Хронология, аныктама, карталар

«Құкык  корғау  үйымдарын»  қүру  1918-1923  жылдардагы  ұлт- 
азатгық  козғалыстың  басшылығында  «Құқык  қорғау  ұйымдары»  атгы 
буржуазиялык-патриоттык  коғамдар  болды.  Осы  аттас  ұйымдар  Түр- 
киянын  көптеген  аудандарында  кұрылды.  1919  жылдың жазында  пат- 
риотгык ұйымдардың төрт  орталығы  байкалды.  Бытыраикы  ұйымдар- 
дың  басын  косып,  жалпы  ұлттық  ұйым  кұру  жұмысын  1919  жылы 
мамырда  Анадолыға  келген 
генерал  Мустафа  Кемал  паша
  өз  колына 
алды.
Мустафа  Кемал  паша  1881  жылы  Салоника  каласында  Али  Риза- 
бей деген ұсак қызметші отбасында дүниеге келеді. Жас кезінен бастап 
ay капы  шаруа  туысының  камкорлығында  болып,  эскери  кызметке 
кұмартып  өседі.  1894  жылдан  бастап  жас  Кемал  эскери  мамандықка 
бейімделе  бастады.  Эскери  училище,  эскери  лицей,  эскери  академия 
баспалдактары  -   Кемалдын  эскери  сатымеи  көтерілгеи  жолы  осылай 
болды.  Эскери  лицейді  жэне  академияны  үздік  бағамен  аяктайды.  24 
жасыида  «Генералдық  штабтың  капитаны»  деген  тенге  жетіп,  Сирия 
гариизонында  оған  эскери  кызмет  жүктеледі.  1905  жылы  «Жас 
түріктер» 
ұйымдарымен 
жакындасып, 
Сирия 
тобындағы 
жас 
офицерлерді біріктіріп, «Ватан» саяси үйірмесін кұрады.
1911-1913  жылдары  М.  Кемал  Африкадагы  жэне  Балкан  түбегін- 
дегі  согыстарға  катысады.  1916  жылы 
генерал  шені  мен  паша
  деген 
лауазым  алады.  Ол  отаршылдарга  карсы  азаттык  күрестің  туын 
көтерген Шыгыстагы алгашкы саяси кайраткерлердің бірі болды.  1918- 
1923  жылдардагы  Түркиядағы  ұлт-азаттық  күрес  оный  есімімен 
Кемалдын,  революция
  деп  аталды.  М.Кемалдын  тікелей  катысуымен
1919  жылы  тамызда  жэне  қыркүйекте  «Құкык  қоргау  ұйымдарының» 
жалпытүркиялык  конгрестері  өткізілді.  Сивас  каласында  өткен 
конгресте  13  адамнан  кұрылған  уәкілетті  өкілдік  комитет  сайланды. 
Оның төрағалык қызметі М.  Кемалға жүктелді.
Сұлтан  укіметі  шетел  әскерлерінің  көмегімен  азаттык козгалысын 
басуга  кіріскенде,  М.Кемал  бастаган  өкілдік  комитет  жаңа  парламент 
шакыру  кажеттігін  жариялап,  бұкара  халыкты  азатгық  күреске 
жүмылдырды.
1920 
жылы
  Анкара  капасында  ¥лы  
халық  жиылысы
  (жаңа 
парламент) шакырылып, Түркияныңтэуелсіздігі мен тұтастыгы жария- 
ланды.  Ұлы жиылыс елдегі жалгыз ғана 
заңдық орган
 деп жарияланды. 
Мустафа Кемал бастаган жаңа үкімет кұрылды.
1911-1922  жылдардагы  Ресей-Түркия  келісімдері.  М.  Кемал 
үкіметі  1920  жылгы  мамырда  Мәскеуге  өкілдер  жіберіп,  келіссөзге 
кірісті. 
1921  жылы  16  наурызда  Кеңес-Түркия  достық  және  өзара 
көмек жөніндегі келісімге  қол  қойылды.
  Келісім  бүрынғы  империялар

арасындағы  ескі  шарттардың  күшін  жойып,  тату  көршілік  катынастар 
орнатты.  Келісімге  сәйкес,  Кеңестік  Ресей  үкіметі  революцияшыл 
Анкара  тобына  тегін  10  млн  сомдык  алтын,  кару-жарак,  ок-дәрі
жеткізетін  болды. 
-  
дЩ
С акария  ш айқасы.  1921  наурызда  Түркия  армиясы  Иненю  атгы 
ауылдың  маңайында  гректің  баскыншы  армиясын  шегіндіріп,  бірінші 
жеңіске не болды. 
ІЦ
Азаттық  жолындағы  күресті  шешуші  шайкасы 
1921  жылы  23 
тамыз  -   13  қыркуйек  күндері  Сакария
  өзенінің  бойында  болды.  21 
күнге созылған кескілескен шайқаста М.Кемал бастаған революциялык 
армия  ірек  баскыншыларын  талқандап,  қарсы  шабуылға  шыкты.  1922 
жылғы  сәтті  шабуылдың барысында фектерден  Анадолы түбегі толык 
тазартылды.  Италия мен Франция әскерлері де елден шығарылды.  1922 
жылы  қарашада Түркияның Ұлы  халык  жиылысы  сұлтан  билігін  жою 
туралы заң қабылдады.  Империяның ақырғы  сүлтаны  V  Мехмед елден 
куылды. 
. г1;  ,
Революциялық  армияның  жеңісі  барлык  калалар  мен  ауылдарда 
зор куанышпен карсы алынды.
Түркия  халқының  үлы  жеңісі  халыкаралык  конференцияда  бекі- 
тілді.  1924 жылы 24  шілде  күні Лозанна каласында откен халықаралык 
конференция  Түркия  мен  7  шетел  мемлекеттерінің (Англия,  Франция, 
Грекия,  Румыния,  Югославия,  Жапония)  арасындағы  бітімді  бекітті. 
Лозанна  келісімі  Түркияның  аумактык  бүтіндігі  мен  мемлекеттік 
тәуелсіздігін мойындады.  Шетел мемлекеттерінің саяси жэне экономи­
калык артықшылығы жойылды. 
. 
Шк
¥лт-азатгы қ  күрестіц  маңызы.  1918-1923  жылдардағы  үлт- 
азаттық  козгалыстың  арқа  сүйетін  күші  Анадолы  шаруалары  болды. 
Анадолы  шаруалары  азаттық  күрестің  каржылык  және  материалдык 
шығындарын  да  көтерді.  Анадолы  үлттық  буржуазия  топтары  кемал- 
дық  революцияны  баскарушы  саяси  күш  болды.  Буржуазияның  ұсак 
жэне  орта  топтары  жалпыұлттык  антиимпериалистік  революцияның 
сәтті өтуіне мүдделі еді. 
* 
г.у1Я
Ұлттык-демократиялык 
сипатта 
откен 
революция 
жаңа 
мемлекеттің тәуелсіздігін  орныктырып,  кираған Осман  империясының
орнына республикалык билікті орнатты. 
1
Кемал  үкіметінін  реформалары.  Азаттык күресте жеңіп  шыккан 
Түркия буржуазиясы оз билігін тұрактандыруға бет алды.
1923 
жылдьщ  сәуір  айында 
Халықтың  республикальщ  партия 
күрылды.  Партияның төрағасы  М.  Кемал  паша  парламенттік  сайлауда 
жеңіп шығып, бүл партия үкіметті баскарушы күшке айналды. 
I
74

1923  жылы  29  қазанда  Түркия  Республикасы  жарияпанды. 
Республиканың  бірінші  президента
  М 
Кемал  паіиа  болды.
  Сакария 
женісінен  кейін  М.  Кемалга  маршал  шені  мен  «Қазы»  деген  атақ 
берілді.  1923  жылы  13  қазанда  мемлекеттің  астанасы  Анкараға 
көшірілді.  Діншілдер  билігін  мұқату  үшін  1924  жылы  3  наурызда 
халифат жойылып, халиф әулеті елден қуылды.
Бұл  кезде  М.  Кемал  елді  көп  аралап,  халықпеи  кездесіп,  митинг, 
жиылыстарда  сөз  сөйлеп,  жаңа  конституция  жариялау  эрекеттеріне 
кіріскен  еді. 
1924  жылы  20  сәуірде  Түркия  мэжілісі  жаңа 
Конституциясын  жариялады.  Конституция  демократиялық  тәртіпті 
бекітті.  «Азаматтардың  жеке  басының  еркіндігі,  жеке  меншік 
қауіпсіздігі,  сөз,  ой-пікір,  баспасөз,  жиналыс  жэне  ұждан  бостандығы 
қоргалады» деп жарияланды.
1924  жылғы  конституция  республика  президентіне  билік  еркінді- 
гін берді.  1920-1930 жылдардагы  Кемал үкіметінің реформалары  елдің 
мәдени  және  тұрмыс  жагдайына  үлкен  өзгерістер  енгізді.  1924  жылы 
діни  мектептер  жабылып,  азаматтык  мектептер  ашылды,  шаригаттык 
сот  орнына  азаматтык  сот  органдары  енгізілді.  1926  жылы  азаматтык 
зан жинағы  кабылданды.  Бұл заң иегізінде көп әйел алуға, бір адамның 
(еркектің)  тілегіне  сәйкес  ажырасуга  тыйым  салынды.  Азаматтык 
некелесу тәртібі, әйелдердің еркектермен тең құқыгы жарияланды.
1925 жылы еуропалык киім кию, араб әліпбиінен латын эріптеріне 
ауысу  (1928  ж.)  жүргізілді.  Түрік  әйелдеріне  сайлау  кұкыгы  беріліп, 
оларға  мәдени,  қогамдык,  саяси  өмірге  қатысуға  жағдай  жасалды. 
1934  жылы  мәжіліс  фамилия  енгізу  заңын  жариялады.  Сол  жылы  24 
карашада  Түркияның  Ұлы  халық  жиылысы  М.  Кемапга 
Ататүрік 
(түріктердің атасы) деген фамилия берді.
Экономикалык салада Кемал үкіметі  этатизм  (мемлекет) саясатын 
жактады.  Экономика  дамуы  мемлекет  камкорлыгына  алынып,  мемле- 
кег  каржыларының  көмегімен  өнеркәсіп  орындары,  темір  және  тас 
жолдар,  порттар  салынды.  ¥сак  жэне  орта  жеке  меншік  кәсіпорын- 
дардын  дамуына  да  колдау  жасалды.  Мемлекеттік  саясатты  қолдау 
ниетімен  Орталық  Банк,  Сумер  Банк,  Этибанк  мемлекеттік  банктері 
ашылды.  1925  жылгы  заң  негізінде  ашар  салыгы  (өзіндік  салык) 
жойылып,  түрік  шаруалары  біркелкі  акша  салыгын  төлейтін  болды.
Бұл  заң  ауылдагы  ескі  феодалдык  саркыншактык  әдеттердін  сакта-
луына  тежеу  болып,  түрік  шаруаларының  тауар-акша  катынастарына 
көшуіне жеңілдік тугызды.

1930  жылдардагы  Түркия  Республикасынын  халы каралы к 
беделінін  түрактануы.  1930  жылдарда  Түркия  Республикасынын 
экономикалық  жағдайының  тұрактануына  байланысты  оның  халык­
аралык  жағдайы  да  жаксара  түсті.  Түркия  мен  КСРО  арасындағы 
экономикалык  катынастардың  дамуы  арқасында,  КСРО  берген  8  млн
доллар 
несиеге 
Кайсері 
және 
Назилли 
калаларында 
кеңес 
мамандарының  көмегімен  ірі тоқыма  кэсіпорындары  салынды.  1932  ж. 
Түркия  Республикасы  Ұлттар  Лигасына  қабылданды.  1936  ж.  Түркия 
Республикасынын өтініші бойынша Швейцарияның Монтре қаласында 
халықаралык конференциясы  шақырылды.  Конференцияның шешіміне 
сәйкес  Босфор  жэне  Дарданелл  бүғаздарын  бақылайтын  халыкаралык 
комиссия  таратылып,  бүғаздар  Түркия  Республикасынын  иелігіне 
қайтарылды.  Түркия  өз  калауы  бойынша  бүғаздар  жағалауына  әскери 
бекіністер салып, қарулануға еркіндік алды. Конференция бұғаздардын 
эскери-соғыс  кемелері  мен  азаматтық  кемелердің  өту  тәртібін  бекітті. 
Бұғаздарды  түгелдей оз  иелігіне  қайтару  Түркия  мемлекетінің  егемен-
дік  деңгейін  котеріп,  халыкаралык  беделін  өсірді.  1930  жылдардын
соңында  Түркия  Республикасы  Балкан  түбегіндегі  елдермен,  Иран, 
Англия,  Франция  жэне  Германиямен  саяси-экономикалык  катынас- 
тарын жақсартып, өзінің халыкаралык беделін күшейтті.
Екінші  дүниежүзілік  согыс  ж ы лдары ндағы   Түркия.  1939  ж.
қыркүйек  айында Мэскеуге  келген  Түрік  делегациясы  екі  ел  арасында
озара  көмек  шартына  келісуге  дайын  екенін  білдірді.  Гитлерлік
Германиямен  жақындасқан  сталиндік  үкімет  Түркия  үсынысын 
кабылдамады.
Бұл  жагдайда  Германия  елшілігі  өзіне  пайдалы  жагын  байкап, 
Түркиямен  жакындасуға  асыкты.  1941  ж.  18  маусымда  Түркия  мен 
Германия  арасында  достык  және  өзара  жауласпау  шартына  кол
койылды.  1941  ж.  25  маусымда  Түркия  үкіметі  бейтараптык  саясатты 
жактайтынын жариялады.
Согыс  жылдарында Түркия  Германиядан  кол  үзбей,  стратегиялық 
шикізаттар  жеткізіп,  хром,  мыс  рудаларын  беріп  отырды.  1943  жылғы 
Исмет  Иненю  Каир  қаласында  Рузвельт  және  Черчилльмен  кездесіп, 
Англия - АҚШ  одағымен жақындасудың жолын ашты.
1945  жылы  23  ақпанда  Түркия  Германияга  согыс  жариялап, 
антигитлерлік  одак  жағына  ауысканын  білдірді.  1945  жылы  19
наурызда КСРО үкіметі  1925  жылгы  кеңес-түрік бейтараптык келісімді
жойғанын  хабарлады.  Кеңес үкіметінің бүл асығыс эрекеті  коп жылдар
бойы  калыптаскан  кеңес-түрік  достык  катынастарының  шытынауына 
себеп болды. 
I I В  
шяшшшшш
76

§12.Азиядағы араб елдері
Азия  елдерінің бір  тобы  Азия  кұрлығында  өмір  сүруде.  Олардың 
катарына  Араб  түбегіндегі  Сауд  Арабиясы,  Йемен,  Оман,  Біріккен 
Араб  Әмірліктері  (БАӘ),  Қатар,  Бахрейн,  Кувейт,  Таяу  Шығыс 
аймағындағы Ирак* Сирия, Ливан, Иордания, Палестина жатады.
XX  гасырдын  бас  кезінде  аталган  елдер  тәуелді  жағдайда 
дамыған.  XVI  ғасырдың  басынан  бері  Осман  Түркиясы  үстемдік 
жүргізген.  Араб Шығысына XIX ғасырдан бері карай батыс еуропалык 
елдері тиісіп,  біртіндеп өз  биліктерін орната түскен  еді.  XX ғасырдың 
басында  Аден,  Парсы  шығанағындағы  елдер,  сондай-ақ  Мысыр 
Англия  бакылауында  болған.  Қалған  жерлер  ресми  түрде  Түркия 
империясының  кұрамында  саналды.  Бірақ  ол  өзі  жартылай  отарға 
айналғандыктан Сұлтан үкімі сарқыла түскен.
Араб  елінің  жағдайы  әр  қалай  дамыған.  Сирия,  Ливан  жагалау- 
ларында,  Багдад,  Басра  қалаларында  колөнер  дамыган,  шағын  кәсіп- 
орындар  шыккан,  сауда  қызған.  Көптеген  аумақтарда  ежелгі  дэстүрлі 
егіншілік  пен  мал  шаруашылығы  басымды  еді.  Діни-феодалды к 
негізде  өмір  сүрген  араб  қогамы  дагдарыска  тап  болып,  сансыз 
кайшылыктармен  тежелтіп  келген.  Солардың  ішінде  шет  елдер 
капиталының  канауы  қатты  сезіле  түскен.  Сирия  мен  Ливанда 
агылшын мен  француз  фирмалары,  компаниялары  темекі,  мақга өсіру, 
кілем  тоқу,  жүн-тері  өңдеу  салаларында  нығайып,  шикізаттарды  өз 
елдеріне алып, араб жерлеріне өңделген тауар экеліп, байи түскен.
Әкімшілік  жағынын  араб  жерлері  уэлаяттарға  (Басра,  Багдад, 
Мосул,  Хапеб,  Дамаск,  Бейрут)  жэне  санжактарга (Ливан,  Палестина) 
бөлінген.
Аденнен  тыс  Арабия түбегінің жағалауындагы  жерлерде түрік эс­
кери болімшелері  орналасты.  Бірак  Парсы  шығанагындағы  Бахрейнді, 
Кувейтп  билеген  жергілікті  шейхтер  агылшындармен  келісімге  келіп, 
солардың  колына  оте  бастаган.  Қазіргі  Ирақ,  Басра,  Багдад,  Мосул 
уәлаяттарына  карасты  еді.  Сирия,  Ливан,  Палестина  жерлері  Халеб, 
Дамаск,  Бейрут уэлаяттары  мен Ливан  жэне  Иерусалим  санжактарына 
бөлінді.  Оларды  Осман  империясының  султаны  тагайындайтын 
пашалар  (губернаторлар)  жэне  санжак  бейлер  баскарды.  Қолдарына 
саяси,  эскери,  сот,  каржы  саласындагы  билікті  шогырландырган  олар 
араб  халкымен  санасуды,  оларды ң  хал-ахуалын  жөндеуді  тіпті 
ойластырмады  десе  де  болады.  Қатаң  тәртіп,  салыкты  асыра  жинау, 
көнбегендерді  жазалау,  сүлтан  сарайына  табыстың бір  бөлігін  жіберіп 
тұру,  міне,  негізгі  жүктелген  міндет  осымен  шектелді.  Сонымен  бірге 
өздері  қол  астындагы  шенеуніктері  жемкорлыкка  түсіп,  баюга  эбден
77

кұнықты.  Жергілікті  көсемдер,  бай  жер  иеленушілер,  ислам,  христиан 
діндарларының  жоғары  топ  феллахтары  колөнершілерді,  жартылай 
көшпенді болмаса көшпенді бэдуиндерді канап-төстеп келді.
Қазіргі  Сауд  Арабиясы  жерінде  бірнеше  жергілікті  аксүйек
шейхтер  ұстаган  тайпалар  кездесетін.  Солтүстік-Шығыс  аймагында
XVIII  ғасырдан  бері  Ислам  өмірін  қарапайымдандыруды,  пайғамбар 
заманындагы  ескі  тәртіпті  кайта  жандандыруды  уағыздаган  уахаб- 
шылар  ыкпалы  арта  түскен.  Сол  ағымды  қолдаған  Сауд  отбасылары 
XX  ғасырдан  бас  кезінде  үшінші  рет  бас  көтеріп,  өз  үстемдігін
орнатуға тырысты.
Жоғарыда  аталган  Сирия,  Ливан,  Палестина,  Ирак,  Йемен,  т.б. 
жерлерде  халык  ауыл  шаруашылығымен  шұгылданды.  Қалалардағы 
ауыл шаруашылығы тоқтап калды.  Сирия мен Ливанда француздардың 
капиталы  мақта,  темекі,  жүн,  сауда,  қаржы  салаларына  еніп,  күшейе 
берді.  Француздардың  «Режи»  темекі  монополиясы  темекіні  өсіру, 
жинау,  сату  істерін  толык  бакылауға  алды.  Осында  өндірілген  мақта, 
темекі ең алдымен Англияга жіберіліп түрды.  Ішкі өндіріске мактаның 
У
а
-
іи
 
ғана қалдырды. Ливан  өте  көп жібек  кұрттарын өсіретін, ал жібек 
жіптерді  Франция  мен  Италия  сатып  алатын.  Сауда  негізінен  Еуропа 
елдерімен  дамып  келді.  Шетке  шикізаттар  мен  азык-түлік  жіберілетін 
Түркияның  негізгі  аймақтарымен  сауда  байланыстары  барған  сайын 
кыскартыла  түскен.  Бұл  жағдай  Еуропа  елдерінің  экономикалык 
үстемдігінің орныға бастағанын анык көрсеткен еді.
Саяси  өмірде  де  түріктердіц  мэні  төмендеген.  Жас  түріктер 
козғалысына  артқан  үміттер  орындалмай  калды.  Сол  кезде  құрылған 
мәдени-қоғамдық  ұйымдар:  Жас  Арабия,  Әдебиет  клубы,  т.б. 
кызметіне  кейін  шек  койылды.  Араб  либералдык  помещиктері  мен 
жаңадан  шыға  бастаган  буржуазия  арасында  батыс  елдері  іріткі  істер 
және  үгіт  жүргізіп,  өз  ыкпалдарын  күшейтуге  тырысты.  Арабтарды 
түрік  үстемдігінен  күткарамыз,  арабтардьщ  басын  косып  біркелкі 
орталыктанған  мемлекет  құрамыз  деген  үгітіне  сенгендер  болды. 
Англия, Франция, Ресей елдерінің дипломатиясы Түркияны ыдыратып, 
ол үстаган араб жерлерін өз  қолдарына түсіруді ойластырған еді. Бірак, 
олардың зұлымдык жоспарларын араб жұрты кеш ұқты.
Бірінші  дүниежүзілік  согыс  ж ы лдары ндағы   араб  елдері.  1914 
жылы  тамызда  басталған  дүниежүзілік  согыска  Түрік  империясы 
катыспайтынын  мэлімдеді.  Соған  карамастан  ағылшындар  Мысырды 
оган  қатыстырған.  Елдегі  Германияның,  Австро-Венфияның  мүлікте- 
рін,  кемелерін  жау  елдердікі  деп  есептетті.  Суэц  каналына  агылшын 
әскерлері  енгізілді. 
1914  жылы  желтоқсанда  Мысырға  Англия 
протектораты  жарияланды.  Түріктерге  бой бүрып  жүрген  хедив  Аббас
78

Хильмиді 
тактан  тайдырып,  оның орнына отаршылдардың ықпалында 
болған  Хусейн  Кемалды  отырғызды.  Англия  оған  «сұлтан»  деген  атақ 
такты.  Агылшындардың  бас 
консулы  енді  жоғары 
комиссар 
лауазымын  алып,  елдің  өмірін  шешетін  күқыкқа  жетті.  Ол  бірден 
әскери 
жағдай  енгізіп,  баспасөзді  бақылауға  алды,  ереуілдерге,
шерулерге тыйым салдырды.
Бул 
эрекеттерді  ескере  отырып,  Түркия  сұлтаны 
1914 
жылы 
к?рячія 
пя
  Антанта елдеріне  қарсы  «жихад»  соғысын жариялады.  Суэц 
каналын  қайтаруга  әскер  жіберілген  еді,  бірак  ағылшындар  оны 
талкандап  жіберді.  Германияның айтқанына  көнген Түркия  Ресейге де 
қарсы  шыкты.  Теңіздегі  жэне  Кавказ  аймагындағы  шайқастарда  түрік 
армиясы  орыстардан  жеңіліп, 
1914-1915 
жылдары  шекарадан 
250 
шакырымға  дейін  шегінуге  барды.  Армян  жерлерін  қолға  түсірген 
Ресей  патшалыгы  жергілікті  халықгы  туріктерге  қарсы  айдап  салды. 
Сол  арада  басталған  армян-түрік  кыркысы  басқа  аймакка  тарады. 
Бұрыннан  бері  армян  саудагерлері,  кәсіпшілері,  колөнершілері 
Стамбұлда,  бүкіл  империяның  басқа  қалаларында  өмір  сүріп  келген 
еді.  Олардың  шіркеулері  қызмет  атқарып  отырған,  діни  бостандығы 
сакталды.  XIX  ғасырдың  басынан  бері  карай  Кавказ  аймагындағы, 
Балкан  түбегіндегі  христиандарды  түріктерге  қарсы  тұрғызу  Еуропа 
елдерінің  саясатында  үлкен  орын  алған  болатын.  Енді  ол  барынша 
жянданды.  1915 
жылы  қыркыста  түріктер  де,  армяндар  да  қатты 
кансырады.  Екі  жактан  миллионная  астам  адам  кырғынга  үшырады, 
босқыи  болып  азап  шекті.  Сол  қайғы-касірет  армяндар  тарихында
өшпестей із қалдырды.
Батыс  елдері арабтарды түріктерге  карсы  бас  көтеруге бағыттады. 
Түркия  сүлтаны  бекіткен  әр  аймақтағы  жергілікті  араб  билеушілерін, 
тайпа  көсемдеріне  уәде  етіп,  Англия,  Франция,  Ресей  жағына  шығуға 
үгіттеді.  Сол  кезде  қасиетті  калалар  Мекке  мен  Медина  орнапаскан 
Хиджаз  шерифі  Хусейнге  караган  еді.  Англия  1915  жылдың  соңында 
кұлия  шарт  жасасып,  оган  келешекте  барлык  арабтарды  біріктірген 
мемлекет күрып беруге ант етті.  Ол бәдуиндерді,  қала тұргындарыиан, 
феллахтардаи  жасак  кұрастырып,  ағылшын  қаруымен  қаруландырып, 
туріктерге  карсы  соғыс  бастады.  Хусейинін  екі  үлы  Абдолла  және 
Фейсал баскарған атты және түйелі  әскерлер  Палестина, Сирия,  казіргі 
Ирак аймактарында шайкастарга катысты.
Египеттегі  агылшын  эскери  күштері  де  Палестина  мен  Сирия 
жеріне  еиген.  Француз  әскерлерімен  бірігіп  олар  түріктерді  ығыстыра 
түсті. Ағылшындар Парсы  шыганагындагы  түрік бекіністерін  киратып, 
Басраға  карай  жылжыды.  Иран  жагынан  да  орыс-агылшын  армиялары 
кысым  жасағаи.  Сөйтіп,  жаулар  түріктерге  соккы  бере  отырып,  бүкіл
79

Араб  түбегіндегі,  Ирақтағы,  Палестинадагы,  Сириядағы,  Ливандагы 
султан  әкімшілігін жойды.  1916-1917  жылдары  Басра,  Багдад,  Дамаск, 
Иерусалим,  т.б.  калалар  Антанта  елдері  мен  арабтар  колына  өтті. 
Хусейн жэне баска араб шонжарлары максаттарына жеткендей болды.
Бірақ,  Еуропа  елдерінің  өз  максаттары  болтан.  Согыс  кызып 
жатқанда  ағылшын  жэне  француз  үкіметтері  арабтардың  тағдырын 
карастыруға  барды.  Керек  болса,  олар  Ресейді  катыстырмай,  1916 
жылы  мамырда  Таяу  Шығыстағы  араб  жерлерін  бөлісіп  алу  туралы 
Сайкс-Пико  келісіміне  қол  койды.  Біраз  уакыт  өткенде  бұл  жоспар 
Ресей  билеушілерінің  кұлагына  шалынып,  орыс  дипломатиясы  шетте 
калганына 
карай 
наразылык 
білдірген. 
Германиямен 
Еуропа 
аймагындагы  болып  жатқан  шайқастардың  негізгі  ауыртпалыгын 
көтеріп  отырғанын  алға  тартқан  Ресейдің  тілектерін  ескермеу  мүмкін 
емес  еді.  Бұл  жолы  орыс  патшалары  ғасырлар  бойы  армандаған 
ойларын  іске  асырмак  болып,  Қара  теңіздің  оңтүстік  жағалауына, 
Стамбүлга,  Босфор  мен Дарданелл  бұғаздарына жармасты.  Келешекте 
бүкіл  Қара  теңізді,  оның  Жерорта  теңізге  шығатын  жолдары  мен 
дарбазасын  Ресей  өз  қолына  алатын  болды.  Франция  жэне  Англия 
ішінен оған көнгісі келмесе де, тағы да бір  кұпия шарт жасасуга барды. 
Сөйтіп, 
үш 
отарлы 
империялар 
Түркия 
империясын 
толык 
бөлшектеуге даярланды.  1918 жылы  қазанда түріктер Сирия мен Ливан 
жерінен  кетуге  мэжбүр  болды.  Олардың  орнына  араб,  агылшын 
эскерлері  келе  бастады.  Кейбір  жағалаудағы  аудандарда  Франция 
күштері де орналасты. 
;; 
Щ
1917 
жылы 
окигаларга 
байланысты 
Ресей 
Таяу 
Шыгыс 
мэселелеріне араласуга шамасыз болды. Ендігіде Франция мен Англия 
үстемдіктерін  орнатуга  кірісті.  Париж—Версаль  конференциясына 
арабтарды  катыстырмай,  олардын  тагдырын  шешу  колга  алынды. 
Палестина,  Сирия  жерлерін  азат  етуге  катыскан  эмір  Фейсал 
агылшындардың  сенімді  адамы  болгандықтан,  Англия  дипломатиясы 
конференцияга оны  шакырган болатын.  Бірак, оның пікірімен санасуга 
батыс елдері бармады.  Араб елдерін бөлісу  1920 жылы 25  сәуірде Сан- 
Ремо  келісімі  бойынша  реттеліп,  Франция  протектораты  Сирия  мен 
Ливанда, ал Англия протектораты Ирак пен Палестинада орнады.
Арабтын  Ш ығысындағы  ұлт-азатты қ  қозғалыстардын  өріс 
алуы.  Арабтардың  алданғаны  1917  жылдың  соңында—ақ  анықталды, 
өйткені  Ресейдегі большевиктер үкіметі  шығыс  халыктарын  өз жағына 
тарту  үшін  патшалык  Ресейдің  империалистік  елдермен  жасасқан 
күпия  шарттарын  жариялай  бастады.  Біраз  уақыт  агылшын-француз 
жагы  арабтардың  көсемдерін  конференцияга  дейін  күте  түруға 
көндірді.  Бірак  араб  халыктары  батыс  елдерінің  эскери  билігіне  карсы
80

болды.  Олар  Париж  конференциясының  атына  дүркін-дүркін  батыс 
елдерінің  қьісымын  әшкерелеген  жеделхаттар  жолдап,  тілектерін 
білдіріп жатты.
Сирия да,  Иракта  халык  наразылыгына  сүйеніп,  ұлтшыл  күштер 
ұйымдасуға  кірісті.  Отаршылдар  бірден  эскери  тәртіп  енгізіп,  өз 
білгендерін  істей  бастағаи.  Франция  үкіметі  Сирия  мен  Ливанға 
жогаргы  комиссар  тағайындап,  барлык  билікті  ұстаткан.  Әскери 
күштері  1919  жылы  7  мың  адам  болса,  1920  жылы  70  мыңға 
көбейтілді.  Уакытша  Шығыс  Сириянын  губернаторы  болып  Әмір 
Фейсал есептелді.
Франция  1920 жылы  «үлы  Ливан»  аталған  мемлекетті  бөлшектеп, 
бүл  ауданда  өмір  сүрген  христиан-арабтарының  (марониттердің)  кө- 
семдеріне ерекше  камкоршылык жасаған еді.  Сирия  жерінде отаршыл­
дар  бірнеше  кішігірім  мемлекеттер  қүрастырған  (Халеб,  Дамаск, 
Джебель-Друз,  Латакия).  1925  жылы  Халеб  пен  Дамаскіні  косып, 
Сирия  атты  мемлекет  күрды.  Джебель-Друз, Латакия Ливанмен  бірік- 
тірілді.  Феодалдар мен ірі саудагерлер катысқан кеңестер  шакырылып, 
солармен акылдаскан француз экімшіліктері эр жерде орналасты.
Бұл  әрекеттерге  1919-1920  жылдары  кұрылған  «араб  клубтары» 
халыкты  қарсы  тұрғызды.  Таулы  аудандарда,  калаларда ереуілдер мен 
кактыгыстар  ұлғайып,  елді  француздардан  күтқару  күресі  өрістей 
түсті.  1919  жылы  мамьфда басталган  Латакия  феллахтарының  карулы 
күресі  үш  жылға созылды.  Шығыс  Сирияда (Дамаск  аймағы)  көптеген 
ұйымдар  1919  жылы  маусымда  Бүкілсириялық  конгресс  шашрып, 
протекторат  жоспарына  карсылык  білдірді.  Қарашада  ол  карсыласу 
күресін  бастауға  үндеу  жариялап,  халық  жасактарын  каруландьфуға 
кірісті.  Ол  кезде  Шыгыс  Сирияны  билеп  түрған  Фейсал  тұраксыздык 
саясат  ұстап, 
біресе  Франция 
премьер-министрі 
Клемансомен 
келісімге  барып,  халыкты  күресті  токтатуға  шакьфып,  біресе  өзін 
Сирия  мәлігімін  деп  жариялады.  1920  жылы  көктемде  Бүкілсириялык 
конгресс Сирия, Ливан, Палестина елдерінің тәуелсіздігін жариялады.
1920 
жылы  шілдеде  француздар  Шыгыс  Сирияны  қолга  түсіруге 
кірісті.  Халык оган  карсы тұрды.  Юсуф Азм бастаган сириялыктар тау 
жолындагы  шайкаста  батылдык  көрсетіп,  бірнеше  жүздеген  адам  қаза 
болган.  Ал Фейсал тобы Дамаскіні  коргамай жауга тапсырды. Франция 
оны  елден  куған.  Кейін  Англия  Фейсалды  Ирақ  тагына  отыргызды. 
Бұдан  кейін  Франция  Сирия  үлтшылдарын  қатты  жазалауга  кірісіп, 
кьфыкка таман кайраткерлерді ату жазасына кесті.
Сирияда астыртын  жағдайда өз жұмысын  «Хизб  эл-Истиклэл  эл- 
араби» (араб тэуелсіздігінің партиясы -  АТП) жалғастырып келді.  1920 
жылдын  күзінде  елде  шаруалар  көтерілістері  бұрк  етіп,  келесі  жылы
81

бүкіл  шығыс  аймағын  қамтыды.  1922  жылы  сәуірде  Дамаск  пен баска
қалаларда  ереуілдер  өтті.  Ел  ішінде  Сирия  бірлестігі  партиясы  (СБП)
кұрылып, араб елдерінің тәуелсіздігін қолдауға шақырды. Батыс елдері
және  Үлттар  Лигасы  ол  оймен  санаспады.  Шахбеңдер,  Сұлтан  әл-
Атраш бастаған көтерілістерді жою  үшін Франция  1922 жылы ондаган
шайқастарға  қатысып,  5  мың  әскерінен  айырылған,  ал  арабтардыц 
шығындары есепке алынбады.
Сонымен  бірге  отаршылдар  бай  топтармен  және  кейбір 
саясатшылармен келісім жасауға көңіл бөлді.  Олар «Хизб әш-Шаабқа» 
(халық  партиясы)  жол  ашқан.  Сол  кезде  жұмысшылар  арасында 
коммунистік  топтар да  қалыптаса  түсті.  1925  жылы  жазда  отаршылар 
қысымына карсы Сұлтан әл-Атраш бастаган жаңа көтеріліс Джебель -  
Друзды  камтыды.  4  мың  әскері  бар  генерал  Мишо  шайқаста  жеңіліп 
қалды.  Губернатор  Саррайль  келіссөз  ұсынып,  20  күндей  уақыт үтып 
алды.  Соны  пайдаланып  Франция  Марокко  халқының  көтерілісін 
басқан  армияны  Сирияға  жеткізіп  алды.  Сол  арада  «Хизб  эл-Шааб» 
Дамаскіде  көтеріліс үйымдастыруды  шешкен  еді.  Отаршылдар  партия 
жетекшілерін  қамап,  үйымды  жапты.  Кейбір  басшылар  (Шахбендер) 
друздарға  косылып,  елде  үкімет  жариялаган.  Француздар  хайуандык
істерге  жол  берді.  Жазаланған  адам  денелері  Дамаск  көшелері  мен 
алаңдарында көмусіз сақталды.
1925  жылы  18  казанда Дамаск көтерщді.  Оны басу үшін Франция 
әскерлері  зеңбірек  пен  ұшақтарды  іске  косып,  Дамаскіні  қиратш.
онда бүкіл Сирия мен Ливанды ереуілдер және көтерілістер жайлады. 
Париж  ғана  губернаторды  жіберіп,  мұсылмандар  мен  христиандар
арасындағьі  қайшылықгарды  жандандырды.  Губернатор  да  Жуневель
көтерілісшілерімен  келіссөздер  бастап,  кейбір  мәселелерді  Сирия  мен
Ливан мүддесіне  қарай реттеуге келісті:  екі елде  конституция енгізіпу,
үлттық үкімет қүрастыру,  көтеріліске  катысқандарға кешірім беру, т.б.
Сирия  үлтшылдары  оларды  азсынып,  көтерілістерін  жалғастыра
түскен  еді.  Бірақ  кейін  отаршылдар  жагына  ауысып,  1927  жылы  елде 
тыныштық орнады.
Ағылшындарға  тиген  Ирақ  пен  Палестина  жерлерінде  де 
ереуілдер  мен  қарулы  көтерілістер  тоқтаусыз  жүріп  жатты.  Оган 
катыскан  қала  тұрғындары,  феллахтар,  бәдуилер  тәуелсіздікті  калады.
елге  еврейлерді  қоныстандыруға 
қарсылық  білдірді.  Англия  үкіметі  Бальфур  мәліметіне  орай  соғыс 
кезінде  еврей  капиталына  сүйеніп,  Палестинада  еврейлердің  көшіп 
келуіне  кең  есік  ашты.  Шындыкка  жүгінсек,  ол  үрдіс  XIX  гасырдың 
аягынан  басталган  еді.  XIX  ғасырдың ортасында  Палестинада  10  мың 
еврейлер өмір сүрді.  1882  жылы  олардың саны  24  мыңға,  1900 жылы -
82

50 мынға,  1914 жылы -  85 мыңга жетті.  1918 жылы еврейлер халыктың
8 %-ын кұрады.
Париж-Версаль,  Сан-Ремо  келісімдері  мен  Ұлттар  Лигасы 
бекіткен  протекторат  туралы  шешім  Англия га  Палестинадагы  билікті 
жүктеді  және  Бальфур  декларациясы  енгізіліп,  Палестина  жеріне 
еврейлерді  коныстандыруды  барлык  күшпен  қолдау  тапсырылды.  28 
баптан  түратын  кұжатта  «еврей  ұлттық  ошағын»  қамтамасыз  ететін 
шараларды  жүргізу  міндеттеліп,  арабтар  туралы  бірде-бір  сөз 
айтылмайды.  Бұл  еуропалыктар  мен  американдыктардың  Шығыс 
халыктарына деген ниетін ашык көрсеткен куәлік болса керек.
Палестинада  британдық  үстемдік  орнатылысымен  жаңа  тәртіп 
қалыптаса  түсті.  Ел  өмірі  тікелей  Англия  бақылауына  өтті.  Сауда 
байланыстары  тек  агылшындар  жагына  бұрылды.  1920  жылы  казанда 
жерді  еркін  сату  туралы  заң  бекітіліп,  сионистік  ұйымдар  оны  қызу 
колдады.  Араб  помещиктері  ақшаға  кызығып,  қымбатгау  төлем 
ұсынган  еврейлерге  жер  сатуга  келісіп  отырды.  Аиглияның  жоғарғы 
комиссары  Г.  Сэмуэл  тегі  еврей  болғандыктан  да,  Лондонның  саяси 
багытын іске  асыруға неше түрлі айлакерлік әдістерді пайдаланды.  Ол
1920-1925  жылы  Палестинаға  еврейлерді  қаптатты.  Еврей  қауымына 
каржы  көмегін  аянбады.  Оларға  ауыл  шаруашылык  техника, 
жабдыктар,  лайыкты  дэнді-дакылдар  тұкымдары  жеткізіліп,  құдықтар 
мен каналдар  казылып,  шағын электр стансалар мен өндіріс орындары 
салынып  жатты.  Соның  арқасында  еврей  кентгері  дами  түсті.  Жерсіз
күндерін көріп жүрді
Барған
берді.  Кедейленген,  мүсәпірленген  түргындар 
1929  жылы  ірі 
көтеріліске  шыкты.  Оны  күшпен  басып  тастаған  ағылшын  үкіметі 
тексеру  жүргізді.  Сонда  ресми  мэліметгерге  Караганда,  феллахтардын 
30%-ы  жерсіз,  ал  көпшілігі  0,75  га  жерді  иеленген  еді.  Жұмыссыздык
салдарынан кала тұрғындары каңгырумен айналысты.
Еврейлердін  кагына түсуіне  агылшындар біраз тоскауыл  жасауды 
ойластырған,  өйткені  араб  халыктарының  иаразылыгы  үлғая  берген. 
Тек  сионистер  оган  бой  бермеді.  Лейбористік  үкімет  1931  жылы  15 
акпанда  шегініп,  еврейлердің  қоныстануы  одан  эрі  күшейді.  Оны 
мынадан  көруге болады:  1920-1929 жылдары  Палестинаға  100  мындай 
адам  келді  (1925  жылы  34  мың,  1926 жылы  13  мың адам  келсе,  оның 7 
мыңы  кетіп қалды,  1927 жылы  кетушілер саны келушілерден 2 мын есе 
асты,  1928  жылы  келушілер  мен  кетушілер  тепе-тең  болды). 
Палестинага  келген  еврейлерге  514  мын  дунам  жер  сатып  алынды, 
онын  90%-ын  калада  түратын  араб  помещиктері  сатты.  1927  жылы
83

110 еврей  кенттеріне  903  дунам  жер  болган,  ал  оны  игергендер  саны 
40 мың адам еді (дунам 0,1  га тен).
Сионистер  кәсіпорындарға,  егіншілікке  ең  алдымен  еврейлерді 
кабылдады  жэне  оларға  төлемақы  1,5-2  есе  жоғары  белгіленген.  Іс 
жүзінде  «жерді  иелену,  еңбекті  иелену,  тілді  иелену»  деген  үш  саясат 
арабтарға  қарсы  жүргізілді.  Осыдан  жердің,  еңбектің,  тілдің  мәнін 
ұғуға  болады.  Әр  кентте  ашылған  мектептерге,  Иерусалимдегі  иврит 
университетіне,  Хайфадағы  политех ни калы қ  институтка  тек  еврейлер 
кабылданды.  Тель-Авив  қаласы  тез  қарқынмен  көтеріліп,  онда  1934 
жылы  60  мың  еврей  орын  тепкен.  Сионистер  неше  түрлі  саяси-коғам 
ұйымдарын  кұрып,  әскери-барлаушы,  террористік  топтарға  жастарды 
тартты.  Бұл  жерде  «сион  жұмысшылары»  (XX  ғасырдың  басында  құ- 
рылды),  «еңбек  бірлігі»  (1919  жылы),  «жас  жұмысшылар»  (1920  жы­
лы),  «жас  қорғаушы»,  т.б.  ұйымдар  кызмет атқарып  келді.  1930  жылы 
Палестина  жұмысшылар  партиясы  «ПЖП  — Мапай»  кұрылды.  Дін- 
шиідер  партиялары  мен  ұйымдары  қызмет  атқарды.  В.  Жаботинский 
бастаған  сионистер  одағы  бүкіл  Палестинаны  (Трансиорданияны  да 
косып) игеруді, арабтарды  күшпен ығьістырып, тез арада еврей мемле- 
кетін жариялауды көздеді.  Оның «Иргун цван леуми»  атты каруланган 
жасактары 
зорлық-зомбылық  эрекеттерімен  шұғылданып  келді. 
Жүмысшылар  арасында  «Гистадрут»  ұйымы  сионистік  үгіт  жүргізді. 
Ал  «Хагана»  («Қорғаныс»)  ұйымы  әскери  дайындық  жұмыстарын 
басқарып,  кейін  еврейлердің  армиясының  негізін  қалады.  Еврей 
қауымын  басқаратын  саяси  органдар  құрылды:  депутаттар  жиналысы, 
раввиндар кеңесі. Олардың түрақты атқарушы комитеттері болды.
Палестинага  еврейлердің  шоғырлануы  30-жылдарда  қыза  түсті:
1930-1932  жылдары  18  мың,  1933  жылы  30  мыңнан  астам,  1934 жылы 
42  мың,  1935  жылы  62  мыңга  жуық,  1936  жылы  41  мың  адам  келді. 
1933-1935  жылдары  олар  172  мың дунам  жер  сатып  алды,  1937  жылы 
еврейлер 5, 5  мың кәсіпорындарды иеленді.
Арабия  түбегіндегі  саяси  жагдай  өте  күрделі  дамыды.  Оның 
жагалауындағы  әмірліктер  Аден,  Хадрамауыт,  Масқат,  Оман,  Қатар, 
Бахрейн,  Кувейт агылшындарга тәуелді еді.  Қалган 5 мемлекет:  Хижаз, 
Неджд,  Джебель-Шаммар,  Асир,  Йемен  өзара  кырқысумен  болды. 
Сауд  Арабиясының  Нежд  билеушісі  Абдул  әл-Азіз  ибн  Сауд 20-жыл- 
дары  Хусейнді  жеңіп,  Хижазды,  Мекке  мен  Мединаны  өзіне  қаратты. 
1927 жылы ол мәлік аталып, үлкен мемлекетті баскарды.
Араб  қауымын  ол  кезде  ірі  феодал  Мүса  Қазым  әл-Хусейни 
бастаған  Араб—Палестина  Конгресі  (АПК)  жэне  оның  атқарушы 
комитеті  баскарды.  Ол  батылдык  көрсетпей,  агылшындардың  аузына 
карап  келген.  1921-1923  жэне  1927-1928  жылдардагы  халык  көтеріліс-
84

терін  пайдалануға  тырысты.  1929  жылы  Иерусалимде,  Хайфада, 
Наблуста  карулы  көтерілістер  бастағанда  АПК  халыкты  тыныштыкка 
шакырып, таш  да Англия үкіметімен келіссөз жүргізуге барды.
1933 
жылы  жаппай көтеріліске  көптеген  араб ұйымдары  қатысты. 
Оның  алгашкы  кадамы  Яффе  каласында  27  казанда  басталды.  Келесі 
күндері  баска  калаларда  қарулы  қактығыстар  орын  алды.  Бүл  жолы 
ашаршылык  пен  отаршылар  орнатқан  тілектері  батылырақ  болған, 
соган  қарамастан  АПК  осалдык  білдіріп,  оны  жөнді  басқара  алмады. 
Келесі  кезенде  оның  арасында  жікшілдік  күшейіп,  тайпалык  болмаса 
таптык  топтарға  беліне  түсті  (Хусейни,  Нашашиби,  т.б.),  1935  жылы 
карашада  Хайфа  жанында  Изз  әд-Дін  әл-Қассам  баскарган  ірі 
көтеріліс  болды.  Сонда  гана  араб  партиялары  бірлесіп  Англия 
үкіметіне  үндеу  тапсырган.  Англия  заң  шыгарушы  кеңес  кұруга  уәде 
берген, арабтар оны күптаганымен, еврейлер көнбей койды.
1936  жылы  сәуірде  елдегі  жағдай  қатты  шиеленісті.  173  күнге 
созылган  жаппай  ереуілдер  көптеген  қалаларда  өтті.  Шаруалар 
каруланып,  көтеріліске  қатысты.  Әмин  әл-Хусейни  Жогаргы  араб 
комитетін  (ЖАК)  кұрып,  оны  басқаруга  ұмтылды.  Ол  қалалардагы 
ереуідцерді  колдаган,  ал  шаруалардың  қаруланып  ағылшындар  мен 
еврейлер жасақтарына карсы  тұруын жөн  көрмеді.  Англия амалсыздан 
Ирақка,  Йеменге,  Трансиорданияга,  Сауд  Арабиясына  өтініш  жасап, 
карулы  қозгалысты  токгатуын  сұрады.  Ол  елдер  «біздің  досымыз 
агылшын  үкіметінің  ізгі  ниетіне  берілу»  кажет  деп,  көтерілісшілерді 
келіссөз  жүргізуге  шакырды.  Сол  жылы  карашада  Англия  арнайы 
тергеу  комиссиясын  кұрып,  елдегі  жагдайды  қарастыруга  кірісті.  1937 
жылы  шілдеде  ол  комиссия  мандат  жүйесі  сәтсіздікке  ұшыраганын 
дәлелдеп,  елді  екі  мемлекетке  бөлуді,  арабтардың ереуілдерін  күшпен 
басуды,  Палестинаның  бір  бөлегін  агылшындардың  үстемдігіне 
калдыруды  ұсынды.  Мүндай  зүлымдықты  арабтар  қабылдамады.  Оны 
еврей  үйымдары  да  қолдамады,  өйткені  олар  Палестинаны  тұтасымен
өздеріне каратуды максат еткен.
Елде  карулы  қақтыгыстар  күннен—күнге өрістей түсті.  Англияның 
әскери  күштері  арабтарды  жаншуға  кірісті.  ЖАҚ  басшыларын 
түткындай  бастады.  Адам  шыгыны  көбейді.  Кейбір  жетекшілер 
шетелдерге  кашып  кетті.  Сол  кезде  Англия  «Хагана»  ұйымына 
суйенген  еді,  сөйтіп,  екі  жау  бірігіп,  жергілікті  халыкка  карсы  шыкты. 
Р.  Нашашиби  тобы  да  агылшындар  жагына  өткен.  1939  жылдың
басында  80  мыңга  жуык  агылшын-еврей-араб  жазалаушы  эскери 
бөлшектері араб көтерілісшілерін түншыктыруга шамасы келді.
1939  жылы  ақпанда  Лондонда  «дөңгелек  үстел  конференциясы» 
шакырылып,  оган  Мысыр,  Йемен,  Сауд  Арабиясы,  Ирақ,  Трансиор-
85

дания,  Палестинадағы  араб  жэне  еврей  ұйымдарының  жетекшілері 
қатысты.  Оның  жұмысы  нәтиже  бермеді.  Англия  болса  сол  жылы 
мамырда  жаңа  «Ак  кітап»  даярлап,  Палестинада  10  жыл  өткен  соң 
бірлескен  араб -  еврей  мемлекетін  қүру  жоспарын алға тарпы .  Келесі 
5  жылда  елге  75 мың  еврей  келуі  қарастырылды.  Бұл  бағдарламаны 
арабтар да, еврейлер де мойындамады. 
'
И рақтағы  жағдай.  Бірінші  дүниежүзілік  соғыс  біткенде  қазіргі
жерінде  420  мың  ағылшын
біз  жау  емес,  керісіи
III
жаулау  емес,  азат ету \  
келудеміз  деген  үндеулерін
і. Бірақ, ол жалган сөз екені тез арада айкындалган еді. 
Англия  жоғары  комиссары  барлык  билікті  өз  қолына  каратып, 
алым-салықтар  көлемін  өсіріп,  әскери  тәртіп  орната  бастады. 
Ағылшын фирмаларына жаңа жеңілдіктер жасалып, оларга жерлер мен 
кэсіпорындар  таратылды.  Жергілікті  шейхтер  мен  феодалдардың,
III
саудагерлер  мен  кәсіп 
қарастырылып, оларды өз ықпалына
[айларын  жөндейтін
Агылшындарға  қарсы  халық  наразылығы  1918  жылы  ұлгайып 
і жылдан бастап жаппай ереуілдерге ұласты.  Оның козғау
күші
Евфрат  пен Тигр  озендерінің орта  аудандарындагы  шаруалар  еді.  Сол
тұрғындары,  ұлттык
буржуазиясы,  зиялы  топтары  шетел  қанауы  м< 
тұрды.  1918  жылы  наурыз-мамыр  айларында  «Ислам  өркендеу
шықты
сұңқары»  атты
Оншыл  қанаттағы
Нури  Саид,  эмір  Фейсал  әл-Хашими
Джафар  Әбу
а н гл и я
 
қамқорлығын  қаоылдаган  араб  мемлекетш  қү- 
ті.  «Тэуелсіздіктің  сұнкары»  (Хорас  әл-Истнкләл)  ұйы- 
саудагерлері  мен  кәсіпшілері,  зиялылары  мен діншілері 
Олар  толық  тәуелсіздікті  жактаган.  Ұйым  басындагы 
әт-Тиман,  Юсуф  эс  Сувейді,  Мұхаммед  әс-Садыр, 
Ахмед Даудтердің «Тәуелсіздікті сыйлық ретінде емес,  күшпен алады» 
деген  ұраны  көпшілік  арасында  тез  тарады.  Елде  1920  жылы  мамыр* 
маусымда  үлкен  көтеріліс  басталды.  Оны  алдын-ала  шектеу  үшін 
17  маусымда  агылшын  азаматтық  комиссары  Вильсон  Англияга 
камкоршыл  туралы  мандат  берілгенін  мәлімдеп,  оның  максаты  елді 
тэуелсіздікке  жеткізу,  соган  карай  елде  сайлау  жүреді,  мемлекет 
органдары  кұрылады  деген.  Вильсон  үндеуін  қабылдаган  оңшыл  топ 
котерілістен  бас  тартып,  ал  солшылдар  халықты  қарулы  котерілісті 
жалгастыруға  шакырды.  Жазғы  көтеріліске  130  мың  қарулы  адамдар 
катысып, елдің тең жартысы азаттык алды.
86

Не  істерін  білмеген  ағылшын  басшылары  метрополиядан  әскер 
алдырып,  келіссөзге  шақырып  ақылдасу,  ассамблея  шакыру  туралы 
ұсыныс  жасады.  Оған  арабтар  көне  қоймады.  1920 жылы тамызда  ISO 
мың  армия  жинастырып,  отаршылдар  Бағдадтағы  көтеріліс  орта- 
лығын  басып-жаншуға  кірісті.  Мыңдаған  арабтар  қамалып,  айдалды. 
Бір  топ  жетекшілер  атылды.  Бағдадтан  жазалаушы  әскер  бөлшектері 
касындағы  аудандарға  аттанды.  Қарулары  нашар,  бір  орталыктан 
баскаруы  жок  шаруалар  мен  қала  тұргындарынан  жасақталған 
көтерілісшілер  қатты  қарсылык  көрсеткенімен,  ағылшындар  біртіндеп
алға  жылжи  берді.  1920  жылы  казанда  Ирақ  Күрдістанындағы  ұлт- 
азаттык  козгалысты  басып,  Англия  үкіметі  Джеф,  Кербела  қалаларын 
қолга  түсірді.  Қарсыласу  токталмай  тұрганда-ак,  Багдадка  жаңадан 
жогарғы  комиссар  болып  Перси  Кокс  келді.  Ол  оңшылдармен 
келісімге  барып,  ұлттык үкімет кұруга  кірісті.  Бірінші уақытша үкімет 
басына  Абдрахман  әл-Ғайлани  тағайындалды  (1920  жылы  23  қазан). 
Содан  кейін  көтеріліс  басшылары  туларын  жығып,  беріле  бастады. 
Ақырғы  ок  атысу  кимылдары  сол  жылы  карашаның  аягында
токтатылды.
20-30  жылдардагы  И рак.  Келешекте  1920  жылғы  көтерілістей 
окигаға  тап  болмау  үшін  Англия  Ирақта  тәуелсіздік  нышанында 
мемлекет  кұрып,  оның  саяси  багытын  бақылап  отыратын  жолдарды 
іздестірді.
1921 
жылы  жаңа  мемлекет  өз  әскерін  күруга  мүмкіншілік  алды. 
Агылшын-үнді  карулы  күштері  Ирактан  келесі  жылы  шыгарылды,  тек 
өте маңызды  калалар жанында агылшын авиабазалары сакталган.  Ирак 
армиясында  ағылшын  офицерлері  жогары  орындарды  үстап  отырды. 
Арабтарға сенім  болмағандыктан,  эскери базаларды  ассириялыктардан 
жасакталган бөлшектер қоргады.
Көтеріліске  қатысканы  үшін өлім  жазасына кесілгендерге кешірім 
жариялап,  ағылшындар  шетке  кеткен  азаматтарды  Иракка  кайтуга 
рүқсат берді. Елдің мыкгыларын көндіріп, Фейсалды  1921  жылы 23 та­
мызда такка отыргызды.  Содан кейін тұрақты үкімет құрастырған.  Әл- 
Ғайлани  оны  басқарды.  Англия  үкіметімен  одактас  шарт  жасалды 
(1922  жыл,  мамыр).  Ирактың  шетелдермен  байланыстарын  бақылауға 
алды.  Қандай да болмасын мәселелерді Ирак агылшындардың жоғарғы 
комиссарымен  ақылдасып,  шешуге  көндірді.  Елге  шеттен  қауіп  төне 
калган жагдайда Ирак тек Англияның көмегіне сүйенді.
Англия  саяси  әрекеттері  елге  тыныштык  экелмеді.  1922  жылы 
сәуірде  және  одан  кейінгі  айларда  Багдадта  саяси  үйымдар тәуелсіздік 
тілектерін  қайта  көтере  түсті.  Солардын  кысымымен  үкімет  құрамына
87

солшылдар  өкип  Әбу  эт-Тимман  енгізілді.  Шарт  мазмұны  белгілі 
болғанда  қалаларда  ереуілдермен  шерулер  ұйымдастырылып,  оларды 
басу  үшін  күш  жұмсалды.  Соған  қарамастан  халық  өкілдері  сарайға 
барып,  Фейсалдан  шартты  кабылдамауын  талап  етті.  Соның  салдары- 
нан Әбу әт-Тимман үкіметтен шығып кетті.
1922  жылы  бұрынғы  партиялар  орнына  жаңалары  өмірге  келді.
Солшылдар  Ирақ  үлттық  партиясын  (ИҮП)  және  Ирақ  өркендеу
партиясын  (ИӨП)  күрды.  Бүл  екеуі  де  шартқа  қарсы  түрды.  Ал  әл-
Ғайланиді 
жақтайтындар 
ағылшындарды 
колдайтыы 
Ирақтың
бостандык  партиясына  (ИБП)  кірді.  Сарай  төңірегіндегілер  де
Англиямен  ынтымақтасудан  бас  тартпай  жүрді.  Сол  жылғы  жаздағы
толқулар  мен  шерулер  Ғайлани  үкіметін  қүлатты.  Жағдай  тағы  да
шиеленісе  түсті.  Англия  бүкіп  билікті  Жогаргы  Комиссариата
жүктеп,  көптеген  саясаткерлерді  түтқындады,  саяси  партияларға
тыйым  салды.  Үкіметті  қайтадан әл-Ғайлани басқарды.  Ол  1922  жылы
10  қазанда  жоғарыда  айтылған  шартқа  қол  койып,  бірақ  елде  жаппай
ереуілдер  жайлап,  екі  аптадан  соң  әл-Ғайлани  саяси  алаңнан  кетуге 
мәжбүр болды.
Шартты  бекітуге  жөне  тэртіпті  нығайтуға  оңшылдар  мен
ағылшындар  қүрылтай  жиналысын  шакырмак  болды.  Оған  көпшілік
жол  бермей,  тек  1  жарым  жыл  өткенде  ғана  жиналыска  сайлау
жүргізілді.  Оның  кұрамындағылар  да  шартқа  қарсылық  білдірді.
Бірнеше  үкімет  құрастырып,  халықтық  ереуілдерді  басып  жатты,
Англия  1924  жылы  10  маусымда  шартты  бекітіп,  қыркүйекте  оны
¥лттар  Лигасы  кабылдады.  Сол  жылы  Ирак  конституциясы  күшіне
енді,  оның  3-бабы  негізгі  заң  қүжаты  агылшын-ирақ  шартына  қарсы 
келмейтінін атап керсетті.
Келесі  күрделі  мәселе  -   Ирақтың  Иранмен,  Неждбен  (Сауд
Арабиясының  негізін  қалаған  князьдік),  Түркиямен,  Сириямен,
Трансиорданиямен  шекарасын  реттеу  болды.  Бұл  жерде  мүнайга  бай
Мосул  уәлаятын  Түркиядан  Ираққа  беру  қиынга  түсті.  Ұлттар
Лигасының  Кеңесі  ол  аймакты  Ирақтікі  болсын  деген  шешімді
1925  жылы  16  желтоқсанда  шыгарды.  Сойтіп,  әлемдегі  ең  ірі  мүнай
қорының  бірі  Агылшын  мұнай  компаниясына  өткен  еді.  Билеуші
топтары  Мосулдың  Ирақка  отуіне  риза  болып,  Англиямен  жасаскан
шарттың  күшін  бүрынгы  жобаланган  мерзімге  ұзартты  (1926  жыл
13  каңтар).  Соган  қарай  агылшын  билігі  1950  жылдың  соңына  дейін 
сакталды. 
" 
'■ 
™
1927-1929  жылдары  Ирак  мүнайын  игеруге  француздардың 
«Компани  Франсэз  дю  петр»  компаниясы  мен  АҚП  компаниялары
88

катысты.  Агылшындар  өз  компаниясының  атын  «Ирак  петролеум
компани»  деп  өзгертіп  (ИПК),  ол  елге  XX  ғасырдың  70-жылдарына
дейін кызмет жасады.
1927  жылы  Англия  жағы  Иракка  кағаз  жүзінде  тәуелсіздік  беріп, 
мандаттык  жүйеден  бас  тартуға  даярлык  білдірді.  Сол  жылы 
желтоксанда  екі  ел  жана  «Достасу  мен  одактасу  туралы  шартка»  кол 
койып,  1926  жылы  шартты  біраз  өзгертті.  Бірақ  бұл  жолы  да 
агылшындар  үстемдігі  бұлжытпай  сақталды.  Бұкара  халық оған  карсы 
болып,  елде  ереуілдер  жайлады.  Үкімет  пен  парламент  таратылып,
1928-1929  жылдары  саяси  дағдарыс  өрши  берді.  Сол  кезде  корғаныс 
министрі  болып  жүрген  Нури  Саид  окімет  баскаруға  котерілді.  Ол 
барып  тұрган  айлакер  еді.  Саид  жауларына  аяусыз  карайтын,  агыл- 
шындарға  берілген,  1929-1930  жылдары  ереуілдерді  басуга  катыскан 
Н.Саид  1930  жылы  30  маусымда  Англиямен  жаңа  шарт  жасаскан.  Ол 
25  жыл бойы  күшін сақтап, Англияга әскери-саяси тізгінді ұстатқызып 
койған  кұжат  еді.  Қарсылык жасагандарды  қугын-сүргінге үшыратып, 
Н.Саид  үкіметі  шартты  бекіткен  (1930  жылы  1  қараша).  1932  жылы 
3  казанда  ел  Үлттар  Лигасына  кабылданды.  Сойтіп,  мандат  жүйесінің 
орнына  Ирак  тэуелсіздік  алды,  бірак  агылшындар  үстемдігі  елде 
сакталган  еді.  Кейбір  саясаткерлер  фашистік  елдермен  жакындасуды 
да көздеді.
Палестина  жерін  20-жылдардын басында агылшындар  Трансиор­
дания  әмірлігін  кұрған  болатын.  Онын  басына  Хиджаз  шерифі 
Хусейннің екінші  үлы  Абдолланы отыргызды.  Бұл  өте  нашар дамыган 
ел  еді.  Онын  сауда  мен  ауыл  шаруашылығы,  саяси  өмірі,  каржысы, 
әскері толыгымен агылшындыктар колына карады.
Араб  түбегінде  20-30  жылдар  аралығында  Йемен  жөне  Сауд 
Арабиясы  калыптасты.  Бұл  екі  монархиялық  мемлекеттер  жэне 
уахабизм  ағымдары  да  орныгып,  діншілдер  мен  феодалдар  үстемдігі 
ныгайды.  Олар  шет елдермен,  соның  ішінде  Кеңес Одағымен қатынас- 
тар  орнатуға  барған  алғашкы  араб  елдері  болды.  Сауд  Арабиясының 
астанасы  Эр-Риадка  бірінші  Кеңес  елшісі  ретінде  Нэзір  Төреқұлұлы 
жіберілді.  Ол  көп  тілдерді  игерген,  өте  шыншыл  және  әділетті  дип­
ломат болды. Өкінішке орай  1937 жылы жазыксыз ұсталып, атылды.
Йемен  жэне  Сауд  Арабиясы  тұргындарының  хал-ахуалы  өте 
нашар  болды.  Тек  30-жылдарда  Сауд  Арабиясында  мұнай  көздері 
ашылып,  оларды  АКДІ  мұнай  компаниялары  игеруге  кірісті.  Кейін 
олар  бірігіп,  «Арабиен-Америка  ойл  компани»  («АРАМКО»)  деп 
аталды.  Бірінші  рет  бұл  елдің  мұнайы  1939  жылы  1  мамырда  шетке 
экспортталды. Соғыс жылдарында мұнай өндірілмей қалды.
89

Сөйтіп, 30-жылдары Азияда үш-төрт араб мемлекеттері кұрылды.
Екінші дүниежүзілік соғыс ж ы лдары ндағы  араб елдері. Екінші 
дүниежүзілік  соғыстың  басталуына  байланысты  Араб  елдері  соғыс 
кимылдарына  тартылды.  Ливия да  италяндықтарды  жергілікті  тұрғын 
халықпен  эскери  қақтығыстары  әлі  жүріп  жаткан.  Бұл  ел  агылшын- 
француздардың Таяу Шығыс пен Африкадагы  иеліктеріне державалар- 
дың  эскерлерін  жылжыту  үшін  табантірек  болды.  Германияның 
Югославия  мен  Грекияны  жаулап  алуы,  Францияның  жеңіліске 
ұшырауы  фашистік  мемлекеттердің  көп  артыкшылыктарын  айқын 
көрсетті.  Кейбір  араб  елдерінде  германдық  топтар  ерекше  жандана 
бастады.  Мәселен,  Иракгың  жоғары  тобы  1941  жылы  сәуірде  әл- 
Гайлани  өкіметіне  үлкен  сеиім  артгы.  Бұған  жауап  ретінде  Англия 
Ирақты  басып  алып,  оның  үкіметін  Германияга  қарсы  согыс 
жариялауға  мәжбүр  етті.  Вишистер  Сирия  мен  Ливанда,  Германия 
жэне  Италия  әскерлерінің  ориаласуына  келісім  берді.  1941  жылы 
маусым  айында  Англия  осы  араб  елдерінің  аумагын  басып  алды. 
Генерал  де  Голль  басқарған  «Шайқасушы  Франция»  эскери бөлімдері 
де  келген.  1941  жылы  қыркүйек-қазан  айларында  Сирия  мен  Ливан 
тәуелсіз  ел  болып  жарияланды.  1941  жылы  наурызда  бүл  елдерде 
конституция  калпына  келтіріліп,  сайлау  ©ткізілді.  Ұлттық  блоктың 
жетекшісі Шукри әл-Қуатли Сирия  президенті  болды. Ливанда оңшыл 
христиандық партия -  конституцияшыл партиялары ныгайды.

жүктеу/скачать 20 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: