§3. Бірінші әлем соғысы жэне Азия мен Африка елдері

Англия  -   Германияның  әлсіреуін,  оның  отарларының  бір  бөлігін
басып алуды, Осман империясын бөлшектеуді мұрат етті.
Франция  -   Германияның  әлсіреуін,  Эльзас  пен  Лотарингияны
қайтаруды,  Германияның  Саар  жэне  Рейн  облыстарының  бөлігш
қосып алуды көздеді.
Ресей  -   Балқанда,  Босфор  мен  Дарданелл  бұғаздарында  үстемдік
орнатуды, Германия мен Австро-Венгрияның элсіреуін  көкседі.
Өзінін  шеңберіне  отыз  сегіз  мемлекетп  тартып,  соғыс  жаппай
дүниежүзілік  согысқа  айналды.  Мақсаттары  мен  міндетгері,  сипаты
жағынан  1914-1918  жылдары  болған  Бірінші  дүниежүзілік  согыс
эділетсіз, басқыншылық, адамгершілікке қарсы соғыс болды.
Соғысқа  дайындық  барысында  эрбір  ел  соғыстың  страте гиялык, 
және  тактикалық  жоспарын  жасады.  Германияның  соғыс  жоспары  15 
жыл  бойы  әзірленді.  Оның  авторы  генерал  фон  Шлиффен  болды. 
Жоспар қысқа мерзім ішінде қарсыластарының бірін талқандап, әскери 
күшті  келесі  майданга  төгуді  қарастырды.  Француздардың  соғыс 
қимылдарының  жоспары  куатты  бекіністердің  негізшде  қорғаныс 
ұрыстарын 
жүргізуді 
арагідік 
шабуылдарға 
шыгып 
қоюмен 
ұштастырды.  Бүл  жоспар  енжар,  аңдысу  сипатындағы  жоспар  еді. 
Англияның  соғыс  жоспары  кұрамында  7  дивизиясы  бар  экспедиция-
лык  корпусты  Францияға  жіберуді,  теніздер  мен  мұхиттарда 
Англияның  «Үлкен  флотының»  белсенді  әрекет  етуін  қарастырды. 
Ресейдің  соғыс  жоспары  бастапкы  кезеңінде  Австро-Венгрияны  ірі
шабуылдар ұйымдастыру жолымен талқандауды көздеді.
Согысушы 
елдердің  әскери-стратегиялык  жоспарлары  ұзакка 
созылған  көпжылдык 
соғыс  барысында  мэнді  өзгерістерге  түсті, 
сондықтан 
өздерінің негізгі максаттары мен міндетгеріне жете алмады.
Шілде  дағдарысы.  1914  жылы  28  маусымда  Австро-Венгрия 
тағының  мирасқоры,  әскери  Бас 
қолбасшы  эрцгерцог  Франц 
Фердинанд  Сараево  каласындагы  жергілікті  жасырын  патриоттык 
ұйымның  мүшесі  Гаврило  Принциптің  колынан  каза тапты.  Германия 
императоры  Австро-Венгрияны  тікелей  соғысқа  итермеледі.  1914 
жылы  28  шілде  күні  Австрия-Венгрия  үкіметі  Сербияга  карсы  соғыс 
жариялады.  Германия  1  тамызда  Ресейге,  ал  3  тамызда  Францияға 
соғыс  жариялады.  4  тамызда  Англия  үкіметі  Германияга  карсы  соғыс 
жариялап, Антанта одагының жактасы  екендігін білдірді.
1914  жылдың  тамыз  айыныц  4-не  караған  түні  неміс  эскерлері 
Бельгия  арқылы  Францияға  баса-көктеп  кірді.  20  тамыз  күні  немістер 
Бельгияның астанасы  Брюссельді  басып алды. Француз және ағылшын 
әскерлері  немістердің  басым  күшіне  төтеп  бере  алмай,  шегінуге 
мәжбүр болды.
18

Бірінші  дүниежүзілік  соғыстын  барысы.  Қысқа  мерзім  ішінде 
неміс  эскерлері  Францияның  бай  шеткі  аймақтарын  Фландрияны, 
Пикардияны,  Артуаны  жаулап  алды.  30  тамызда  неміс  ұшактары 
Париждің  үстінде  калыктады.  Немістің  алдыңғы  қатарлы  бөлімдері 
Парижден  40  шақырым  жерде  тұрды.  Париж  тұргындары  Германия- 
ның  ауыр  артиллериясының  дауысын  естіп  отырды.  Францияның 
астанасына қауіп төніп, үкімет Парижден Бордоға көшті.
Мұндай жағдайда Францияны  құткару үшін Ресейдің екі армиясы 
тамыз  айының  ортасында  Шыгыс  Пруссияға  аттанды.  Батыстан 
қосымша  эскерлер  келгеннен  кейін,  немістер  орыс  әскерін  қоршап 
алып  талқандады.  26-30  тамыз  аралыгында  болған  шайқаста  Ресейдің 
2-армиясы 
жеңіліске 
ұшырып, 
мындаған 
орыс 
солдаттары 
тұткындалды.  2-армияның  басшысы  генерал  Самсонов  өзін-өзі  атып 
өлтірді.  Пруссияға  басып  кірген  орыстың  1-армиясы  Пруссия  жерінен 
кетуге мәжбүр болды.
Батыс  майдандағы  шайқас.  5  қыркүйекте  Марна өзені  бойында 
тарихи  шайқас  басталды.  Екі  қарсыластың  бетпе-бет  келген  майдан 
шебі  600  шакырымнан  асты.  Майдан  үлкен  доға  сиякты  Парижден 
басталып  Швейцария  шекарасына  дейінгі  жерде  өрбіді.  Осы  үлкен 
кеңістікте  одактастардың 66 дивизиясы  мен Германия  эскерінің 51  ди- 
визиясы  кездесті.  Марнаның екі  жағасы  үрыс алаңына айналды.  Бұған 
екі  жактан  2  млн-ға  жуык  адам  қатынасты.  Жауының  басына  болат 
снарядтар  мен  бомбыларды  жаңбырша  жаудыруға  эр  жақтан  3  мың 
зеңбірек  дайын  болды.  5  қыркүйек  күні  француз-агылшын  әскерлері 
шабуылга шыкты.
9  кьфкүйекте  Марнадағы  ұрыс  неміс  эскерлерінің  Иль-де-Франс 
төбешігіне,  Эн  өзеніндегі  табиғи  корғаныс  шебіне  шегінуімен 
аякталды.  9  кьфкүйекте немістер барлық майданда шегініп,  шабуылды 
токтату  туралы  бұйрық  берді.  Сөйтіп,  немістердің 
«цауырт  согыс» 
жоспары  күйреді.  Парижді  алуга шамасы  келмеді.  Германияның Батыс 
майданда  Англия  мен  Францияға  карсы,  Шыгыс  майданда  Ресейге 
карсы соғысуына тура келді.
1914 
жылдың  соңында  Солтүстік  теңізден  Швейцария  шекара­
сына  дейін  созылган  Батыс  майданы  калыптасты.  Жаңа  эскери 
жагдайда  екі  жақ  зеңбірек  оғынан  коргайтын  бетон  бекіністер  салуга 
кірісті.  Окоптар  мен  траншеялардың  алдындагы  кең  алаңға  миналар 
қойылып,  тікенек  сымдармен  шырмалган  кедергілер  орнатылды. 
Позициялык соғыс осылай басталды.
Екі  одак  мүшелері  согыска  катыспаган  мемлекеттерді  өздеріне 
тартуга  тьфысты.  Сөйтіп,  Үштік  одақ  катарына  Осман  империясы 
косылып, ол  Ресейге, Англияга жэне Францияга қарсы согыска шыкты.
19

ашылды.  Англия  флотының
мұхиттардағы  үстемдіп  і ерманиинып 
-----  Мұхиттық
аралдардагы отарларын басып алуына жағдай жасады.
” 
- 
ш —~
  Щьіғыс  майданда
І
Г
*
*
’  
---------------------- -------
Германияның  Африка  мен
1915  жылдың  басты  оқиғасы
өтті.  Неміс
қолбас шылы ғы
Венгрия
әскерімен  бірігіп,  Ресей  әскерін
таЛКМ ^ Ф   Х а д а г а Дшабуыл  Галицияда  басталып,  тамыз  айында
Шығыс майданный терістігін қамтыды. Ү здікш  
Ресей  эскері  850  мың  жауынгерінен  аиырылып,  900  мың  ад 
тұткындалды. Бір айға созылған ұрыстың нәтижесінде  Ресей эскеР*®Р 
Галицияны,  Польшаны,  Литваны  тастап  кетуге  мэжбүр  болды.  Бірак
шыклады.  Сөйтіп,  шайқастың  басты  міндеті  тағы  да
Шығыс
орындалмады. 
майдандагы сс
Соғыс  екі  майданда  катар  жүргізіліп
1915 
жылдын  акпан  айында
француз 
әскерлері
_ . кланелл  бұғазын  басып  алуға  тырысты.  Түркия  жағалауына  түскен 
ағылшын, француз десант әскерлері полковник М.Кемалдың басшылы- 
гчмен  йплған 
түтэік
  бөлімдерінің  табанды  қарсылығы  нэтижесінде
Кемал  осы
жеңіліске  ұпіырады
ивизизия  бастығы  Мұстафа
майдандағы ерлігі үшін генерал-майор жэне паша лауазымдарын алды
Австро-Г ерманияға  1915
күзінде  Болгария  қосылып,
Төрттік  одақ
  күрылды. 
(Германия, 
Австро-Венгрия, 
Түркия, 
Болгария).  1915  жылы  Болгария  әскерлері  Сербияны  талқандады
Ресей елінің Сербияға көмек беруге шамасы келмеді.
Бұл  жылы  Батые  майданда  айтарлықгай  өзгеріс  бола  қоймады
сипат
лчаі.т. 
~дағы  өзге  елдерді  өзіне  тарта  бастады.  Антанта
Италияға  Тирольді,  Триесті,  Адриат  теңізінің  шығыс  жағалауын
Италия
жагында
Еуропа  мен  Азиядағы  соғыс  кимы лдары .  1916  жылы  соғыс 
қимылдарына  соғысушы  жақтар  жан-жақты  дайындық  жасады.
миллионға
"-- —
------f 
Г  К
 JL
 
V  •  * -  * 
-
ауыр артиллериясы  карсыластарын басып озды.
Германия  1916  жылы  басты  соққыны  Батые  майданда  өткізуді 
көздеді.  Ол  үшін  алдымен  Верден  қамалы  маңында  орналаскан 
француз  корғанысын  бұзу  жоспарланды.  Немістер  шабуылға  мұқият 
дайындык  жасады.  Барлық  дайындық  шаралары  өте  құпия  түрде 
жүргізілді.  Немістер  Голландия  мен  Швейцария  шекараларын  жауып 
тастады.  Зеңбіректер  Верденге  тек  түнде  ғана  жеткізіліп  тұрды. 
Мысалы,  кейбір  жерде  немістер  жаңа  салынған  теміржол  станция-
20

ларын  ay дай  созылған сым  торларымен  бүркеп тастады.  Осы  торларға 
ағаш  бұтактары  мен  жапырактары  жабылды.  Француз ұшақтары  ауыр 
зеңбіректерді  байкай  алмайтын  болды.  Ақпан  айындағы  ақ  жауын 
қарлы  боранға  ұласып  кетті.  1916  жылдың  21  акпанында  ғана  асыға 
күткен  ашык  ауа  райы  орнады.  Сағат  8-ден  10  минут  өткенде 
Верденнің 
бүкіл 
өңірін 
бұрын-соңды 
болмаған 
жарылыстар 
сілкіндірді.  Неміс  зеңбіректері  токтаусыз  оқ  жаудырды.  Кешкі  сағат 
бестің  кезінде  неміс  жаяу  әскерінің  шабуылы  француз  қорғанысын 
толық  бұза  алмады.  Осы  шайқастың  барысында  Германия  шамамен 
600  мың  адамынан,  Франция  358  мың  адамынан  айырылды.  Жазга 
карай  неміс  әскерінің  шабуылы  әлсіреп,  алға  карай  не  бары  7  шақы- 
рымға  гана  жылжыды.  Германияның  әр  түрлі  деңгейдегі  1225  зең- 
біректерінен  Верден  бекінісі  үздіксіз  атқыланды.  Майдан  алаңы  түтш 
мен шаң топырақка көміліп,  жаудың жекелеген батареяларының кайда 
түрғанын  анықтау да мүмкін  болмай  калды.  Мыңдаған  зеңбіректердің 
сұрапыл  атысы  бір  арнаға  кұйылып,  майдан  алаңы  отты  теңізге 
айналғандай  болды.  Атылған  окгың  піығыны  бұрын  естімеген
мөлшерге  жетгі.  Тек  бір  ғана  9  сәуірде  немістер  он  жеті  поездағы  оқ- 
дәріні  жұмсаған.  Немістер  алга  қойган  мақсаттарына  жете  алмады. 
Верден  өзін  қорғап  қалды  жэне  герман  әскерінің  айтарлықтай  күшін 
өзіне  тартты.  Верден  түбіндегі  ұрыстар  тоқтамай  жатып,  ағылшын- 
француз әскерлері Сомма өзенінде шабуыл бастады.
Алты  күн ішінде француз артиллериясы 2,5  млн снаряд атқан.  Бес 
ай  бойгы  үздіксіз  шабуылда  одактастар  не  бары  3-8  шақырым  ілгері 
жылжыған.15  қыркүйек  күні  ағылшындар  ұрыс  даласына  он  сегіз 
танкті  бірінші  рет  жіберді.  Бұган  дейін  ағылшындар  35  күн  бойы 
шабуылдан  ала  алмаған  бірнеше  маңызды  елді-мекендерді  танктер 
басып  алды.  Қарашаның  аяғына  карай  шайкас  токтады.  Одактастар 
неміс майданының бүкіл  корғанысын  бұзып  өте  алмады.  Ағылшындар 
үшін теңізде неміс флотымен шайкасу әлдекайда табысты болды.
1916 
жылы  31  мамыр -   1  маусым  күндері Ютландия  жағалауында 
адмирал  Джаллико  колбасшылык  еткен  үлкен  ағылшын  флоты  мен 
адмирал  Шйеер  басшылык  еткен  неміс  флоты  кездесті.  Шайкасқа  екі 
жактан  250  кеме  қатысты.  Күші  жағынан  ағылшындар  анағұрлым 
басым  болды.  Герман  флотының  шұғыл  өз  базаларына  шегінуге  тура 
келді.  Соғыстың соңына  дейін  герман  флотынын  басты  күштері  ашык 
теңізге шыга алмады.
Верден  түбіндегі  шайкастың  кызған  кезінде  Оңтүстік-Батыс 
і 
майдан әскері  генералдар Брусилов  пен  Рузскийдін колбасшылығымен
1916  жылы  маусым  айында  Австро-Венгрия  әскеріне  карсы  үлкен 
шабуыл  бастады.  Ол  тарихка  «Брусилов  өткелі»  деген  атпен  енді.
21

түбінде  майдан,
г
Г
_
Львов і с і н   азат етгі,  Карпат тауы  етепне  жетгі.  Орыс
эскері  шайкас барысында 25  мың шаршы  шақырым аумакты  азат епп, 
Г
З
 с о л д а т  
пен  офнцердің  көзін  жойьш,  400  мыңнан  астам  адамды 
тұтқынға  алды.  Орыс  әскерінін  Галициядағы  жеңісі  одактаетар 
2 ^ д а н   түбіндегі  жагдайын  жаксартгы  және  оларға  Соммада
D C r A 4 , n  
I 
. 
_ •  
ег
___ . г г о п і  а и   Л Л У Р П Ш   IfП П І Т І Я V т т я н
мүмкін,
итальян
босатьіп, Румыния ның Антанта жагына өтуіне мүмкіндік жас<
1914-1916  жылы  согас  қимылдары  Үшпк  одақ  елдершщ  қуатын 
айтарлыктай  элсіретіп,  стратегиялық  бастама  Антантаның  қолына 
көшті.  Антантаның  әскер  және  қару-жарақ  саны  жағынан  артыкшы- 
лығы  барған  сайын  айқын  сезіне  бастады.  Ұзаққа  созылған  согыс 
экономиканы  соғыска  бейімдеп  қайта  қүруды  талап  етп.  Азаматгьіқ 
типтегі  көптеген  кэсіпорындар  соғыс  мұкгажына  қажетті  өнім 
шығаратын  кәсіпорындарға  айналдырылды.  Ер  азаматтардың  эскерге 
аса  көп  шақырылуы  өндірісте  жұмыс  қолының  жетіспеушіліпн
і. 
Сонда  эр  отарлы  ел  тәуелді  халықтарды  қара  жұмыска 
тартуды 
ойластырған. 
Ресейде 
мұсылман 
халықтарды 
эскери 
қурылыстарға катыстыруга барған.  Қазақстанда ол саясат  1916 жылғы 
көтерілістерді туғызған.  Елде  еңбек  етуге  міндеггілік  енгізілді.  Соғыс 
азық-түлік  тауарларының  жетіспеушілігін  туғызды.  Осы  мэселені 
мүмкіндігінше  шешу  үшін  барлық  жерде  азык-түлік  тауарларын
жүйесі  енгізілді.  Боскындар
кашып
дарына  өтіп  жатты.  Оларды  орналастыру  және  азык-түлік  карточка- 
ларымен  қамтамасыз  ету  қажет  болды.  Соғыстың  ауыртпалыгы 
согыстың  бастапкы  кезіндегі  патриотизм  мен  ұлтшылдық  сезімді 
өшірді.  Соғыстың  үшінші  жылының  соңына  карай  элем  халқы
__________ Р____  
ікгы.  Жалған  патриотизм  енді  сары  уайымға,
енжарлыкка, ырықсыздыққа орын береді. Соғысқа қарсы митингілерді,
жиналыстарды, майданды тастап, үйге кету басталды
1917-1918 жылдардағы соғыс қим ы лдары .  1917 жыдцың басын­
да Германия  коалициясының жағдайы  аса ауыр  болды.  Германия адам 
ресурстарының  жетіспейтіндігін  басынан  өткізді.  Ол  1917  жылдың 
көктемінде  не  бары  отыз  ғана дивизия  қалыптастыра алды.  1916  жыл- 
дын  29  тамызында  Германияның  эскери  қолбасшылығы  генерал- 
фельдмаршал фон Гинденбургке жүктелді.  Күзде ол  1917 жылғы соғыс 
кимылдарының жоспарын дайындады.
Осы  жоспар  бойынша  барлык  майдандагы  шабуылдар  токтаты- 
лып,  майдан  желілері  қысқартылуы  тиіс  болатын.  Бүкіл  экономика 
эскери  мекеменің  колына  берілді.  16-60  жас  аралыгындагы  барлық ер
22

адамдар  әскерге  шақырылатын  болды.  Англияға  қарсы  су  асты 
соғысын  жүргізіп,  оған  шешуші  соккы  беру  ұйғарылды.  Австро- 
Венгр иянын жағдайы одан бетер ауыр болды. Халық пен эскердің аузы 
асқа жарымады. Халық пен езілуші ұлттардың наразылығы күшейді.
Германия  саясаты  АҚШ-тың  мүддесіне  тікелей  қайшы  келіп, 
оның сауда флотына  қауіп төнді.  Осы  жагдайлар  АҚШ-ты Германияга 
қарсы соғыс жариялауға итермеледі (1917 ж. 6 сәуір).
1917  жылдың  басында  Антанта  елдерінің  439  дивизиясы  болса, 
Германия  тобында  333  дивизия  болды.  АҚШ-тан  кейін Куба,  Панама, 
Бразилия, Гватемала,  Гондурас,  Никарагуа,  Перу, Уругвай, Коста-Рика 
жэне Гайти Германияға карсы соғыс жариялады.
1917  ж.  караша  айында  Антанта  үкіметінің  басшылары  Батыс 
Еуропа  соғыс  барысындагы  өздерінің  қимыл-әрекеттерін  үйлестіру 
үшін  жогары  эскери  кеңес  қүру  керек  деп  шешті.  1918  жылы  наурыз 
айында генерал Фош жоғары бас қолбасшы болып тағайындалды.
1918  ж.  басында  Германия  мен  Кеңестік  Ресейдің  арасындағы 
Брест  бітіміне  қол  қойылуы  Германияның  Шыгыс  майданнан  Батыс 
майданға  айтарлыктай  күшін  төгуге  мүмкіндік  берді.  Олар  Еуропага 
Америка  әскери  күштері  жеткенге  дейін  Антанта  әскерін  тез  арада 
талқандауға  кірісті.  Батыста  Германия  дивизиясының  80  пайызы,  ар- 
тиллериясының 90  пайызы  шоғырланды.  Дайындыктан соң  1918  жыл­
ды ң  наурыз  айында  Германия  шабуылға  шыкты.  Неміс  шабуылы 
Марнада  басталды.  Немістер  алыс  кашыктыққа  ок  жаудыратын 
зеңбіректерден  Парижді  атқылады.  Бүл  немістердің  соңгы  жетістігі 
еді.  Қосымша  күштердің  болмауынан  немістердің  шабуылы  тоқтады. 
Американдык  қосымша  күштің  уақытында  келіп  жетуі  агылшын- 
американ  шабуылшыларының рухын  күшейтіп,  олар  18  шілдеде  карсы 
шабуылға  шықты.  Сегізінші  тамызда  одактастар  көптеген  танктерін 
колдана  отырып,  Амьен  маңында  куатты  шабуылды  бастады.  Олар 
майдан  шебін  бүзып,  бір  күнде  немістердің  он  алты  дивизиясын 
талкандады.  Бүл Германия үшін қарапы  күн болды.
Азия  аймағындагы  соғыс  шайқастары  Антанта  одағының  басым- 
дығын  айкындады.  1916  жылы  акпанда  30°  суыкка  қарамастан  орыс 
әскерлері  түрік  эскерлерін  жеңіп,  Эрзурум  каласын  алды.  19  сәуірде 
Ресейдің  теңіздегі  және  құрлыктағы  әскери  күштерінің  қимылдары 
барысында  аса  маңызды  теңіз  порты  Трабзон  Ресей  әскерлерінің 
қолына  өтті.  Урмия  багытындағы  Ресей  әскерлері  1916  жылдың 
жазында Муша және Битлия  калаларын басып алды.
Одактастар  Балкан  мен  Таяу  Шыгыста белсене  шабуылға  шықты.
1918  жылы  29  қыркүйекте  Болгария,  3  қарашада  Австро-Венгрия  тізе 
бүкті.
23

Сондай-ак  Азиядағы  согыс  кимылдары  Антантанын  аскер и
артыкшылыкпірын 
корсета.  Батыс 
елдері 
алдап-сулап  арабтарды
түріктерге  карсы  ч р газд ы .  1918  жылдьш кузінде  Қосозен
ш  әскерлері  мен  араб  жасактары  екпінді  шабуылын  бастап, 
калат-Шерат  түбіндегі  туріктердін  6  армиясын  талкандап  Мосул 
каласы н  шиы.  Агылшын  атты  эскер  болшдер.  20  кыркуйек  кун,
KVH1
Осылайша
казанда  Алепо  қалалары  ағылшындардың  қолына  көшті.
М  
жэне  Снриядағы  түрік
мойындады.  30  казанда  Осман
казанда  /иісии 
r г
Ирактағы,  Палестинадағы,  Арабиядағы
әскерлері  толық  жеңілгендігін
империясы тізе бүкті.
Қиыр Шығыстагы соғыс әрекеттері ұзаққа созыла койған жоқ. Бұл
аймакта Жапония  империализмінің үстемдігі  басым  болатын.  Антанта
одағын  жақтаған  Жапония  Қиыр  Шығыстағы,  эсіресе  Қытайдағы
^
 
^
 
ж
 
Ж  
Л
____________ _____________.
.
.
 
1
  /
  1  
1
 
Т
Т
Т
нығайтуға
жылы  2  қыркүйекте
Шаньдун түбегіне  келіп түсті. Олар ағылшын десант 
сазан  күні  Циндаоны  басып  алып  3,5  мыңнан
астам  неміс  гарнизонын  камауға  алды
• 
• 
-
Шаньдун
сонын
мұхиттағы
Маршалл
алды.  Антанта  одақтарының  біріккен  үйлесімді  қимылдарының 
нәтижесінде  Германияның  Африкадағы  отарлары  Англияның  иелігіне
айналды
айында  Германия
ұшырап, Бірінші дүниежүзілік соғыс аяқталды.
§4.  Версаль-Ваш ингтон жүйесі
міндеті  түрды. 
шарттарын  дайындап,
ференциясы.  Бірінші  дүниежүзілік  соғыс  бітісімен 
елдер  алдында  соғыстан  кейінгі  дүниені  қайта  қүру 
Осы  міндетті  орындау  үшін  және  бітім  келісім-
қол  қою  үшін  Парижде  бітім  конференциясы 
шакырылды.  Ол 
1919 жылы  18  қаңтарда
  басталды.  Оның  жұмысына 
27  елдің  өкілдері  қатысты.  Конференция  жұмыс  тэртібін  ұлы  дер- 
жавалар  өкілдері  -   Францияның  премьер-министрі  Жорж  Клемансо, 
Англияның премьер-министрі  Дэвид Ллойд*Джордж,  АҚШ  президенті 
Вудро  Вильсон  аныктады.  Олар  мәселені  оңаша  шешті.  Конферен- 
цияға  соғыста  жеңілген  елдер  шақырылмады.  Азамат  соғысы  жүріп 
жаткан Ресей де қатыспады.
Женіске  жеткен  елдер  арасы ндағы   карам а-қайш ы лы ктар. 
Вильсоннын  «14  тармағы».  Соғыстың  соңына  карай  к ап и тал и ст
24

дүниенің  жаңа  күштерінің  арасалмағы  анықталды.  Әрбір  державаның 
көздеген  мақсаты  мен  материалдык  табысқа  жетуінің  өзіндік 
жоспарлары  болды.  Соғыстың  үшінші  жылында  ғана  шайкасқа 
тартылған  АҚШ  одақгастарына  ірі  несие  беруші  және  қуатты  елге 
айналды. Осыдан келіп АҚШ-тың Бірінші дүниежүзілік согыстан кейін 
дүние  жүзін  қайта  кұру  багдарламасы  қалыптасып,  онда хапықаралық 
қарым-қатынастардың  жаңа  принциптері  белгіленді.  Бұл  мәселе 
президент  В.Вильсонның  1918  жылы  18  кантарда  АҚШ  конгресіне 
жолдаған 
«14  тармагында»
  баяндалып,  халыққа  жарияланды.  Оларда 
Бірінші  дүниежүзілік  соғыс  жылдарында  отарлар  мен  ықпал  етуші 
аймактарын  қайта  бөлісу,  Антанта  елдері  арасындағы  барлық  кұпия 
келісімдерді  жариялау,  жерде, теңізде жүзу еркіндігін қамтамасыз ету, 
кеден  кедергілерін  жою  жэне  халықаралық деңгейде 
«аіиық  есік»
  пен 
«тең  мүмкіндік»
  принциптерін  мойындау,  қару-жарак  шығаруды 
шектеу,  келіссөздерді  ашык  және  жария  түрде  жүргізу  мәселелері 
көтерілді.
АҚШ  Бельгияны  калпына  келтіруді,  Францияга  Эльзас  пен 
Лотарингияны  қайтаруды,  бейбітшілікті  колдау  үшін  халықаралық 
ұйым -  
Үлттар Лигасын
  құру  кажет  деп  есептеді.  В.Вильсонның бұл 
ұстанымдары дүниежүзілік саясаттагы жаңа пікір болатын.
Ұлыбритания  алға  койган  міндеттерін  Париж  конференциясына 
дейін  жүзеге  асырды.  Оның  көздегені  -   қарсыласы  Германияны 
әлсірету  және  ұлы  державалар  катарынан  шыгару  еді.  Осман 
империясының  Таяу  Шығыстағы  үлкен  иеліктерінде  Германияның 
ыкпалы  жойылып,  Англия  ыкпалыньщ  күшеюі  оның  күш-қуатын 
барынша  арттырды.  Африкадағы  герман  отарларын  Англия,  Франция, 
Бельгия, Ощустік Африка Одагы бөлісуге келіскен.
Соғыстың  барысында  Франция  катты  зардап  шекті.  Ол  несие 
беруші  елден  карыздар  елге  айналды.  Германияның  мейлінше 
әлсіреуін  міндет еткен  Франция,  оны  бұрынғыдай  ұсақ  мемлекеттерге 
бөлу  жоспарын  кұрды,  оларды  Францияның  әскери-саяси  одақтасты- 
ғымен  байланыскан  елдердің  ықпалына  бағындыруды  көздеді. 
Франция  үкіметі  Рейнге  дейін  иіекарасын  кеңейту,  Германияға 
барынша  төлемакы  төлету  жэне  Осман  империясының  иеліктерін  өз 
үлесіне беру сиякты талаптарын да ұсынды.
Бітім  конференциясынын  барысында  кешегі  одактастар  арасында 
шиеленіскен  алауыздыктар  пайда  болды.  Президент  Вильсоннын  «14 
тармағы»  негізіне  сүйенген  келіссөздер  барысында  жеңіске  жеткен 
елдер  өз  жоспарларынан  бас  тартпауға,  мүддесін  ешкімге  бергісі
беруге  уэде  берген  еді,  Италия  осы  жерлерді  конференцияда  талап
25

етті.  Ал  Италияның  қуатсыз  соғыс  күші  бұл  иеліктерді  алуга 
қауқарсыз  болды.  Сондыктан  Италияның  койған  талаптары  орынсыз
көрінді.  Румыния  1916  жылы  өзіне  уәде  етілген  Трансильвания, 
Буковина  және  Банат  иеліктерін  беруді  талап  етп.  Ол  1918  жылы
Бессарабияны  жаулап алды. Сондыкган Париж конференциясында бұл
мәселе талқыланбай қалуы мүмкін емес еді.
Франция  Еуропадагы  Польша,  Чехословакия  және  т.б.  шағын
мемлекетгерінен  Германияға  қарсы  одақ  топтастыруды  көздеп, 
жеңілген  мемлекеттер  есебінен  аталған  елдердің  жер  аумақтарын 
кеңейту  талабын  қойды.  Жапония  соғыс  кезінде  Германиянын Тынык 
мұхиттағы отарларын:  Каролинг, Мариан,  Маршалл аралдары, сондай- 
ак  Қытайдың  Шаньдун  түбегіндегі  иеліктерін  басып  алған.  Оған  коса 
Қытайда  өз  ықпалын  күшейте  түскен.  Сол  жағдайды  халыкаралык
шешімдермен бекітуге бел байлаған.
Версаль  бітімшарты.  Германиямен  келісімшарттың  мәпні
мамыр  айында  дайын  болды.  Бұл  елмен  жасалған  бітімшарт 
Версаль
бітімі
  деп  аталды.  1919  жылы  28  маусымда  Версаль  сарайыныц
Айналы  залында  шартка  қол  қойылды.  Ол  соғыстан  кейінгі  дүние
жүзіндегі  мемлекетаралык  қарым-қатынастарды  реттеудегі  манызды
кұжат  болды.  Келісімшарт  талаптары  бойынша  Германия  аумағыньщ
белгілі  бөлігі  көрші  мемлекеттерге  өтгі.  Германия  бұрын  басып  алган
Эльзас  пен  Лотарингия  Францияға  кері  кайтарылды.  Экономикалык
жағынан аса маңызды  Саар облысы  Францияның колы на өтп.  Бельгия
Эйпен және Мальмеди округгерін алды. Данияга Шлезвигтің солтүстік
бөлігі  берілді.  Версаль  бітімшарты  бойынша  Германия  өз  аумағынын
1/8 бөлігі мен халқының 1/12 бөлігінен, отарларынан айырылды.
Германия да  жалпыга  бірдей  эскери  міндеттілік  жойылды.  Ол
жалдамалы  негізде  кұрылатын  100  мындык  әскер  ұстауга  кұкылы
болды.  Германияға  согыс  техникапарын  ұстауга  тыйым  салынды.
Согыс  жылдарында  Антанта  елдеріне  келтірген  шығындардың  орнын
толтыру  үшін  Германия  едәуір  төлемақы  төлеуге  міндеттелді.  Бірак
оның  сомасы  жөнінде  жеңіске  жеткен  елдер  бір  жакты  шешімге  келе
алмады.  Лондон  конференциясы  (1920  ж.)  соғыс  шыгындарынын
(репарация)  жалпы  мөлшерін  132  млрд.  алтын  марка  деп  есептеді.
Германиямен  жасалған  шарт оның бұрынғы  одактастары  Австриямен,
Болгариямен  (27  қараша,  1919  ж.),  Венгриямен,  Түркиямен  бітім-
шартқа қол  қоюмен аяқталды.
Ұлттар Лигасы.  Ұлттар Лигасын  кұру жөнінде  Париж  конферен­
циясы шешім  кабылдады.  Оныц Жарғысын әзірлеуге арнайы  комиссия 
кұрылып,  оган  үлы  державалардың  өкілдерімен  катар  ірі  және  ұсак 
елдердің  өкілдері  де  катысты.  Внльсонның  басшылыгымен  кыска
26

мерзімде  Жарғьпшң  негізі  1919  жылы  14  ақпанда  дайын  болды. 
Лиганың  басты мақсаты
  -  
халықтар  арасында  ынтымақтастыцты 
дамы ту,  бейбітшілік  пен  қауіпсіздікті  қамтамасыз  ету  еді. 
Ассамблея  мен  Кеңес  Лигасының  басты  органдары  болды.  Ассамблея 
отырысы  (Лига  өкілдерініц  жиналысы)  жылына  бір  рет  шақырылды. 
Ассамблеяның  эрбір  мүшесі  отырыста  бір  дауыска  ие  болды.  ¥лттар 
Лигасын  кұрудың  бастаушысы  АҚШ  үкіметі  оның  қатарына  кірмей 
қалды. АҚШ үкіметі еріксізден  1921  жылы тамызда Германиямен жеке 
бітімшартын  жасауға  мэжбүр  болды.  Бұл  бітімшартта  Ұлттар  Лигасы 
туралы ештеңе айтылмады.
Бірінші  дүниежүзілік  соғыс  Еуропадағы  алып  күштердің  ара-
салмағын  өзгертті.  Аса  ірі  екі  империя -  Ресей мен Габсбург (Австро-
Венгрия)  империяпары  ыдырады.  Азияда  Осман  империясы  құлады.
Қуатты  империялардың  ыдыраған  аумактарында тәуелсіз мемлекеттер 
пай да болды.
Әзірбайжан,  Армения,  Грузия.  Қазан  төңкерісінің  жэне  Ресей 
империясының  кұлауы  нэтижесінде  көптеген  ұлттық  шеткі  аймактар 
тэуелсіздікке  қол  жеткізді.  Кеңестік  Ресей  осы  мемлекеттердің  тәуел- 
сіздігін  мойындады.  Бірақ  ол  елдегі  оқигалар  большевиктік  ұйымдар 
эзірлеген  жоспарлар  бойынша  өріс  алды.  Жергілікті  большевиктер 
Қызыл  Армияның  көмегімен  осы  жерлерде  Кеңес  өкіметін  орнатты. 
Олар 
1922 жылы желтоқсанда
 КСРО кұрамына енді.
Орталык  Азия.  Бұл  аймактар да  кеңестік  тәртіпті  Қызыл  армия 
орнатып  Түркістан  Ресгтубликасы,  Қазак  Автономиялы  Республикасы 
шыккан.  20-30  жылдарда  аймак  аумағында  Өзбек,Тәжік,  Қырғыз, 
Түрікмен  және  Қазак  республикалары  жарияланып,  КСРО  шеңберінде 
калды.  Кеңес  одағында  кабылданган  конституциялар  бойынша  эр 
республ иканы ң оның  катары на н  шыгып  кету  кұкыгы  сақталган,  тек  іс
жүзінде Мәскеу тоталитарлык зорлык саясатты жайлатқызып, олардың
егемендігін таптап келген.
Түркия  Бірінші  дүниежүзілік  соғыста  жеңілгеннен  кейін,  1918 
жылы  30  казанда  Мудрое  каласында  тізе  бүгу  туралы  келісімшартка 
қол  койды.  Шарт  бойынша,  Антанта  елдерінің  әскерлеріне  түрік 
аумагындагы  көптеген  маңызды  порттар  берілді.  Үлыбританияның 
эскери флоты Стамбул  жанында тұрды.  Француздар 
Киликия
 облысын 
алды.  Италяндыктарга 
Анталья
  мен 
Кония
  қалалары  берілсе,  гректер 
Кіші  Азияның  батыс  жағалауына  орнапасты.  Темір  жолдар,  пошта 
жэне телеграф жеңімпаздардыц бақылауына өтгі.
Ұлттық  рухы  жоғары  түрік  офицерлері,  зиялылары,  кэсіпкерлері, 
саудагерлер,  тұргын  халыкты  баскыншылардын  талан-таражынан 
корғауга әрекет жасау үшін 
«Құңық қореау қогамын»
  құра бастады.
27

1919 
жылы мамыр айында гректер Азияның Батыс жагалауындагы 
өте  маңызды  порт  Измирді  алды.  Сұлтан  үкіметі  соғыс  жариялаганы- 
мен  талқандалған  армияның  соғысуға  шамасы  келмеді.  Осындай  жағ- 
дайда  елдің  корганысын  40  жастағы  генерал 
Мұстафа  Кемал  паша 
(1881-1938 жж.)
  баскарды.  Ол  елдің барлық тұрғын  халкын тәуелсіз- 
дік  үшін  күресуге  шақырды.  Ол  Қүкык  қорғау  қогамының  дербес 
үкіметін,  ұсыныс  комитетін  сайлаушы  «Құкык  корғау  қоғамының» 
съезін  өткізді.  Түрік  халқының  үлт-азаттық  қозгалысы,  ягни 
Кемал 
революциясы
  түрік  халқының  халық  бұкарасы  тұрған  Анадолының 
бүкіл аумағын қамтыды.  1920 жылы  сәуір айында Анкарада парламент
-  
Түркияның ¥лы  Үлттыц жиналысы
  (Т ¥ ¥ Ж ) шақырылды.
М.Кемал  дамудың республикалық  жолын  макүлдады.  Бұл  сұлтан 
айналасындағылар  мен  монархистердің  қызу  карсылыгын  туғызды. 
Одактастар  революцияны  гректердің  көмегімен  басып-жаныштауды 
көздеді.  Грек  әскері  шабуылға  шыкты.  Осындай  ауыр  сәтге  М.Кемал 
Кеңестік Ресейден көмек сұрады. Кеңестік Ресей Анкараға қару-жарақ, 
оқ-дәрі  және  ақшалай  қаражат  жіберді.  Осы  көмек  М.Кемал  тобының 
сұлтан  жактастарын  түпкілікті  талқандауына  мүмкіндік  берді.
1921  жылы 20  күндік Сакарья ұрысында М.Кемал  қолбасшылық еткен 
революциялык армия грек басқыншыларын талқандады.
Түркияның  ¥лы   Ұлттық  жиналысы 
1922  жылы  қарашада 
сүлтанатты  жою
  жөнінде 
заң
  қабылдады.  М.Кемал  көптеген  ескі 
қалдыктардан  қүтылып,  қуатты  жаңа  держава  болу  үшін  Еуропа 
елдерінің  тэжірибесін  қабылдау  керек  деп  есептеді.  1923  жылдың 
шілде  айында  Швейцарияның Лозан  қаласында  өткен  конференцияда 
Түркия  халыкаралык  мойындауға  кол  жеткізді.  Осыдан  кейін  барлык 
шетелдік эскерлер елді тастап шыкты. 
1923 жылы 29 қазанда МКемал 
Түрік  Республикасының  түцгыш  президенті
  болып  сайланды.  Жаңа 
мемлекеттің астанасы  -  
Анкара
 каласы  болды.  1924  жылы  3  наурызда 
Т ¥ ¥ Ж  халифатты жою туралы заң қабылдады.
Араб  елдері.  Соғыстан  кейінгі  оқиғалардың  ыкпалымен  арабтың 
шыгыс  елдерінде  империалистік  державалардың  отарлык  саясатына 
карсы  жаппай  азаттык  қозғалыстары  басталды  (1918-1923  жж.).  1918-
1923  жж.  Осман империясының бұрынғы  иеліктері:  Сирияда, Ливанда, 
Египетге,  Мароккода,  Алжирде,  Бахрейнде,  Оманда,  Суданда  үлттык 
қарулы  күштердің  бас  көтерулері  болды.  1917  жылы  карашада 
кабылданған  «Ресей  халықтары  құкықтарының  Мәлімдемесі»  жэне 
Кеңес  үкіметінің  «Ресей  жэне  Шығыстың  барлық  еңбекші  мұсылман- 
дарына» үндеуі араб халкының көңіл күйіне орасан зор ықпал етті.
¥лт-азаттык  козғалыстың  алғашқы  толкындарынын  нәтижесінде, 
империалистер араб елдерінен  қуып шығарылмаса да олардын отарлык
28

түғыры  мықтап  шайқалды.  1923  ж.  Египеттің тэуелсіздігі жарияланды. 
Одан  кейін  ағылшындар  Ирак,  Иордания  мемлекеттерінің  негізін 
қалауға  келісті.  Йемен  мен  Сауд  Арабиясы  1920  жылдары  өз
тәуелсіздіктеріне жетті.  Кеңес үкіметі алғашқылардың бірі болып Сауд 
Арабиясын  мойындады.  РКФСР  үкіметі  жаңа  корольдікте  өзінің  өкі- 
летті  өкілі  етіп  қазақ  халқының перзенті,  көрнекті  мемлекет  қайратке- 
рі,  тамаша  дипломат,  журналист  жэне  педагог 
Нәзір  Төреқұловты 
(1892-1937 жж.)
  тағайындады.  Жеті жыл  кеңестік дипломат кызметін 
атқарған  Н.Төреқүлов  кеңес-сауд  қарым-катынастарының  іүрақгануына, 
Сауд  Арабиясының  дипломатиялык  катынастарының  калыптасуына
жәрдемін тигізді.
Вашингтон  коиференциясы.  Вашингтон  үкіметі  Германия  және 
онын одактастарымен  жасалган  бітімшартгарында теңіз қару-жаракта- 
рын  шектеу,  Тынық  мұхиты  және  Қиыр  Шыгыс  мэселелері  бойынша 
косымша  шарттармен  толықш ру  қажеттігін  білдірді.  АҚШ  үкіметі 
осыны  іске  асыру  үшін 
Вспиингтонда конференция
  шақырды. 
Конфе­
ренция  1921 жылдың  11  қарашасынан  1922 жылдың 6 ақпанына дейін 
өтті.
  Оның  жүмысына  тоғыз  елдің  -   АҚШ,  Англия,  Франция, 
Португалия,  Италия,  Жапония,  Бельгия,  Голландия  жэне  Қытайдың 
өкілдері  қатысты.  Қытайга  енудің  аса  тиімді  жолын  камтамасыз  ету 
үшін  Америка  делегациясы  Қытайдың  егемендігін,  тәуелсіздігін  жэне 
аумактық  тұтастығын  кұрметтеуге  шакырып,  барлық  державалар 
Қытаймен  болатын  қатынастарын 
«ашық  есік»
  жэне 
«тең мүмкіндік» 
негізінде іске асыруды ұсынды.
Тоғыз державаның шартына сәйкес Жапония  Қытайдағы бұрынгы 
артыкшылықтарынан бас тартуға мәжбүр болды.  Сонымен  катар АҚШ 
пен  Англия  Бірінші  дүниежүзілік  согыс  кезінде  Жапония  басып  алган 
Шаньдун  түбегін  Қытайға  қайтаруды  талап  етті.  Олар  АҚШ  жобасын 
дайындап  ұсынған 
«Тогыз  державаның  шартына»
  кол  қойды. 
Вашингтон  конференциясында  теңіз 
қару-жарактарын 
кыскарту 
туралы 
«Бес державаның шарты»
 деп аталган  кұжат қабылданды.  Бұл 
халыкаралык  катынастар  тарихындағы  қарулануды  шектеудің  тұңгыш 
келісімі еді.
Париж 
жэне 
Вашингтон 
конференцияларының 
шешімдері 
соғыстан  кейінгі  халыкаралык  карым-катынастар  үлгісінін  негізін 
калаған  Версаль  Вашингтон  жүйесін  калыптастырды.  Бұл  жүйенін 
кұрылуы  шиеленістерді  бәсеңдетуге  мүмкіндік  берді,  халыкаралык
катынастардын жаңа  қағидаларын  бекітті,  халыктардың өзін-өзі  билеу 
кагидасын  мойындады.  Бейбітшілікті  сактаудың  халыкаралык  ұйымы 
ретінде  Үлттар  Лигасы  кұрылды.  Бұл  жүйенің  осындай  кол  жеткен
29

табыстарымен 
катар, 
оның 
тиянақсыздыгына 
непз 
болған
алғышартгар да тіркелген.
Версаль-Ваш ингтон 
жүйесінін 
баянсыздығы. 
Версаль-
Вашингтон  жүйесі  халықаралық  қарым-қатынастардың  жаңа  үлгісі 
болғанымен,  жүйенің  империалистік  сипатын  езгерте  алмады.  Бұл 
I 
әсіресе  Кеңестік  Ресейге 
қарсы 
жүргізілген 
күрестің  барлық 
бағытынан  көрінді.  Капитализмге  балама  құрылыс  ретінде  пайда 
I 
болған  социалистік  елге  интервенция  ұйымдастырды.  Версаль- 
I 
Вашингтон  жүйесінің  бітімшарттарының  бірде-біреуіне  Кеңестік
Ресей өкілдерінің қолы қойылмады.
Соғыста  жеңілген  елдер  соғыс  шығынын  төледі,  соғыстың  бүкіл 
|
ауыртпалығы халықтың мойнына түсті. Жеңілген Германияны элсірет- 
се  де,  оның  халкының  революциялық  козғалысын  тұншыктыруға
АҚШ,  Англия,  Франция  қол  ұшын  беруге  эзір  тұрды.  Бірінші 
дүниежүзілік  соғыста  көтерілген  шовинюм  мен  ұлтшылдық  толқыны 
I 
бәсевдеді.  Оның күші ұлттық келіспеушілік сезімін қолдаудан көрінді. 
Ұлтшылдыктың  толқуына  шекара  мэселесін  дұрыс  шешпеудің  де 
| 
ықпалы  болды.  Румынияның  кұрамына  венгрлер  мен  болғарлар 
орналасқан  аумақ  қосылды.  Бұл  жағдай  Румыния,  Венгрия  жэне 
Болгария арасында тікелей  дұшпандық  қатынастардың пайда болуына 
эсер  етті.  Орталык  және  Оңтүстік-Шығыс  Еуропа  аумактарының 
шекара  мәселесін 
қайта  қарау 
басқа  еддер 
арасында  еткір 
қайшылықтарды  тудырды.  Бұл  қайшылыктардың  әсерінен  Болгария 
мен  Югославия,  Австрия  мен  Венгрия,  Венгрия  мен  Чехословакия, 
Чехословакия  мен  Польша жэне  т.б.  елдер  арасында сенімсіздік  пайда 
болды.  Версаль-Вашингтон жүйесі -  Германия отарлары мен бұрынғы 
Осман  империясының  халықтарына  тэуелсіздік  эпермеді.  ¥лттар 
Лигасы  бұл  халықтарды  мандатпен  басқаруды  енгізіп,  билеушілерін 
ғана  озгертті.  Мандаттар  -   Англия,  Франция  жэне  Жапония  колы на 
тиді.  К ап и тали ст  мемлекеттер  арасында  отарларды  жэне  кішігірім 
жерлерді  кайта  бөлісу  жүзеге  асты,  отаршылдыктың  жаңа  түрі  пайда 
болды.  Сондықган  отаршылдықка  қарсы  ұлт-азаттық  қозгалыстар 
күресі  тыйылмады.  Орталык  Еуропада  үш  империянын  орнына 
бірнеше  шағын  мемлекеттердің  кұрылуы  бұл  аймақтағы  саяси 
тұраксыздыкты  біржолата  жоя  алмады.  Өйткені  осы  аймақтагы 
мемлекеттердің  бір-біріне  деген  көптеген  шағым-талаптары  сакталып 
калды. 
¥лы  
державалардың 
араларында 
шешілмеген 
карама- 
қайшылыктар  орын  алды.  Түптеп  келгенде,  осы  жағдайлардың  бэрі 
Версаль-Вашингтон жүйесінің баянсыздығын айқындады.
Германия  жагдайын  жеңілдету.  Германия  мен  онын  одактаста- 
рының  согыс  шыгынын  төлеу  туралы  халыкаралык  қатынастардың
30

бірден-бір  негізгі  мәселесіне  айналған  шарты  Париж  конференция- 
сында  шешілді.  1921  жылы  белгіленіп,  48  жыл  ішінде  кайтарылуға 
тиісті  соғыс  шығынын  Германия  төлеуден  бас  тартты.  Бұл  жағдай
1923  жылы  каңтарда,  оның негізгі  өнеркэсіпті  ауданы  Рурды  француз 
жэне  Бельгия  әскерлерінің  басын  алуына  себеп  болды. 
«Рур 
дагдарысы»
 
Германияда 
өндіріс 
өнімдерінің 
азаюына 
және 
кұнсызданудың  аріуына  экеліп  соқтырды.  АҚШ-тың  ұсынысымен 
Германияға  халыкаралык  несие  беру  белгіленді.  Бұл  несие  Германия 
экономикасын  қалпына  келтіруде  үлкен  көмек  болды.  Германия  үшін 
Локарно  конференциясының
  (5-16  казанда  1925  ж.)  шешімі  маңызды 
болды.  Франция  мен  Германия,  Германия  мен  Бельгия  арасындагы 
шекараның  мызғымайтындыгын  камтамасыз  ететін 
«Рейн  кепілдік 
пактісі»
  қабылданды.  Бұл  пакт  Германияның  көптен  күткен  саяси 
тендігін  өзіне  кайтарды.  1926  жылы  Германия  Кеңестің  тұракты 
мүшесі  ретінде  Үлттар  Лигасына  қабылданды.  Соның  негізінде  оған 
¥лы  держава  мәртебесі  берілді.  Аталган  жағдайл арды ң  бәрі 
халыкаралык карым-қатынастардың тұрактылыгын біршама ныгайтты. 
Үкіметаралық  деңгейде  қарусыздану  мэселесін  талқыға  салу  түңғыш 
рет  20  жылдары  койылған  еді.  Бірак  Версаль-Вашингтон  жүйесінің
қару-жарақта  теңсіздік  орнатуы  осындай  маңызды  қадамның  алға 
басуына  кедергі  келтірді.  Соған  карамастан  1925  жылы  химиялық 
жэне  бактериологиялык  каруларды  шыгаруга  тыйым  салуға  Женева 
конференциясы қол жеткізді.
АҚШ-тың  окшаулануы  1920  жылы  сайлауда  республикашыл- 
дардың  жеңіске  жетуіне  мүмкіндік  беріп,  үкімет  басына  президент 
Уоррен Гардинг
 бастаған жаңа әкімшілік келді.  Ол бұрынгы  президент 
Вильсон  қолдаган  сырткы  саясат  бағытынан  бас  тартып,  АҚШ-тың 
сырткы  саясатының  негізін  окшаулану  идеясына  көшірді.  АҚШ-тың 
окшаулануы  соғыстан  элсіреп  шыккан  Англия  мен  Францияның 
дүниежүзілік саясаттагы  жетекші рөлін арттырды.

жүктеу/скачать 20 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: