§16.  Екінші дүниежүзілік соғыс. Т ы ны қ мүхиттағы соғыс

Үшінші кезеңі
 -   1944  жылдың каңтарынан -   1945  жылдың 2  кырк- 
шт
  дейін.  Бұл  кезеңде  антигитлерлік  коалициядағы  елдер
үйегіне 
___
басымдыкпен жеңіске жетіп, басқыншылар тізе бүкті.
Германияныц 
Польш аға 
ш абуылы. 
Польшага
шабуыл
жасаудың 
«Вайс» 
атты 
жоспары 
1939 
жылдың 
көктемінде
даиындалды.
коғамдастыкты
* 
. ■ ---- ------- ----  —
/ҮШ
ІІУОІ п
апдау  мақсатында  немістердің  құпия  бөлімшелері  Германия—Польша 
шекараларында  арандатушылық  әрекеттерін  жасады.  Тамыздың 
соңында  Глевиц  шекаралық  каласында  «поляк  әскерлері»  кастандык 
жасалғандай  болды,  бірақ  бұл  іс  жүзінде  арнайы  герман  қызметі 
дайындаған арандатушылық, іс-кимылдар болатын.
соққы
карсылык
шепнуге  мәжбүр
себебі, әуеде неміс авиациясының күші басым еді.
1939  жылы  3  қыркүйекте  Германияға  койылған 
мерзімі  аякталғаннан  кейін  Ұлыбритания  мен  Францш 
соғыс 
жариялады.
ультиматум
Германиямен
Ұлыбритания 
мен 
Францияның 
әскерлері 
іекаралас  корғаныс  аймактарына  орналасты,  бірак 
үшін ешқандай қимылдар жасамады.
1939  жылы  17  қыркүйекте  Кеңес  әскерлері  алдын  ала  келісілген
О Г \  
^ ^ Л Т Г Г  
П
 
_
___________________________
 
^
жоспар  бойынша  Польшаның  батыс
і,  «азат  ету 
шыгыс  аудандарын,  Батыс  Украинаны
’  
-  
-----------
------
 
•  
% '  
г
 
і / и д і л
жэне Батыс Белоруссияны басып алу шараларын бастады.
Франция
майданда эскери  іс-қимылдар
туралы  шартка қарамастан,  Батыс елдері  апатқа ұшыраған
Үлыбританияға
өзінің іс-әрекетін жалғастырды.
ретінде
шектеу  жоспарын  жүзеге
п-молотов»  пактісіне  сәйкес  мүдделер 
асырды  жэне  Прибалтика  елдері
туралы
қоюды  талап  етті,  оған  1939  жылы  қол  койылды.  Осы  елдердің
9 \ / U Q r t l U O   1 /* т   v f i t t n  
___________ .  
.
.
.
Қызыл
КСРО-ның  Ф инляндияға  карсы   баскы нш ы лы ғы .  1939  жылы
' О Г \  ^ І І І Л   т »  л  
______ -  
/ Л   ____ 
-
30  карашада  Кеңес  Одағы  кеңес-фин 
нэтижесінде  Финляндияға  карсы  соғыс  кимылдары
коп шығындалды.
арандату
1940
I 
жылы  12  наурызда  КСРО  мен  Финляндия  арасында 
оеиоітшілік  шартына  қол  қойылды.
  ол  шарт  бойынша  Финляндия
116

өзінің бірқатар аудандарын Кеңес Одағына берді.  Кеңес-фин шекарасы 
Ленинградтан,  Мурманскіден  жэне  Мурманск  темір  жолынан  Фин
аумагына ішкері карай жылжытылды.
Батыс  майдандагы  жағдай.  Батыстағы  «Огаш  соғыс»  кезеңі
1940  жылы  9  сәуірде  неміс-фашист  эскерлер  Дания  мен  Норвегияға 
басып  кіргенде  аяқталды.  Дания  ешкандай  қарсылық  көрсетпеді. 
Норвегия  Франция  мен  Англиядан  көмек  сұрады  және  Германияга
айтарлықтай қарсылық көрсетті.
1940 
жылы 
10 
мамьфда 
неміс-фашист 
эскерлері 
соғыс 
жарияламастан  Бельгияны,  Голландияны,  Люксембургті  басып  алды 
және олардың аумақтары арқылы Францияга басып кірді.
Неміс-фашист әскерлері «Қауырт соғыс»  («блиц-криг») жоспарын 
жүзеге асьфу арқылы агылшын-француз эскерлерінің шебін бұзып өтті 
және  екі  бағытта  Парижге  жэне  Ла-Манш  жағалауына  қарай  шабуыл 
жасай бастады.
Ла-Манш 
жағалауына 
шыккан 
кезде 
ағылшын-француз 
эскерлерінің  бірталай  күші  Дюнкерк  маңайында  коршауға  түсті,  олар 
жартылай  британ  аралдарына  көшірілді,  ал  жарты  бөлігі  эскери 
техникасымен  жэне  оқ-дәрілерімен  тұтқынға  алынды.  Осылай 
Франция  жеңіліске  ұшырады, 
1940  жылы  22  маусымда  Компьен 
орманында  Франция  мен  Германия  арасында  бітімге  келу  туралы 
шартқа қол қойылды,
  ол Францияны кұлдық жағдайға мэжбүр етті.
Ұлыбритания  Франция  тізе  бүккеннен  кейін  өте  қиын  жағдайда 
калды.  Ол  фашистік  Германияның  шабуылына  жалғыз  өзі  тойтарыс 
берді.  1940  жылы  мамырда  У.Черчилльдің  басшылығымен  эскери
кабинет  қүрылып,  Үлыбритания  халкын  шапқыншылыққа  карсы 
жүмылдырды.
Герман  әуе  күштері  «Теңіз  арыстаны»  операциясын  дайындау
максатында Үлыбританияны үздіксіз бомбалады.
Африка  мен  Балкандағы  соғыс. 
1940  жылы  маусымда 
Германияның  одактасы  Италия  Африкадагы  ағылшын  отарларына 
иелік  етуге  әрекет  жасады.  Итальян  әскерлері  Британдык  Сомалиді, 
Кения  мен Суданнын бір бөлігін басып алды, Суэц каналына иелік ету 
максатында Ливия аумагы  аркылы  Египетке басып  кірді. Бірак та  1940 
жылдың 9 желтоксанында жасалган  шабуылдар салдарынан агылшын- 
италян  эскерлері  Египеттен,  одан  эрі  1940  жылы  мамыр  айына  дейін 
Сомалиден,  Кениядан,  Суданнан,  Эритреядан  шегінуге  мәжбүр болды,
1941  жылы  18  мамырда  италян  армиясының  калганы  Эфиопияда  тізе 
бүкті.  Үш  шапкыншы  мемлекет  Жапония,  Италия,  Германия  «Болат 
пакт»  деп  аталатын  эскери-саяси  одак  қүрды.  Олар  дүние  жүзіндегі
117

өздерінің мүдделерін белгіледі және бір-біріне әскери  кұралдарды  коса 
алганда, барлык кұралдармен көмектесуге міндет алды.
Осы  уакытта  басқыншыларға  қарсы  мемлекетгер 
коалициясы 
кұрылды.  1940  жылы  2  кыркүйекте  агылшын-американ  шартына  қол 
койылды, шарт бойынша АҚШ Үлыбританияға 50 
эсминецін берді.
Италия  1940  жылы  28  қазанда  Германияға  хабарламастан 
Грекияға  шабуылын  жасады,  бірақ  грек  халқы  оларға  лайыкты 
карсылық көрсетті  және  италян әскерлерін  1939  жылы  сәуірде  Италия 
басып алған Албания аумағына шегіндіріп тастады. 
'"3
Германия  алгашында  Румыния  мен  Венгрия  арасындагы  дауга
мэн  бермеді,  кейіннен  төреші  болып,  оны  Венірияның  пайдасыиа
шеыгп.  Венада  кол  қойылған  шарт  бойынша  Румыния  аумағының  бір
бөлігі -  Солтүстік Трансильвания  Венгрияга берілді.  1940 жылы  күзде
Венгрия да адмирал  Хорти  жэне  Румынияда  генерал  Антонеску  Үштік 
пактіге қосылу туралы шартқа қол қойды.
1940  жылы  1  наурызда  Үштік  пактіге  Болгария  қосшды.
Венгрия,  Румыния  жэне  Болгария  аумағында  неміс-фашист  әскерлері 
орналастырылды. 
|
Бұдан  басқа  1941  жылы  6  сәуірде  ол  Югославия  мен  Грекияны 
басып  алды.  Күштердің тең  еместігіне  карамастан,  грек  жэне  югослав 
халқы шапқыншыларға қарсы аянбай қарсылық көрсетті.
Сөйтіп,  1941  жылдың жазына карай  Батыс  жэне  Оңтустік-Шығыс 
Еуропаның  бір  бөлігін Германия  мен  Италия  жаулап  алып,  оларды  өз 
карамағында ұстады. Басып алынган аумактардағы фашистер орнатқан 
канауга карамастан, бұл елдерде карсылық козгалыстары кеңейе түсті
Гермаиияиын КСРО-ға шабуылы жэне Тынык мүхит соғысы. 
940  жьшы  18  желтоқсанда  А.Гитлер  қүпия  кеңесте  —  
«Барбаросса 
жоспарын»
  бекітті.  Герман  қарулы  күштері  қыска  мерзім  ішівде 
КСРО-ны  талқандауга  тиіс  болды.  Батыстагы  жеңістеріне  мастанган
гитлерлік  басшылық  6— 10  аптаның  ішінде  Кеңес  Одагын  тас-талқан 
етуді көздеді.
Кеңес  Одагына  шабуыл  жасау  үшін  немістер  «Солтүстік»
«  рталык»  жэне  «Оңтүстік»  армия  топтарын  жасактады. 
1941  жылы 
22  маусымда
  сенбіден  жексенбіге  қараган  туні  гитлерлік  Германия 
шабуыл  жасаспау  туралы  келісімшартты  бүзып,  согыс  жарияламастан 
тұткиылдан 
Кеңес  Одагына  қарсы  согыс  бастады.
  Таң сәріде  фашист 
ұшактарының тізбеп  Шыгысқа  қарай  ұмтылып,  Каунас,  Киев,  Минск, 
десса, Севастополь жэне баска калаларга эуеден соқкы берді.  Майдан 
шебі 
Балтык  теңізшен 
Қара 
теңізге  дейін 
созылып 
жатгы 
Баскыншыларды.  ең  алдымен,  шекара  эскерлері  қарсы  алды.  Олар 
жауды  жеңіп,  эділетгі  істердін  салтанат  күруь,  үшін,  Оганга  а д ^
118

кызмет ету үлгісін  көрсете отырып,  ерлікпен  шайкасты.  Неміс-фашист 
баскыншыларының  шабуылы  кеңес  адамдарынын  ыза-кегін  тугызды. 
Бүкіл  елде  жаппай  митингтер  мен  жиналыстар  өткізіліп,  адамдар 
социалистік  Отаннын  бостандыгы  үшін  қасық  қаны  қалганша жаумен
шайкасуға даяр екендіктерін білдіріп жатгы.
Германияның  КСРО-ға  шабуылы  бастала  салысымен,  Кеңес 
Одагының  басшылары  В.В.Молотов  жэне  И.В.Сталин  өздерінің 
сөйлеген  сездерінде  -   бұл  соғысты  Отан  соғысы,  кейіннен  ¥лы  Отан 
соғысы  деп  атады.  Жауға  тойтарыс  беру  үшін  эскери  міндеттілер 
әскерге  шакырылды,  ал  елдің  еуропалық  бөліктерінде  соғыс  жағдайы 
енгізілді.  1941  жылы  30  маусымда  И.В.Стапиннің  төрағалық  етуімен 
Мемлекеттік  Қорғаныс  Комитеті  (МҚК)  кұрылды.  Соғыс  уақытында 
бұл ұйым мемлекеттік бүкіл билікті өз колы на шоғырландырды. Оның 
шешімдері занды  күшке  ие болып,  КСРО-ның азаматтары  мен барлык 
ұйымдары оны бүлжытпай орындауға тиіс бодцы.
1941-1942  жылдардагы  кецес  әскерлерінін  жецілу  себептері. 
Шабуылдың  бастапқы  кезеңінде-ак  гитлерлік  эскерлер  тұрғын  халык 
пен Қызыл Армия  әскерлерінің қуатгы  карсылыгына тап болды.  Брест 
каласының  гарнизоны  айдан  аса  уақыт  шайқасты,  әуе  ұрыстары  да 
батыл сипат алды. Алайда жекелеген эскери бөлімдер мен авиацияның 
сәтті 
әрекетгері 
соғыстың  жалпы 
бары сын 
өзгерте 
алмады. 
Дұшпанның  екпінді  топтары  негізгі  стратегиялық  бағыттарға  қарай 
жылжи берді.  Соғыстың басынан  бастап-ак дұшпан  кейбір бағыттарда
600 шакырымға дейін ілгері жылжи түсті.
Гитлершілдер  Литваны,  Латвияны,  Модцавияны,  Эстонияны, 
Белоруссияны,  Украинаның  едэуір  бөлігін  жаулап  алды.  Ресей 
Федерациясынын  Батыс  облыстарына  баса-көктеп  кірді,  Ленинградка,
Смоленскіге, Киевке катер төндірді.
Ұлы  Отан  согысының  бастапкы  кезеңіндегі  кеңес  әскерлерінің
женілу себептері:
1. 
Дүшпанның  сан  жагынан  басым  болуы.
  КСРО  шекарасындағы
Германия  мен  оның  одақтастары  әскерлерінің  саны  5,5  млн  адамға 
жетті.  Баса-көктеп  енген  осы  қатерлі  армняга  жалпы  саны  2,6  млн 
адамнан түратын батыс округтердің кенестік әскерлері  қарсы тұрды.
2,  Гитлерлік армияның жаңа согысты  жүргізуге дейін  екі  жылдык 
тэжірибесі  болған.  Ал  кеңес  әскерлерінің,  эсіресе  командалык 
қүрамның, 
армиядагы,  жаппай  қугын-сүргіннен  кейін  кзсіби  деңгейі 
төмендеп 
кеткен.
 
Соғыс 
басталар 
алдында 
ҚызыЛ 
Армия 
командирлерінін  тек  7%-ның  ғана  жогары  эскери  білімі  болды,  ал 
37%-ы  тіпті  орта  эскери  оку  орындарының  толык  курсын  өтпеген
болатын.
119

3.  Кеңес  басшылығының  согыс  техникасы  жөнінен  үлкен
қателіктері, 
жекелеп 
алатын 
болсак 
механикаландырылган
тетіктердің рөлін  жете  багаламауы.
  КСРО-да  бұган  дейін  дамыган
автомобиль  өнеркәсібі  болган  жоқ. 
Автокөліктердің  жетіспеуі
салдарынан 
қару-жарақтың  едәуір  бөлігін  атпен 
немесе 
ескі 
трактормен сүйреп жүрді. 
і
Ал  неміс  армиясы  соғыс  техникасының  жоғары  дэрежеде  болуы, 
олардың  әскерлерінің  үдете  шабуыл  жасауына,  сулы  кедергілерден 
бөгетсіз  отуіне,  кеңес  әскерлерінің  карсы  соккыларын  тойтарып 
немесе өлсіретуіне мүмкіндік берді.
4.  Кеңес  қарулы  күштерінің  негізгі  түрлерін  кайта  қүру, 
эскери 
техниканы жаңарту жүмыстары элі аяқталып бітпегендіктен
  кару- 
жарақтың  біркатар  ескі  үлгілері  өндірістен  алынып тасталған,  ал  жаңа 
қару-жарақ эскерлердің қолына тие  койган жок болатын.
5. 
Армияны  жасақтаудың  ескі  жүйесі  армияны  әзірлеу
жүмыстарын  әлсіретті.
  Шағын  кадрлық  армиямен  катар  аумактық
эскерлер  де  болды.  1939  жылы  «Жалпыга  бірдей  эскери  міндеткерлік
туралы»  Заң  кабылданды.  Ол  карулы  күштерді  қүрудың  кадрлык
кағидасыи  бекітіп,  эскери  қызметке  шақыруда  таптық  шектеулерді 
жойды.
6.  Фашистік  Германиямен  күресте  Қызыл  Армияның  бастапқы 
сәтсіздіктерінің басты себептерінің бірі — согыс карсаңындағы 
әскери-
стратегиялық  ақуалды  багалауда  жіберілген  қателіктер  болып
табылады.
7. 
Кеңестік  созыс  (әскери)  зылымының  дамуына  И.В. Сгтшлиннің
жеке  басына  табынуиіылық  жагымсыз  ықпал  етті.
  Жеке  баска
табынушылық догматизмге  әкеліп тіреді.  Ол бір  гана адамның әміріне
бой ұсынуға,  теориялық  жағдайлардың  дәлелін  өмірдің  озіиен  немесе
іс  жүзінде  емес,  дайын  түжырымдар  мен  деректемелерден  іздеуге
мэжбүр  еткізді.  Кеңестік  эскери  теория  «КСРО-ға  жасаган  кез  келген
шабуыл,  жаудың  өз  аумагында  толык  талқандануымен  аякталады» 
деген қағидаға негізделді.
8.  1941  жылдың  маусым  айына  карай  шекара  маңы  округтерінің 
әскерлері өте үлкен кеңістікке шашырай орналастырылды.
  Ал сол екі 
ортада  вермахт  карулы  күштерінің  коп  бөлігі,  тікелей  кеңес
шекараларына жасырын шоғырландырылған.
9.  Согыстың  бастапқы  кезеңінде 
Гёрманияның  эскери-экономика- 
лық  әлеуеті КСРО-ның  әлеуетінен  едәуір  жогары  болды.
  1940  жылы 
КСРО-да  18,3  млн.  тонна  болат  балкытылып,  31  млн.  тонна  мүнай 
жэне  16,6  млн.  тонна  көмір  ендірілген.  Ал  Германияда  және  оның
120

р
бакылау  аймактарында  жылына 32  млн.  тонна болат балқытылып, 400 
млн. тонна көмір жэне 6,5 млн. тонна мұнай өндірілген.
10. 
Неміс  армиясының  қолында  күшті  қару-жарақ  болды  және 
үрыс  қимылдарында  да  тәжірибесі  мол  болатын.
  Ол  соғысқа 
психологиялык тұрғыдан  жаксы  даярланып,  жеңіске  жету  максатында 
болды.
Кенес-герман майданы -  Бкінш і дүниежүзілік согыстың басты
майданы
1941 
жылы  жазда  жэне  күзде  неміс  әскерлерінің  Мәскеуге, 
Ленинград  пен  Киевке  жылжуына  кедергі  жасай  отырып,  Кеңес  жағы 
ауыр  корғаныс  ұрыстарын  жүргізді.  Кеңес-герман  майданы  —  Екінші 
дүниежүзілік  соғыстың  басты  майданына  айналды.  КСРО  нацистік 
Германия  мен  оның  колшокпарларына  карсы  отандық,  азаттык 
соғысты  жападан жалғыз бір өзі  жүргізді.  Мұнда барлык соғыстардың 
таг дыры шешілетін болды.
Ауыр  корғаныс  ұрыстарында  болашак  жеңімпаздардың  соғыс 
дағдылары  мен  тэжірибесі  қалыптасты.  1941  жылы  28  шілдеде  Луцк- 
Дубно-Ровно ауданында бір апта бойы  кеңестік механикаландырылған 
корпустары,  генерал  Клейстің  алгашқы  танк  тобының  күшті 
кыспағына төтеп берді,  ал содан кейін ұйымдаскан түрде жаңа межеге 
карай  өтті. 
1941 
жылғы  Смоленск  шайқасы  герман  эскери 
колбасишлығының  Мәскеуге  карай  шұғыл  түрде  бұзып-жарып  өту 
туралы  жоспарының  тас-талқаны  шыкты.  Кеңес  әскерлері  немістерге 
куатты  карсы  соккы  беріп,  Ельняны  азат  етті.  Ельня  түбіндегі 
ұрыстары  үшін 
кеңестік 
аткыштар  дивизиясына  түңғыш  рет 
гвардиялык дивизия  атагы  берілді.  Алайда астана үшін  қауіп-катер әлі 
де болса сакталып калды.
«Орталык»  армиясының  тобы  Мәскеуді  алу  үшін 
«Тайфун» 
операциясын  дайындады.  Қазан  айының  ортасында  үлкен  шығынга 
үшырата  отырып,  неміс  әскерлері  Мәскеуге  таяп  келді.  Мәскеуді 
корғау  үшін  тылда  көп  үлттан  кұралған  дивизия  жасакталды. 
Қазакстанда  жасакталған  316-аткыштар  днвизиясын  40%-ын  казак, 
30%-ын  орыс,  25%-ын  украин  жэне  5%-ын  баска  ұлтгың  өкілдері 
күрады.
Кеңестік  Қазакстанның  астанасы  Алматыда  жасактапган  генерал 
И.В.Панфилов  колбасшылык  еткен  316-аткыштар  дивизиясы  көп 
үлтты  күрамымен  ерекшеленді.  Отан  соғысының  майдандарында 
мындаган 
казакстандык 
кыздар 
мен 
жігіттер 
жанкиярлыкпен 
шайкасып, 
казакстандыктардың 
есімдері 
Брест 
камалын 
коргаушылардын 
арасында 
Эстония 
жэне 
Латвия, 
Ленинград 
шайкастарында  аталды.  Мәскеу  түбіндегі  шайкаста  316-аткыштар
121

дивизиясы  жаудың екі  жаяу  және  екі  танк  дивизиясының тегеуірініне 
тойтарыс  берді.  1941  жылы  16  қарашада  Дубосеково  разъезіндегі 
шайқаста  Панфилов  дивизиясының  28  әскері  —  50  неміс  танкісі  мен 
көптеген  жаяу  әскерлерінің  тегеурініне  қарсы  тұрды.  Олардың 
көпшілігі  күші  тең  емес  шайкаста  каза  болғанымен,  алдарына  қойган 
міндеттерді акырына дейін орындап, Мәскеуге немістерді жібермеді.
Жау  астана  кақпасының  алдында  тұрған  қиын-қыстау  күндерде, 
Г .К.Жуковтың 
қолбасшылығымен 
кеңес 
эскерлерінің 
қаһарман 
күштерінің  арқасында  жау  тоқтатылып  кейін  шегіндірілді.  Мэскеу 
тубіндегі  жеңіс  «неміс  әскерлерінің  жеңілмейтіні»  туралы  аңызды 
сейілтгі.  Өкінішке  орай,  басқа  бағытгарда  ондай  бетбұрыс  әлі  сезіпе 
қойган  жок.  Украинада  Киев  қаласы  жаудың  қолына  калдырылды.
1941  жылы  кыркүйек  айыиың  басында  неміс  әскерлерінің  Солтүстік
армия  тобы  Ленииградты  қоршауга  алды.  Қаланы  қорғау  900  күнге 
созылды.
1942 жылдың көктемі мен жазында Кеңес арм иясыны ң Ленинград
қоршауын  бұзып-жарып,  Қырым  мен  Харьков  түбіндегі  шабуылга
шығу  әрекеттері  сәтсіздікпен  аяқталды.  8  ай  бойы  ерлікпен
қорғағаннан  кейін  Севастополь  жауга  берілді.  Кавказга  тіке  жол 
ашыдцы. 
'
1942  жьшғы  немістердің  жазғы  шабуылы  Кавказ  бағытындағы
неміс  эскери  қолбасшылыгының  жетістіктеріи  көрсетгі.  Ал  Ростов
каласын  жаулап  алу  неміс  әскерлеріне  кос  өзен  Дои  меи  Еділ  бойына
шығуга  мүмкіндік  берді.  Болашак  Сталинград  шайқасының  жобасы 
осылайша белгіленді.
Стратегиялық  бастама  қайтадан  Германияга  қарай  ауысты. 
Жоғарғы  Бас  колбасшы,  қорғаныс  Халык  комиссариаты  «Бір  адым  да 
кейін шегінбеу» деген атпен мәлім болган бүйрығын шығарды.
Азия  мен  Т ы ны қ  мүхиттағы  шабуылдын  белсенділендірілуі. 
АҚШ-тың,  Англияның,  Францияның,  Жапонияның  жэне  баска 
им периалист  елдердің  мүдделері  Тынық  мұхит  алабыида  тоғысты. 
АҚШ Оңтүстік-Шығыс Азияға үстемдік етуге ұмтылғанымен мүнда ол 
Жапониянын  нақты  бәсекелесіне  айнапды.  Жапои  милитаристерінің 
назары  Үидіқытай,  Индонезия, 
Таиланд,  Филиппин,  Үндістан, 
Австралияга ауды.  1941  жылы  шілде айының соңында жапон әскерлері 
Үндікытайдың 
оңтүстік 
бөлігін 
жаулап 
алуға 
кірісті. 
АҚШ
Үндіқытайдан  Жапонияның  өз  әскерлерін  алып  кетіп,  бүдан  былай 
Оңтүстікке жылжуын тоқтатуды талап етгі.
Пёрл-Харбор.  Жапон  қолбасшылығы  АҚШ-тың  аса  ірі  әскери 
теніз  базасы  Пёрл-Харборда  орналаскан  Тынық  мұхиттагы  американ 
флотының  басты  күштерін  жоюды  көздеді.  Осы  максатпен  адмирал
122

Ногумо 
басшылык  еткен  арнаулы  же дел  топ  күрылды.  1941  жылы  26 
каряшяп»  екпінді  әуе  кемесі  тізбегі  мұхитка  шығып,  гұтқиылдан 
американ  флотына  шабуыл  жасау  үшін  Гавай  аралына  багыт  алды. 
Тынык  мұхитта  соғыс  басталды.  Ногумо  эскадрасы  толық  қүпияны 
сактай  отырып,  көздеген  нысанага  12  күн  жүріп  жетті.  1941  жылы  7 
қарашя пя  әуе  кемесіне  көтерілген  жапон  авиациясы  АҚШ  базасын  екі
дүркін аткылады.
АҚШ  флоты  өзінің  өмір  сүрген  жылдарының  ішінде  ең  үлкен 
жеңіліске  үшырады.  АҚШ  президенті  Ф.Рузвельт  конгресте  сөйлеген 
сөзінде  7  желтоқсан  тарихта  АҚШ-тың  «маскара  күні»  болып
калатынын мэлімдеді.
1941 
жылы  8 желтоқсанда АҚШ конгресі Жапонияға қарсы соғыс 
жариялау жөнінде қаулы қабылдады. Сонымен қатар Жапонияға қарсы 
Ұлыбритания,  Канада,  Австралия,  Жаңа  Зеландия,  Оңтүстік  Африка 
Одағы, Нидерланды да согыс жариялады.
Ты ны к мүхиттагы  согыс  кимылдары. АҚШ-тың Тынық мұхит 
флотындагы  негізгі  күпггерін  талқандап,  Жапония  Филиппинде, 
Малайзияда,  Индонезияда  кең  түрдегі  шабуылға  көшті.  Жапон 
армиясы Филиппинді, Таиландгаң бір болігін басып алды, содан кейін 
Сингапур мен Гонконгті  жаулап алды.  1942  жылдың наурызына карай 
бүкіл  Индонезия,  содан  кейін  Бирма  жаулап  алынды.  Жапон  флоты 
десанттар  түсіріп  Гуам,  Уэйк,  Адмирал  аралдарын,  Соломон
аралдарынын бір бөлігін жаулап алды.
Үш жакты  пакт елдерініц табыстары.  1942  жылгы жаз айы  Үш 
жакты  пакт  елдерінің  әскерлеріне  белгілі  бір  табыстар  әкелді  деуге 
болады. Үш жакты  пакт елдерінің шабуыл әлуеті әлі де болса сакталып 
калды.  Кенес-герман  майданында  октүстік  қанаттагы  негізгі  окиғалар 
кенес  әскерлері  үшін  күрделі  эрі  кауіпті  болып  қала  берді.  Жау 
Донбасста  Оңтүстік  майдан  кұрамаларын  коршап,  тапқандауга  табан 
тіресе  үмтылды.  Оңтүстік-Батыс  майдан  кұрамаларының  негізгі  бөлігі
Дон өзенінін үлкен  иіріміне  карай  шегінді.  25  шілдеде  немістер  кенес- 
герман 
майданы нын 
оңтүстігіндегі 
корганысты 
150-ден 
400 
шакырымга дейін  ішке  қарай бүзып-жарып өтті.  Бүл  жагдай Солтүстік 
Кавказ  бен  Стапинградтың  экономикалык  ауданына  тікелей  кауіп 
төндірді.  Немістер  КСРО-ның  мүнай  өндіру  ортапыктарының  бірі 
Солтүстік  Кавказды  жаулап  алу  үшін  «Эдельвейс»  операциясына 
лайындалды.Тынык  мүхит  аймактарында,  Қытайда,  Үндікытайда 
жапон  императорлық  армиясы  мен  флоты  ірі  табыстарга  жетті. 
Азиядағы  жапон  согыс  кұмарлары  «Азия  —  азиялыктар  үшін!»  деп 
ұран көтерді.
123

1942  жылы  акпан  айында  неміс  колбасшылыгы  Кильде  Ла-Манш 
бұгазы  арқылы  Франция ның  солтүстік  жағал аул ары н даты  кемелердің 
калың  тобын  батыл  түрде  бұзып-жарды.  Қолдарында  280  су  асты 
кайыктары 
бар 
немістер 
АҚШ-тың 
Атлант 
жағалауларын, 
Атлантиканың  орталык  бөлігін  Солтүстік  теңіз  жагалауы  мен 
Норвегияны  бақылауға  апды.  Олар  карсы  жактың  сауда  кемелеріне 
шабуыл жасады.
Солтустік  Африкадағы  согыс  қимылдары.  Солтүстік  және 
Шығыс  Африкада  отарлары  бар  Италия  оларды  корғауы  тиіс  болды, 
Гибралтар  жэне  Суэц  арқылы  теңіз  жолдарын  бакылауға  алған  ¥лы- 
британия  отары  -  Египетке  кокан-лоққы  көрсетті.  1940  жылы  қыр- 
күйекте  Италия  маршалы  Грациани  Ливия  аумағынан  Египетке  ша­
буылы н бастады.  Агылшын әскерлері  италян  эскерлерін дереу жойып, 
карсы  шабуыл га  кошті.  Гитлердің  нұскауы  бойынша  Герма-нияда 
асыгыс  түрде  «Африка»  деп  аталатын  неміс  экспедициялық  корпусы 
жасақталды.  Оны  колдау  үшін  10  эуе  корпусы  тасталды.  Корпус 
командирі болып жас, таланты генерал 
Эрвин Роммель (1891-1944 жж.) 
тагайындалды.  Солтүстік  Африкадагы  согыс  қимылы  Э.Роммельді 
даңққа  бөлеп,  оган 
«Шөл  дала  түлкісі»
  деген  лакап  ат  берілді.  Әл- 
Аламейн  түбіндегі  шайқаста  неміс  әскерлері  сэтсіздікке  ұшырады: 
Майдан  әл-Аламейннен  батысқа  карай  ыгысты.  Роммельге  Суэц 
каналын  жаулап  алудың  сәті  түспеді.  Өйткені  ол  кезде  немістер 
Сталинград  маңындагы  шайқаска  кіріскен  еді.  Ал  Роммель  1944  ж. 
шілдеде  Гитлерге  қарсы  жасалган  герман  эскери  басшыларының 
эрекепн 
колдаган. 
Оның 
алдында 
оган 
фельдмаршал 
атагы
берілгендіктен  Гитлер  жагы  оны  трибуналга  жеткізбей  өзін-өзі  атуга 
«ақыл» берген. 
ц
§17. Антигитлерлік коалицияныц  кұрылуы.
Екінші дүниежүзілік соғыстын аяқталуы .
Антигитлерлік  коалицияның  кұрылуы.  Ұлыбритания  мен  АҚШ 
басшылары  КСРО-га  шабуыл  жасалганнан  кейін  өздерінің  ниеттерін 
білдіріп,  Кеңес  Одагына  баскыншылармен  күресуде  қолдау  көрсете- 
тіндігі  туралы  мәлімдеді. 
1941  жылы  12  шілдеде  кеңес-агылшын 
иіартына  қол  қойылды,
  онда  екі  жак  Германия  және  оның  одақтас- 
тарымен күресуде бір-біріне көмектесетіндігі туралы айтылды.
AKU1  Кеңес  Одагына  «Ленд-лиз»  заңын  таратты.
  1941  жылы 
тамызда Ньюфаунленд аралында У.Черчилль мен Ф.Рузвельттің кезде- 
суі  өтті,  онда  согыстың  максаты  талкыланды  және 
«Атлантикалық 
хартия»
  деп  аталган  АҚШ  пен  Англиянын  бірлескен  мәлімдемесі
124

кабылдачды.  Онда  екі  мемлекет  те  баска  аумактарды  жаулап  алудан 
бас  тартты,  халыкаралык  каты наста  халықтың  өзін-өзі  билеуін 
кұрметгеу,  сауда  мен  дүниежүзіпік  шикізат  көздерін  пайдаланудағы 
барлык  мемлекеттердің  теңдігі,  теңізде  еркін  жүзу,  қарусызданудың 
қажеттілігі сияқты жаңа принциптерін жариялады.
Антигитлерлік  коалицияны  нығайтуда Кеңес  армиясының Мәскеу
үшін күресте женіске жетуінің маңызы зор болды.
1942 
жылы  1  қацтарда  Ваиіимгтонда  Біріккен  Үлттар  Үйымы
- 
ның  Мэлімдемесіне
  қол  қойылды,  онда  дүние  жүзінің  26  мемлекеті 
фашистік  Германиямен  және  оның  одактастарымен  бірлесіп  күресуге
дайын екендігін жариялады.
Антигитлерлік  коалицияны  құрудың  үлкен  тарихи  мәні  болды. 
Дүние  жүзінің  әлеуметтік  кұрылысы,  әр  түрлі  жетекші  мемлекеттері
баскыншы мемлекеттер одағымен күресу үшін бірікті.
Соғыс барысындағы  үлкен  өзгеріс:  1942 жылы  караша -   1943 
жылы желтоқсаи.  1942  жылы жазда неміс-фашист әскерлері 
кеңес- 
герман майданының оңтүстік бөлігінде шабуылдар жасалды.
Қиян-кескі  ұрыстардан  кейін  1942  жылы  23  тамызда  Қырымдағы 
Кеңес  әскерлерінің  басым  бөлігі  қоршауға  алынды  жэне  Кавказ
тауларына өтуге мүмкіндік туды.
Сталинградта  үш  ай  бойы  кескілескен  шайкас  болды.  Кеңес
Одағының  эскери  басшылығы  Сталинградтың  стратегиялык  маңызы
зор екенін сезіп, эрбір қадам жер үшін шайкасты.
1942  жылы  19  қарашада
  алдын  ала  жасалған  жоспар  бойынша
Кеңес  эскерлері 
Сталинград  түбінде  үлкен  шайқас
  бастады,  соның 
нәтижесінде  22  фапшст  дивизиясы  коршауға  алынды.  Екі  айға  жуық 
карсылык  көрсетуден  кейін  генерал-фельдмаршал  Паулюс  баскарған
7-неміс армиясы тізе бүкті.
Осы  жеңістен  кейін  Кеңес  әскерлері  кеңес-герман  майдашлнда
кеңінен  шабуылдар  жасады.  Кеңес  Одағының  Сталинград  түбіндегі 
шай каста  жеңіске  жетуінің  дүниежүзілік  маңызы  зор  болды,  бұл 
Екінші дүниежүзілік соғыс барысына түпкіпікті өзгеріс әкелді.
Африкадагы  жэне  Тынык  мұхитындагы  эскери  іс-кимылдар.
1942  жылы  тамызда  Үлыбританияның  премьер-министрі  У.Черчилль 
келіссөз жүргізу үшін Мэскеуге  келді.  И.Сталинмен жэне Кеңес елінің 
баска  басшыларымен  кездесуінде,  1942  жылы  Еуропада  екінші 
майданды  ашуга  мүмкіндіктің  жоктығы  туралы  хабарлады.  Солтүстік 
Африкага  агылшын-американ  эскерлерін  түсіру  женіндегі  «Торч» 
(Факел) деп аталган  іс-кимылдар,  агылшын армиясы  Египетте жасаған
шабуылдарынан кейін басталды.
125

Содан  кейін  Германия  1942  жылы 
II  қарашада  Виши  үкіметі 
басқарган Францияның оңтүстігін басып алды.
Италян-герман  әскерлерінің  қарсылығына  карамастан,  олардың 
Солтүстік  Африкадағы  жағдайы  1943  жылы  көктемге  карай  өте  қиын 
болды. 
Д
Тынық  мұхитындагы  негізгі  әскери  іс-қимылдар  аралдар  мен  су 
байланысы орындары арқылы жүргізілді.
1942 
жылы  мамыр  айында  АҚШ  пен  Ұлыбританияның  әскери- 
теңіз  күштері  Коралл  теңізінде,  Мидуэй  аралы  үшін  болған  шайкаста
жеңіске жетті. 
.<&
Бұл  кезеңде  жапонның  құрлықтагы  эскерлерінің  козғалысы 
тоқтатылған  еді.  1942  жылы  жазда  Тынық  мұхитындағы  эскери  іс- 
кимылдар барысында өзгеріс байқалды.
Курск  ш айкасы.  Соғыстағы  ш уғы л  өзгерістердің  басталуы. 
Герман  эскери  басшылығы  кеңес-герман  майданында  «Цитадель» 
операциясын  іске  асыра  бастады.  Олар  Орел,  Белгород  жэне  Курск 
маңайындагы  эскери  іс-қимылдар  нэтижесінде  қалыптасқан  жағдайды 
пайдаланып қалуға тырысты.
Кеңес  елінің  эскери  басшылыгы  немістердің  жазғы  жоспарын 
алдын ала біліп алып, оларға карсы  шабуыл жоспарын дайындады.
Немістердің шабуылынан бірнеше сағат бұрын Кеңес артиллерия- 
сы  мен  эуе  күштері  неміс-фашист  эскерлері  шогырланған  аймақтарға 
куатты  соккы  берді.  Неміс  әскерлерінің  1943  жылы  5  шілдеде  бастал- 
ған  шабуылы  Кеңес  әскерлерінің  жаксы  ұйымдастырылған  қорғаныс 
шебіне  тап  болып,  алдына  қойылған  мақсаттарына  жетпеді.  Олар 
Курск  маңындағы  шепті бұза алмады  жэне  Кеңес  эскерлерін  қоршауга 
ала  алмады.  Прохоровка  селосы  маңындагы  шайқасы  әлемдегі  ең  ірі 
танк  шайкасы  болды,  оған  екі  жақтан  2  мыңнан  астам  танк  катысты. 
Ол Кеңес эскерінің жеңісімен аяқталды.
12  шілдеде  Кеңес  эскерлері  қарсы  шабуылға  шықты.  Соның 
нэтижесінде — Орел, Белгород жэне тагы  біркатар мекендер азат етілді.
Осынын  артынша  Кеңес  эскерлері  барлык  майданда  шабуылға 
шығып,  1943  жылдың  жаз  және  күз  айларында  Смоленскіні,  Киевті 
жэне Украинаның сол жагалауын түтелімен азат етті.
Курск шайкасынан кейін Кеңес эскерлері стратегиялык бастаманы 
оз  колдарына  алды,  ол  согыстағы  озгерісті  кезеңнің  аякталганын 
білдірді.  Германия  жэне  оның  одактастары  оздерінің  күштері  мен 
ресурстарының жетіспеуінен шабуыл жасай алмады.
И талияны н  тізе  бүгуі.  Буропа  елдеріндегі  фашизмге  қарсы 
карсыласу  козғалыстары.  1943  жылы  10  шілдеде  кеңес-герман
126

майданы нда  Курск  шайқасы  шиеленіскен  кезде,  ағылшын-американ
әскерлері Сицилия аралына түсірідці.
Солтүстік  Африкада  герман-италян  әскерлерінің  талқандалуы,
Ресейде  италян  әскерлерінің  жеңілуі,  Италияның  өзінде  партизандық
козғалыстың  өрлеуі  сияқты  соңғы  кездегі  оқиғалардың  әсерінен,
Италияда  офицерлер  мен  саяси  қайраткерлер  топтасты,  олар  АҚШ
және 
Үлыбританиямен  оңаша  келісім  жасау  арқылы  елді  соғыстан
алып шығуға тырысты.
1943 
жылы  28  шілдеде  Б.Муссолини  үкімет  билігінен  түсірілді 
және  түтқынга  алынды.  Италиядағы  жаңа  үкіметгің  басшысы  болып 
маршал  Бодольо тағайындалды, ол  ағылшын-американ басшыларымен 
жасырын  келіссөздер  жүргізе  отырып,  Германия  тарапында  соғысты
жалғастыратыны туралы мэлімдеді.
Италян  үкіметі  ағылшын-американ  басшылығымен  уақытша 
бітімге  келу  туралы  келісімшарт  жасады,  ал  8  қыркүйекте  оңтүстік 
Италияға  ағылшын-американ  әскерлері  түсіріле  бастады.  Бүған  жауап 
ретінде  гитлер  эскерлері  Италияның  солтүстігіне  басып  кіріп,  италяи 
армиясын  қарусыздандырды.  Неапольден  оңтүстікке  қарай  ағылшыи- 
американ әскерлерімен кактығысып, жаңа майданы өріс алды.
Италия ның  немістер  басып  алған  аймақтарында  бұрынғы 
диктатор  Муссолинидің баспп»шығымен  қуыршак үкіметі  күрылды,  ал 
Италияның  оңтүстігіндегі  агылшыи-американ  аймағында  Бодольо
баскарган италяндық үкімет басшылық етгі.
Сталинград  пен  Курск түбінде  гитлер  әскері  жеңіліске  жеткеннен
кейін  гана  фашистік  одак  ыдырай  бастады.  1943  жылдың  ақпанында 
Венгрияның саяси  басшылыгы Үлыбритания және АҚШ-пен жасырын 
келіссөздер жүргізді,  Румыния  диктаторы  Антонеску  Батыс  мемлекет-
терімен шарт жасауға тырысты.
1943  жылдың  басында  Испания  үкіметі  өзінің  «бейтараптыгы»
туралы бірнеше рет мәлімдеме жасады.
Финляндияның  басшы  топтары  соғыстан  шығу  жолдарын
іздестірді.
Югославияда  Иосиф  Броз  Тито  бастаған  партизан  армиясы  іс- 
кимылдар  жүргізді,  ол  Германия  мен  Италияның  бірталай  күшін 
қозгалтпай  тастады.  Партизан  жасактары  Франция,  Италия,  Грекия, 
Албания 
жерінде 
кұрала  бастады. 
Астыртын 
жэне 
партизан 
козгалыстары н 
хапықтың  барлык  топтарынын  окілдері, 
түрлі 
партиялар мен козғалыстардың кайраткерлері баскарды. Осы елдердегі 
Қарсылык  козгалысына  үкімет  жэне  антигитлерлік  коалицияга  бірік- 
кен  мемлекеттер  колдау  көрсетгі.  Олар  карсылык  козгалысын  кару- 
жаракпен, радио байланысымен, антифашистік эдебиетпен  камтамасыз
127

етті,  іс-кимылдарын  үйлестіріп  отырды.  Бутан  жауап  ретінде 
басқыншылар  партизандарга  қарсы  жазалау,  коркыту  шараларын 
күшейтті, оларды халык алдында жаппай әшкерелеп, өлтірді.
Еуропа  мемлекеттеріндегі  фашистерге  карсы  козгалыс,  Герман 
фашизмімен күресуге бага жетпес үлес косты.
Антигитлерлік  коалиция  басш ы лары ны ң  Тегерандағы  кон- 
ференциясы.  Германия  мен  онын  одактастарын  одан  әрі  талкандау, 
азат  етілген  елдерде  жаңа  саяси  режім  орнату  мәселелерін  шешу, 
антигитлерлік  коалиция  мемлекеттерінің  үш  басшысының  кездесуін 
қажет етті. 
1943 жылы  28 қарашадан  1  желтоқсанга дейін  Тегеранда 
антигитлерлік 
коалиция 
елдерінің 
басшылары 
-  
И. Сталин, 
У. Черчилль,  Ф. Рузвельт қатысқан конференция өтті.
  Конференцияда 
талқыланган  басты  мәселе  екінші  майдан  ашу  туралы  болды.  ¥зақ 
уақытқа  созылған 
айтыстардан 
кейін,  Францияның  солтүстік- 
батысында  екінші  майдан  ашу  туралы  шешім  қабылданды.  Сонымен 
бірге конференция Полыпаның шыгыстагы  шекарасын ауыстыру жэне 
соғысқа дейінгі шекарасынан батысқа қарай орналаскан «Керзон шебі» 
деп  аталатын  жер  бойынша  белгілеу  туралы  Кеңес  үкіметінің 
ұсынысын  кабылдады.  Одақтастардың  Германияга  қарсы  жүргізетін 
эскери ұрыстарының жоспары үйлестірілді.
Сотыстың  соцгы  кезеңі.  1944  жылы  6  маусымда  Францияның 
солтүстік-батысында  Нормандияда  агылшын-американ  әскерлерін 
түсіру  бойынша  «Оверлорд»  операциясы  басталды,  оның  максаты 
екінші  майданды  ашу  еді.  Францияның  солтүстік-батысында  үлкен
плацдарм  кұрылганнан  кейін  одақтастардың  эскерлері  1944  жылы 
маусымның  соңында  неміс  әскерлерінің  шебін  бұзып,  Францияның 
орталык аудандарын азат ете бастады.
Неміс-фашист  әскерлерінің  тылында  француз  карсылық  күресі 
күшейетүсті. 
Щ
Бельгияда  қарулы  котеріліс  бұрк  етті.  Соның  нэтижесінде.
бірқатар  провинциялар  мен калалар,  оның ішінде  Антверпен ірі  порты 
азатетілді. 
• I
25 
тамызда  көтерілістің  және  ағылшын-американ  әскерлерінің 
шабуылы нәтижесінде Париж азат етілді.
1944 
жылы  23  маусымда  Нормандияга  ағылшын-американ  эскер- 
лерін  түсіріп,  шабуыл  жасағаннан  кейін  «Багратион»  операциясы 
басталды.  Кеңес  армиясы  Белоруссияда  кең  ауқымды  шабуылдар 
жүргізді.  Қаркынды  шабуылдың  нәтижесінде  Минск  босатылды. 
Сонымен  бір  мезгілде  Кеңес  армиясы  Балтық  маңында  және 
Украинада шабуылдар жасады.
128

1944 
жылдың  тамызына  қарай  Кеңес  Одағының  барлық  аумағы 
гитлерлік  басқыншылардан  азат етілді.  Кеңес  армиясы  шығыс  Еуропа 
елдерініц аумағын азат етуді бастады.
«Яссы-Киіиинев»  операциясы  басталганнан  кейін  Кеңес әскерінің 
бөлімдері,  жаудың  топтарын  талцандады  және  Румынияның
аумагына басып кірді.
Румынияның  асганасы  Бухаресте  румын  патшасы  Михай  халық 
козғалысын  қолдап,  диктатор  Антонескудің  үкіметін  биліктен  түсірді 
және 
антигитлерлік 
коалиция 
мемлекегтерімен 
бітімге 
келді,
Германияга карсы  соғыс жариялады.
5  қыркүйекте  Кеңес  үкіметі  Бопгарияга  согыс  жариялады. 
Болгар  халқы  көтеріліс  нәтижесінде  патша  үкіметін  кұлатты,  Кецес 
әскерлерінің  алга  жылжуын 
қолдады. 
Болгария  антигитлерлік 
коалиция  елдеріне  қосылып,  оларға  фашистік  Германияга  қарсы
күресте көмек көрсетті.
Маусымның соңында, Польшаның азат етілген аумагындағы Хелм 
каласында  Поляк  ұлт-азаттык  комитеті  күрылды,  оның  қатарында 
коммунистер  енді.  Бұл  кезде  Кеңес  үкімегінің  Поляк  эмигрантгық 
үкіметімен карым-катынасы өте шиеленіскен жагдайда болды.
Кенес  әскерлері Польшаның астанасы  Варшавага жақындап келді. 
Осы  кезде  Варшавада  Лондондагы  Поляк  эмигранттык  үкіметімен 
тікелей  байланысы  бар  Өлкелік  армияның  өкілдері  бастауымен 
көтеріліс  басталды.  Ақыр  соңында  Варшава  халкының  бір  айга  жуык 
көтерілісін  гитлерлік  жазалаушы  қосындары  қатал  түрде  басып 
жаншыды.  40  мың  адам  каза  болды.  Варшава  толыктай  талкандалды. 
Кеңес әскерлері  1945 жьшдың қаңтарында жаңадан шабуыл жасады.
Югославияның  көп  бөлігі  1944  жылдың  күзіне  карай  партизан- 
дармен  азат етілгеніне  карамастан,  Кеңес  әскерінің,  Югославия  халык 
армиясынын  жэне  Болгария  халык  армиясының  біріктірілген  күштері 
аймактарды  азат  етуді  жалғастырды,  астанасы  Белград  каласын  азат
етті.
Әсіресе Кеңес армиясының Венгрияны азат етуі кан төгісті болды, 
неміс-фашист  әскерлері  киян-кескі  карсылык  көрсетті.  Венфня  аума-
гын азат ету  1945 жылдың сәуір айында аякталды.
1944 
жылдын  16  желтоқсанында  агылшын-американ  әскерлері 
Германия  шекарасына шыққаннан кейін  Германия  эскери  басшылығы 
Арденнге  карсы  шабуыл  бастады.  Бүл  карсы  шабуыл  АҚШ  және 
Ұлыбритания  эскери  басшылыгы  үшін  күтпеген  жагдай  болды. 
Агылшын-американ  эскерлері  өздерінің басып алган  жерлерінен үнемі 
шегіне  берді. 
Батыс 
майданда 
калыптаскан  осындай  жагдай 
одактастарды  Кенес  Одагынан  көмек  сүрауга  мәжбүр  етті.  Кеңес
29

Одағы  олардың  өтінішін  белгіленген  мерзімнен  бұрын  орындады. 
Кеңес  әскерлерінің  шығыс  майдандағы  шабуылы  басталды.  Бұл  одақ- 
тастардың  жағдайын  жақсарггы,  немістердің  «Арденн»  операциясы 
сәтсіздікке  ұшырады  және  ағылшын-американ  әскерлері  шабуылға 
шықты. 
.
Б ¥ ¥ -н ы   күру  туралы   келісім. 
1944  жылы  тамыз-қазан 
аралыгында  АҚШ-тагы  Вашингтонныц  мацындагы  Думбартон
- 
Окста  КСРО, 
АКЦ1%
 
Үлыбритания  жэне  Қытай  өкілдерінің 
конференциям* 
болып  өтті, 
онда  болашақ  Біріккен 
Үлттар 
Үйымыныц (Б¥¥) Жаргысы дайындалды.
  Конференцияга қатысушылар 
Б¥¥-ны ң маңызды  органы — Қауіпсіздік  Кеңесінде дауыс беру рәсімі 
туралы келісімге келе алмады.
Қырым  конференциясы.  1945  жылдың  2  ақпан  арапығында 
Қырымдагы Ялтада антигитлерлік коалиция мемлекеттері басшылары- 
ның  конференциясы  болды,  оган И.Сталин,  У.Черчилль,  Ф.Д.Рузвельт 
катысты.  Конференцияда  эскери  және  саяси  сипаттағы  көптеген 
мәселелер талкыланды.
Германияны  бірлесіп  жаулап  алу,  оның  аумағын  үш  басқыншы- 
лық  аумаққа  бөлу,  Германия  мен  оның  одактастарынан  алымдар  алу 
және олардың мөлшері туралы шешім қабылданды.
Бұдан  баска  конференцияда  Германияны  тізе  бүктіргеннен  кейін,
үш  айдан соң Кеңес  Одағының Жапонияға шабуыл жасауын  көздейтін 
кұпия  келісімге қол қойылды. 
.
Еуропадағы  соғыстың соңғы  кезеңі  Берлин үшін шайкас болатын. 
Фашистік  Германияның  эскери  басшылыгы  Берлиннің  маңайына  өз
эскерлерінің  үлкен  тобын  шогырландырды  және  ең  мықты  эшелонды 
корганыс жасады.
Кеңес армиясының эскери басшылыгы  Берлинді алудың маңызды- 
лыгын  түсіне  отырып,  Берлин  багытына жалпы  саны  2,5  млн.  адамды 
шогырландырды.  Берлин  операциясы  1945  жылдың  16  сәуірінде 
дайындыктан жэне үш жактан жасалган ірі шабуылдан басталды.
Неміс-фашист  әскерінің  кажырлы  карсылыгына  карамастан  Берлин
коршауга  алынды.  А.Гитлер  жэне  оның  жақын  серіктері  1945  жылы 
30 сәуірде өздерін өлтірді.
2  мамырда  гарнизон  тізе  бүккеннен  кейін  Берлин  алынды.  5  ма- 
мырда  Кеңес  армиясының  жеңісінен  рухтанган  Прага  халқы  көтеріліс 
жасады,  Чехия  аумагында  батыс ка  карай  жылжуды  жэне  агылшын- 
американ  эскеріне  берілуді  көздеген  неміс-фашист эскерінің үлкен  бір 
тобы  Прагадагы  көтерілісті  басты.  Сол  кезде  көтерілісшілерге  көмек 
ретінде  кеңес  танк  бөлімшелері  жіберілді,  олар  үш  тэулік  бойгы
130

жеңісті  шабуылдан  кейін  Прагаға  басып  кірді  және  көтерілісшілерге 
каланы қорғап калуга көмек көрсетті.
1945 
жылы  8  мамырда  Берлин  жанындагы  Карл  Хорсте  сөзсіз 
тізе бүгу туралы  актіге қол қойылды.
  Еуропадагы әскери іс-қимылдар
осылай аякталды.
Еуропадағы соғыс тамамдалған кезеңде, яғни  1945 жылы 25 сәуip- 
де  Сан-Францискода  (АҚШ)  Біріккен  Үлттар  Ұйымының  конферен- 
циясы  болды.  Конференцияда  БҮҮ-ның  Жарғысы  дайындалды  және 
бекітілді.
50  мемлекеттің  өкілдері  БҰҰ-ның  Жарғысына  қол  қойды  және
1945  жылы  24  казанда  Жаргы  бекітілгеннен  кейін  ол  күшіне  енді. 
Осылай Біріккен Үлттар Үйымы  кұрылды.
Потсдам  конференциясы. 
1945  жылы  17 мамырда  Берлин  ма
- 
ңындагы  Потсдамда КСРО,  АКЦІ жэне  Үлыбритания басшыларының 
конференциясы  агиылды
.  Кеңестік  делегацияны  И.Сталин,  американ- 
дық  делегация ны  Г.Трумэн,  британдык  делегация ны  У.Черчилль,  ал 
оны  28  маусымда  Үлыбританиядағы  сайлауда  лейбористер  партиясы 
жеңгеннен  кейін  К.Эттли  басқарды.  Конференцияда  соғыстан  кейінгі 
Еуропада  шекараны  белгілеу,  соғыс  шығындарын  өтеу  тәртібі  жэне 
басқа да маңызды мәселелер шешілді.
Конференцияда  Кенинсберг  каласымен  бірге  шығыс  Пруссияның 
бір  бөлігін  Кеңес  Одағына,  ал  бір  бөлігін  Польшаға  беру  туралы 
шешім  кабылданды.  Польшаның  батыс  шекарасы  Германияға  қарай 
жылжытылатыны  жэне  Одер,  Нейс  өзендері  арқылы  өтетін  болып 
белгіленді.
Конференцияда  одақтастар,  жеңіске  жеткен  мемлекеттер  арасын­
да  жекеленген  мэселелер  бойынша  дипломатиялык  талас  туды, 
сондай-ақ  согыстан  кейін  қоғамды  калпына  келтіру  бойынша  негізгі 
шешімдер кабылданды.
1944 және  1945 ж ылдыц бірінші жартысындағы Ты ны қ мұхит 
пен  Азиядағы  эскери  іс-кимылдар.  1944  жылы  АҚШ  әскерлері 
Жапонияға  карсы  қарқынды  баскыншылык  шабуыл  жасады,  жапон- 
дыктар  кармагындагы  Тынык  мүхит  аралдарын  басып  алып,  оларды
Маршалл аралдарынан шығарды.
1944 жылы  сәуірде американ әскерлері  генерал  Макартурдың бас- 
шылыгымен  жапондыктарды  Филиппин  аралдарынан  қуып  шығарды. 
Қазан  айында  Лейт  аралы  маңындағы  ірі  теңіз  шайкасында  жапон 
флоты талкандалды.  Бирма мен Қытайда іс-қимылдар өріс алды.
1945  жылы  мамырда  ағылшын  және  кытай  әскерлері  жапондык­
тарды  Бирмадан  қуып  шыкты,  ал  ағылшын-американ  әскерлері 
Индонезия  аралын  азат  етті.  Американ  әскерлері  жапон  аралдарына 
жол ашатын Окинава аралын басып алу үшін үрыстар жүргізді.
131

Қытайдағы, 
Манчжуриядағы, 
Кореядағы 
аукымды 
аумақ 
Жапонияның қарамағында болды,  бұл оған ұзак уақыт бойы  карсылық 
көрсетуге  мүмкіндік  берді.  Жапония  КСРО-ra  карсы  Манчжурия  мен 
Сахалинде жаракталған армияны  шоғырландырды.
26  маусымда  Жапония  АҚШ,  Үлыбританияның  және  Қытайдың 
тізе  бүгуі  туралы  талабынан  бас  тарпы   және  согысты  одан  эрі 
жалғастырды. 
1945  жылы  6  және  9  тамызда  АҚШ  Хиросима  мен 
Нагасакиге екі атом бомбасын тастады.  9 тамызда КСРО Жапония- 
га қарсы  согыс жариялады  жэне Манчжурия мен Приморьеде эскери 
іс-қимылдарды бастады.
14  тамызда  Жапония  үкіметі  тізе  бүгетіндігі  туралы  мәлімдеді.
Кеңес әскерлері  Манчжурия аумағына  кіріп,  Корея түбегінің ортасына
жетіп,  халықтан  колдау  тапты.  Американ  әскерлері  Жапония  арал-
дарына  кіргізілді.  Олардың  артынша  1945  жылы  2  қыркүйекте
Американың  «Миссури»  крейсерінде  КСРО,  АҚШ  және Ұлыбритания
өкілдерінің  қатысуымен  Жапонияныц  сөзсіз  тізе  бүккендігі  туралы
Актіге  қол  койылды.  Осылай  адамзат  тарихындағы  ең  ігянпы  соғыс 
аяқталды.

жүктеу/скачать 20 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: