сезуге  мүмкіндік  береді  және  уақытты  «кеше-бүгін-ертең»  деп  бөлетін  мида  орналасқан 
функционалды ассиметрия арқылы өз – өзін түзеп отырады[6,681-682 б.]. 
Альберт  Эйнштейннің  айтуынша,  уақыт  және  уақыт  қабылдау  өзара  тығыз 
байланысты.  Барлық  физикалық  әлемдегі  сияқты  уақыт  қабылдау  дасалыстырмалы 
құбылыс және кеңістік пен жылдамдықты қабылдауынатәуелді болып келеді. Теоретик  - 
физик  Альберт  Эйнштейннің  пікірінше,  уақытты  тек  кеңістік  пен  уақыттың 
жылдамдығымен байланыстырып қабылдай аламыз[7]. 
Сөз  соңында  айтарым,  соңғы  ғылыми  зерттеулерге  сүйенсек,  уақыт  –  жаратылыс 
әрекетінің  объективті  ұзындығының,  жылдамдығының,  кезектілігінің  айнасы.  Мұның 
астарында  ми  жартышарларындағы  қозу  мен  тежелудің  ырғақты  өзгеруі  жатыр.  Уақыт 
қабылдауда  түрлі  талдағыштардың  қатысуымен    дәл  саралау  кезеңдерін  кинестезикалық 
және  есту  сезім  мүшелері  береді.  И.М  Сеченов  есту  мүшесін  уақыт  өлшеуші,  ал  есту 
жадысын  –  уақыт  жадысы  деп  атады.  Ұзақ  уақытқа  созылатын  кезеңерді  субъективті 
қабылдау белгілі бір дәрежеде субъектпен сезілген характерлер, эмоционалды жағдайлар 
арқылы  жүзеге  асады.  Ғылыми  дәлелдемелерге  сүйенсек,  қызықты,  терең  әсер  алынған 
уақыт  әрекетсіз  жұмсалған  уақыттан  қысқарақ  көрінеді.  Алайда,  ретроспективті 
баяндамада  қызықсық  әрі  бос  өткізілген  уақыт  оны  еске  түсірген  кезде  әлдеқайда  қысқа 
болып  көрінеді.  Осыдан  шығатын  тұжырым  жақсы  эмоциялар  уақыттың  тез  өтетіндей 
иллюзия береді. 
 

жүктеу/скачать 2,19 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: