§13.1914-1945 жылдардагы Африкадагы араб елдері

жармаскан.  Мысырға  Англия  әскерлері  енгізіліп,  бүл  елде  Лондон 
үстемдігі орнатылды.  1898 ж. Англия Суданды отарлады.
Түріктердің  ықпалы  тек  Либияда  гана  XX  ғ.  басына  дейін  сакта- 
лып  тұрган.  Әлсіреген  Осман  мемлекетінде  XX  г.  басында  Германия 
ықпалы  нығая  түскен.  Неміс  жагы  Либияны  өзіне  қаратуды  аңсаган. 
Онын  аяғы  Түркия-Италия  соғысына  апарып  (1911  ж.),  Османдар 
кожалыгы  жойылған.  Бірақ  Италия  отаршылдарына  сенуситтер 
(Сенуситгер  бауырластық  қауымы)  қарсыласқан.  Италия  теңіз 
жагалауындағы аудандарды бағындырып, ішкі өлкелерге бата алмады.
Бірінші  дүниежүзілік  соғыс  кезінде  барлык  араб  елдері  батыс 
отаршыларының  канауынан  зардап  шегіп,  күйзеліске  ұшырады.  Ауыл 
шаруашылыгы 
шетелдіктерге 
кажет  бір  гана  өнім 
шыгаруга 
бейімделді.  Судан  мен  Мысыр  макта,  Алжир  мен Тунис  жүзім  өсіруге 
маманданды.  Ең  күнарлы  жерлер  еуропалықгардың  қолына  өтіп, 
жергілікті феллахтар плантацияларда жалданып жүмыс істеген. Жерсіз
калган ауыл түрғындары қалаларға ауысып азап тарткан.
Африкадағы  араб  елдеріндегі  үлт-азатты қ  күрестін  өрістеуі. 
Бірінші  дүниежүзілік  согыс  кезінде-ак  араб  халыктарының  наразылы- 
гы  үлгайып,  отаршылдарға  қарсы  козгалыстар  басталган.  Соның  бір 
Мысьфда болса, екіншісі Мароккода отті.
Марокко  таулы  аудандары  батыс  елдерінде  багынбай  жүрген. 
Согыс  бітісімен  Испан  үкіметі  60  мың  эскер  жинап,  оларды  өзіне 
каратпак  болды.  Риф  тауларын  мекендеген  тайпалар  қарсы  көтерілді. 
Мухаммед  ибн  Абд  әл-Керим  әл-Хаттаби  бастаган  жасактар  1921  ж. 
Ануалда  испандыктардың  20  мың  әскерін  ойсырата  жеңіп  шыкты. 
Бүдан  кейін  Риф  республикасы  кұрылып,  Абд  эл-Керим  онын 
президент! болды.
Алдында Франция Испаниямен бакталаста болып, арабтарга қару- 
жарак  сататын.  Бірак,  1924  ж.  бүл  екі  ел  бірігіп,  300  мың  эскери 
күшімен Мароккодагы үлт-азаттык козгалысты түншыктырган.
Алжир  мен  Тунис  зиялылары  тәуелсіздік  мэселесін  көтеріп, 
Париж  конференциясына тілектерін  жеткізген.  Франция  оған  көнбеді. 
Кейін  біраз  женілдіктер  енгізуге  келісіп,  аукатгы  тұргындарды 
жергілікті  әкімшіліктерге  катыстыруға  жэне  сайлауга  қатысуга  күқык 
берді.  Бірак халык бұкарасының  козгалысы тынбады.
1925 
ж.  Франциядағы  алжирліктер  арасында  «Солтүстік  Африка 
жулдызы»  одағы  күрылды.  Оны  Ахмед  Мессапи 
Хаж
  басқарган. 
Жүлдызшылар  тәуелсіздікке  жетуге,  отаршылдарды  Алжир  жерінен 
кетіруін  ойпастырды.  Франция  укіметі  буларга  жол  бермей  койды.
91

Соган  қарамастан  елде  бірнеше  ұйымдар  кұрылып,  30  ж.  кызметтерін
жалғастырды.  Франция  компартиясының  көмегімен  солшыл  топтар да 
пайда болды. 
^
Тунисте  1919  ж.  с о ц и а л и с т  Федерация  құрылған.  Келесі  жылы 
ол атын  коммунистік Федерацияға озгертіп,  жұмысшылар  мен феллах- 
тар  арасында  үгіт  жүргізіп  келді.  1920  ж.  «Дүстүр  азат  партиясы»  -  
(«Дұстүр»  -   арабша  конституция)  өмірге  келді.  Ол  астыртын  кызмет 
атқарып  жүрді.  Жұрт  сайлаған  Құрылтай  жиналысы  шакырылсын, 
ясауапты үкімет қүрастырылсын, демократиялық бостандыктар енгізіл- 
сін  деген  талаптарын  білдірді.  Тәуелсіздікті  тілемесе  де,  отаршылдар 
оны  да  қысымга  алып,  жетекшілерін  түтқындаған.  Халықтың  наразы­
лыгын  ескеріп,  Париж  Дүстүрға  жол  беріп,  жетекшілерін  босатты. 
Тунис жұмысшьшарына демалыс күні және әлеуметгік камсыздандыру 
шаралары  белгіленді.  Дүстүр  партиясы  елде  ең  мықты  саяси  күшке 
айналды.  1922  ж.  қаңтарында  100  мың  мүшесі  бар  Дүстүр  жаппай 
ереуіл үйымдастырды.  Франция реформалар енгізуге уәде беріп,  козга- 
лыс бэсеңдеген жағдайда партия жетекшілерін қайтадан түтқындаган.
¥лт-азаттық  қозғалыстың  негізгі  оқигалары  Мысырда  жүріп 
жатты.  Буржуазиялык  қайраткерлер  Париж  конференциясына  үміт 
артып,  Мысырға  толық  тэуелсіздік  береді  деп  ойлаған  еді.  Бірақ, 
агылшындар  уәдесін  орындауды  үмытты.  Буржуазиялык  топтар  — 
«Мысыр  өкілдігі»  («әл-¥афд  әл-Мысри»)  партиясын  құрып  козгалы- 
сын  баскарды.  Партия,  оның  жетекшісі  Саад  Зағлул  (1860-1927  жж.) 
агылшын протекторатын жойып, тәуелсіздік үшін батыл қнмылдады.
1918 
ж.  8  наурызда  Зағлул  бір  топ  серіктерімен  түтқындалып, 
Мальта  аралына  айдалғанда,  Мысырда  жаппай  ереуілдер  басталып, 
оган  студенттер,  тоқушылар,  трамвай  жүмысшылары,  макта  өндеуші- 
лер,  үсак  саудагерлер  қосылған.  Феллахтар  мен  қала  тұрғындары 
Қаһірада,  Ніл  бойындағы  калаларда  қарулы  көтеріліске  шықты. 
Бірнеше қалаларда билік көтерісшілер колына отті.
Ағылшын  эскерлері  күштері  мыңдаған  азаматтарды  түтқындады.
Күрес  қыза  түскенде  Англия  шегінуге  мәжбүр  болды.  Келіссөз
жүргізіп,  араб  елінің  келешегін  реттеуге  кадам  жасады.  Сонда  ¥афд
жетекшшері  қарулы  котерілісті  токтату  туралы  үндеу  жариялайды. 
Зағлул және баскалары елге қайтарылды.
Халык  каһарынан  сескенген  Англия  1922  ж.  ақпанда  Мысырдын 
тэуелсіздігін  мойындап,  протектораттан  бас  тартты.  Сүлтан  Фуад 
«мэлік»  деген  атак  алды.  Ол  такта  1917-1936  жж.  отырған.  1923  ж. 
Конституция  бекітіліп,  Мысыр  конституциялык  монархияга  айналды.
Агылшындар  әскери  базаларын  сактап,  елдің  ішкі  және  сырткы
саясатын  катан  бакылап  отырды.  Демек,  Мысыр  жартылай  отар 
ретінде дамыған.
92

Бірінші  сайлауда  Ұафд  партиясы  жеңіске  жетіп,  Зағлул  үкшет 
басына  келді.  Ол  ағылшын  армиясын  елден  кетіруді  жэне  Суданмен 
бірігу туралы  келіссөздер жүргізе бастады.  Суданда  1899 ж.  бері қарай
ағылшын-мысыр  кондоминиумы  кұрылған.  Екі  жак тең  жағдайда  оны 
баскару қарастырылған. Бірақ, істің бәрін Лондон өзіне каратқан.  Ұафд 
партиясы  Мысыр  мен  Суданды  бір  ел  катарына  қосуды  аңсаған  еді. 
Англия оған көнбеді.  1924 ж.  19  карашада Мысыр армиясын баскарған 
жэне  Суданның  генерал-губернаторы  болган  Ли  Стэк  кастандыққа 
үпшрап  өлген  соң,  Англия  Мысыр  үкіметіне  ультиматум  жолдап, 
кысымга  алды.  Зағлул  үкіметі  корлыкка  шыдай  алмай  биліктен  кетті. 
Мысыр  парламенті  таратылып,  Суданнан  оның  армиясы  шығарылды. 
Келесі  жылдары  екі  мәрте  болған  парламент  сайлауларында  Ұафд 
жеңіп  отырды.  Ақыры  1927  ж.  Англия  Мысырға  біраз  жеңілдік 
жасаган  болып  келісімге  келуді  ұсынған.  Зағлүл  орнын  баскан 
Мүстафа  Наххас  -   паша  Англиямен  одақтасуға  көнбей  койды.  Ел
жартылай тәуелді жағдайда қала берді.
Судан  ағылшындардан  мақта  өсіретін  шикізат  өнімдерін  беретін 
отарына  айналды.  Экспорттың  70%  табысы  тек  мақтадан  түсетін. 
Макта  плантацияларында  басыбайлы  феллахтарды  кұл  ретінде 
жұмыска салып ағылшындар шексіз пайда тапқан.
Африкадагы  араб  елдерінің  20  ж.  аяғы  -   30  ж.  дамуы. 
Дүниежүзілік  экономикалык дағдарыс  жылдарында  араб  елдері  қатгы 
күйзеліске  ұшырады.  Ауыл  шаруапіылық өнімдері  өтпей,  өндіріс  күрт 
кыскарды.  Алжир  астыгының  күны  30-60%  төмендеді.  Темір  рудасы 
мен  фосфор  шығару  2-5  рет  азайды.  Тунисте  олива  су  майы  екі  есе, 
жүн -  үш  есе,  тері сегіз  есе арзандады.  Темір рудасын  өндіру 900 мың 
т 234 мың т кеміді. Мысыр, Судан мактасы тау-тау болып шіріп жатты. 
Өндіріс  саласы  күлдырады.  Жұмыссыздык  жайлады.  Салык  төлей 
алмаған  шаруалар  жерін  тастап  қалаларға  босып  кетті.  Жұмысшы- 
лардың жалакысы  кай елде болмасын үш есе азайды.
Батыс елдері дағдарыс кесірін  шығыс халыктарына артып отырды. 
Наразылыкка  жол  бермеу  шараларын  іске  косып  келді.  Мароккода 
1930 ж.  мамырда Франция  «Бербер  заңын»  жариялап,  бербер  тайпала- 
рының  сот  билігін  тікелей  француз  әскері  мекемелеріне  жүктеді.  Бұл 
заң араб тайпалары  мен  бербер тайпаларының арасындагы  кайшылык- 
тарды  шиеленістеруге  апарды.  1934  ж.  Марокко  ¥лттық  кимыл  коми- 
теті  кұрылган.  Бүл  елдегі  бірінші  саяси  партия  еді.  Ол  протекторатты 
шектеу  жэне  парламент  пен  біртүтас  үкімет  кұрастыруды  көздеген. 
Отаршылдар онын кызметіне тиым салган.  1927 ж. Мекнес,  Мараркеш, 
Фес  калаларында  ереуілдерге  шыккан  түргындар  мен  феллахтарды  ок
астына алған.

Испанияға  карасты  Марокко  аймактарында  генарал  Франко 
үстемдігі  орнаған.  Ол  1936  ж.  Риф  жэне  Жебел  аудандарына  автоно­
мия беру туралы уәдеге барып, жергілікті феодалдарды өзіне жақында- 
тып,  Испаниядағы  азамат  согысы  басталғанда  соларды  көмекке  ша- 
кырған болатын. Өз билігі орныққаннан кейін Франко уәдесін ұмытып, 
1938-1939 жж.  Мароккодагы ереуілдерді аяусыз басып тастады.
Алжирде  азаттык  козғалыс  біраз  жандана  түскен.  30-шы  басыңда 
«Реформаторлар -  одағы»  пайда болды,  «Солтүстік Африка жұлдызы» 
қайта  кұрылды.  Апжирліктер  1936  ж.  Франциядағы  халык  майданы 
жүргізген  істерге  араласып,  өз  елінде  40  сағаттық  жұмыс  аптасын, 
каржыланган  демалыс,  саяси партияларга  қызмет атқаруға  кұқық беру 
сияқты қадамдарды қолдаған болатын.
Тунис  1933  ж.  дейін  созылған  шаруашылық  дагдарысқа  тап
болған.  Жұмыссыздық,  куаңшылық  салдарынан  ашаршылық  қаптап,
елде адам шыгыны орын алды. «Дұстүр партиясы» арасында жікшілдік
ұлгайып,  1934  ж.  «Жаңа  дұстүр»  тобы  құрылды.  Оның  жетекшісі
адвокат Хабиб Бургиба халық бұқарасына сүйеніп, ұлт-азаттық күресті
дамыту  бағдарламасын  ұсынды.  Франішяда  1936  ж.  Халық  майданы
қүрган  үкімет  Туниске  француз  заңдарын  енпзіп,  абактыда  жаткан
«Жаңа  дұстүр»  жетекшілерін  босатты.  Ал  1937-1938  жж.  етек  жайгаи
ереуілдерді  басуға  отаршылар  эскери  күш  жұмсап,  көптеген  адамдар- 
ды камап тастады. 
«• г -.Щ Й Я Я
Ливияны  толық  бағындыру  саясатын  орындау  үшін  Италия  үкі- 
меті 30 ж. ортасында барлық күш-жігерін пайдаланды. Жағалаудагы ең 
күнарлы  жерлерді  (230  мың  га)  қоныстанган  европалыктарға 
таратылды. Жерсіз калган феллахтар каңгырып калаларға босты.
Бүл  әрекеттерді  Англия жактырмай,  Мысырда  қоныс  тапкан  Мүх. 
Идрис  эл-Мэнди  әс-Сенуссимен  тіл  табысуга  тырысты.  Ол  Идриске 
караған  14  мыңдық  Ливия  легионын  жабдықтап,  кейін  Италия  мен
Германияга карсы пайдаланды.
Мысырда  оңшыл  помещиктер  тобын  мәлік  сарайын  және  агыл-
шындарды  колдаганымен,  халық бұкарасы  Үафд жагында болып келді.
1929  ж.  Ұафд  үкіметі  кызметген  кетіп,  мәлік  Халық  партиясының
жетекшісі  Исмаил  Сидкиді  билікке  шақырган.  Бұл  жолгы  төңкеріс
халык арасында наразылық тугызды.  Соган мэн бермей Сидки  1930 ж.
жаңа  Конституция  енгізбек  болды.  Коп  халык  оны  кабылдамай,
сайлауга  катысудан  бас  тартгы.  Ереуілдерге  шыккандарга  полиция  ок
атып,  үкімет  беделінен  айырылды.  1934  ж.  азык-түлік  багасы  өсуіне
карай  калаларда  жаппай  ереуілдер  басталды.  Сарай  тобы  мен  агыл-
шындар  1923  ж.  Конституцияны  қайтадан  күшіне  енгізуге  мэжбүр 
болды.
94

I 
1936  ж.  сайлауда  Ұафд  жеңіп,  үкімет  басына  Наххас-паша 
5  кабинеті  келеді.  Ол  Англиямен  20-жылдык  шартка  уағдаласып, 
оккупациялы қ тәртіпті жойғызды, бірақ ірі қалаларда ағылшын карулы 
1  күштері  орналасуга  кұкык  алды. 
Ендігіде  ағылшын  жогарғы 
І  комиссарының  орнын  елші  басты.  Суданда  кондоминиум  қалпына 
I 
келтірді.  Сөйтіп,  ел  біраз  жеңілдік  алғанымен,  Британия  үстемдігі 
I  жойылмады.
[ 
Осыдан  соң  ¥аф д  беделі  төмендеп,  1938  ж.  сайлауда  катты 
1  үтылды.  Үкіметті  басқарған  оңшыл  топтар  фашистік  елдерге  көңіл 
[  артып, соғысқа  катыспай  келді.  Англия болса Мысырдан айырылмауға 
барлык  күшін  жұмсады.  1940-1942  жж.  Италия  Германия  жағы  бір- 
;  неше  рет  шабуыл  ұйымдастырып  Мысырды  колга  түсірмек  болды,
I 
бірак әл-Аламейн манында жеңіліп, Ливияга шегінеді. 
і 
1942  ж.  үкімет  басына  Наххас-паша  қайта  оралып,  Англиямен 
катынас біраз реттелген еді.  Сонда да Мысыр Германияға карты согыс 
жариялауға тек  1945 ж. ақпанда гана келісті.
Соған  карай  ол  Б ¥ ¥   кұрастыруға  катысты.  Согыс  аякталар  кезде 
араб  елдері  өз  бірлестігін  дамыту  туралы  мәселе  көтеріп,  Араб 
епдерінің Лигасын (АЕЛ) курды.
§14. Тропи калы к жэне Оцтүстік Африка елдері
Африка  кұрлыгы  ауа  райы  мен  халқынын  ерекшеліктеріне  карай 
екіге  бөлінеді.  Онын  солтүстік  жағындағы  қуаңшылыкты  аумакта 
Сахара  орналаскан.  Жерорта  теңізіне  жакын  аудандары  адам  өміріне 
колайлы.  Бұл  өңірде  арабтар  мен  берберлер  тұрады.  Ал  Сахарадан 
Оңтүстік  аймақтарда  кара  нәсілді  халықтар  өмір  сүреді.  Құрлыктың 
оңтүстігіндегі  Намибия  шөл  дапасы  болмаса,  калган  жерінде  ылғалды 
тропиктік тоғайлар да кездеседі. Жануарлар дүниесі өте бай.
Тропиктік  жэне  Оңтүстік  Африка  елдерінін  XX  ғасырдың 
басындағы  жағдайы.  Бүл  аймакка  XVI  гасырдан  бері  қарай  еуропа- 
лыктар  келе  бастады.  Алгашкы  кезде  олар  жай  танысып,  саудаласып, 
христиан  дінін  уағыздады.  Кейін  Америка  мен  Еуропада  кұл  саудасы 
дамыган  уакытта  миллиондаган  африкандыктарды  зорлықпен  кұлға 
айналдырды.  Африка  зерттеушілерінің  айтуына  Караганда,  осы 
кезендерде  ол  40-100  млн  адамынан  айырылган.  Еуропа  саудагерлері, 
каракшылары  тіпті  корольдері  осы  іспен  қызыга  шүгылданғаны 
белгілі.  Оган  агылшындар,  испандыктар,  француздар,  еврейлер, 
орыстар,  португалдыктар  т.б.  елдердің  өкілдері  катысып,  XVI-XIX 
гасырларда  шексіз  байыды.  Тек  XIX  гасырдын  ортасынан  бастап  бүл 
саясат токтатылды.

Бірак  оның орнын  отарлау  саясаты  басқан  еді.  Еуропа елдері  бір-
бірімен  бәсекеге  тусіп,  Африканы  багындыруға  ұмтылды.  Соның
салдары  орны  толмайтын  шыгынға  апарды.  Оқ-дәрі,  мылтық  қолдан-
ған  ақ  нэсілділер  аңға  шыққандай  жергілікті  халыкты  қырып-жойып,
тонаған,  еріксіз  күл  еткен.  Бұл  гасырларға  созылған  кияметтің  салда-
рынан  жергілікті  түрғы ндар  жабайыланды,  жәбірленді,  шаруашылык
күлдырады. Олардың мәдени-рухани дамуы тұсауланды.  Отаршылдар-
ды  жақтайтындар  еуропалықтардың саясатын  ақтап,  шығыс  халықгар-
ға еуропа өркениетін, мәдениетін,  киімін, техникасын, білімін таратгы,
шығыс  халыктарын  жарылқатты  деуден  бас  тартпайды.  Ал  XVII-XIX
ғасырларда  кұрлыкты  отарлап,  елдерді  талаганы  туралы  каншама  қан
төккендері  туралы  шындыкты  жасырып  келеді.  XVI-XVIII  ғғ.
Еуропадағы  ең  өркениетті  елдердің  бірі  Англия  еді.  Соның  үкіметі:
«Құлдарды  сату  —  халықтың  (агылшындардың  —  қалам  иесі)  хал-
ахуалын  көркейтеді»  деген  саясат  ұстаған.  Оның  қарсы  ыкпалынан
көптеген халықтар осы  күнге дейін құрыла алмай келеді. XX гасырдың
басында  бүкіл  Африканы  енді  қайта  бөлісу  үшін  еуропалықтар  өзара 
қьфқысқа барды. 
<
Еуропа  мемлекеттері  өзіне  ұнаған  жерді  олардың  халықгарымен 
санаспай,  тілдеріне,  дәстүрлеріне  мән  бермей  қалай  болса  солай 
біріктіріп,  тікелей  әкімшілік  жүргізді.  XX  ғасырдың  басында  әскери 
жүйеде  өзгерістер  болып,  билік  тек  еуропалық  тұргындарга, 
шенеуніктерге  катысты  болып,  ең төменгі  сатыдағы  жұмыстарға  ғана 
жергілікті тайпа көсемдері жауап беретін жағдайға жетті.
XX 
гасырдың  басында  Африкада  ірі  отаршылдык  жүйелер 
калыптасты.  Батыс  және  Тропиктік  аймақтарда,  Мадагаскар  мен  Үнді 
мұхиты ндағы  аралдарда  Франция  қожалык  етті.  1904  жылы  8  елден 
тұратын  Батыс  Африка:  Француз  Гвинеясы  (қазір  Гвинея  Республи- 
касы),  Піл  сүйегі  жагалауы  (Кот-д-Ивуар),  Жогаргы  Вольта (Буркина- 
Фасо),  Дагомея  (Бенин),  Мавритания,  Нигер,  Сенегал,  Француз 
Суданы  (Мали)  француздардьщ  отары на  айналды.  1910  жылы  Париж 
үкімімен  Экваторлык  Африка  кұрамындагы  —   Габон,  Чад,  Конго 
(астанасы 
Браззавиль) 
жэне 
Убанги-Шари 
(Орталык 
Африка 
Республикасы)  солардың  катарына  енді.  Оның  иелігінде  Солтүстік 
Африканың  арабтар  жайлаган  Марокко,  Алжир,  Тунис  елдері  болды 
Францияга Африканың 43% жері, 51  млн халқы тәуелді болды.
Ұлыбритания  шыгыс,  оңтүстік,  батыс  аймақтардагы  елдерді 
багындырды.  Агылшындардың  отарлы  жүйесіне  Гамбия,  Сьерра- 
Леоне,  Алтын  Жагалау  (Гана),  Нигерия,  Кения,  Занзибар,  Уганда, 
Ньясаленд,  Сомалидің  бір  болігі,  Малави,  Родезия  (Замбия  жэне 
Зимбабве),  Оңтүстік  Африка  Одагьт  (қазір  республикасы),  Ботсвана,
96

т.б.  енгізілген.  Оған  77  млн  халык  тұратын  жердің  38%-ы  тиген. 
Шыгысында,  батысында,  оңтүстік-батысында  Германия  табан  тіреп 
тұрды.  Оның  үстемдігі  Танганьика,  Уганда,  Руанда,  Бурунди,  Того, 
Камерун,  Намибия елдерінде орнады.  Олардын аумагы 2,5  млн  шаршы 
шакырымга  тен  болатын,  ал  халқының  саны  13  млн  адам га  жеткен. 
Португалия  болса  Мозамбикті,  Анголаны,  Гвинея-Бисауды,  Жасыл 
Мүйіс  аралдарын  иемденді.  Бельгия  отаршылдары  Конгоны  басып 
алса,  Италия  қазіргі  Сомали мен Эритреяны  колында үстады.  Испания 
да  күр  калмай,  Батыс  Сахара  мен  Марокконың  кейбір  жерін  иеленген 
еді.  Онтүстік  аудандарда  Голландияга  караған  отарлар  орналасқан. 
Батыс  елдері  отарларында эр түрлі билік жүйесі  енгізілді.  Француздар 
өздерінің тікелей әкімшілік биліктерін орнатса, агылшындар жергілікті 
көсемдерді жакын тартып, соларды  колдау  эдісін жиі  пайдаланды. Бүл 
тәртіпке  бейімделген  елдерде  заң  шыгарушы  кеңестер  құрылып,  оган 
аукатты отбасылар қатысты. Өте катал тәртіп Португалия отарларында 
калыптасты.  Ондагы  тұрғындар  кұл  ретінде  қаналып  келді.  Қалай  да 
билік жүйесінде еуропалықтардың үстемдігін мәңгілік сақгауга, тәуел- 
ді халыктарды  аяусыз  қанауга ерік берілді.  Ресми түрде тек еуропалық 
тіл  колданылатын.  Жергілікті  халықтардың  тарихын,  мәдениетін 
үмыттыруга  түрлі  шаралар  жасалды.  Ассимиляциялау  аркылы  афри- 
кандыктардың  ұлттык  сана-сезімін  жокка  шығаруға  тырысты.  Бүкіл 
кара  нәсілді  Африкада  тек  үш  мемлекет  тәуелсіз  боп  есептелген: 
Эфиопия, Либерия жэне Англия доминионы Оңтүстік Африка Одагы.
Бірінші  дүниежүзілік  соғыстағы  Африка.  Согыс  кезінде  Афри- 
канын табиги байлыгы,  халкы  отаршылдардың  мүддесіне  қызмет етті. 
Англия  эскер  катары на  25  мыңнан  астам  кара  нәсілділерді  шакырса, 
Франция  олардын  250  мьщга  жуыгын  сапка  тұрғызган.  Олар  осы 
кұрлыкта,  Еуропада  болган  шайкастарга  катыскан.  Африкалыкгарды 
Бельгия, Германия, Италия да согыс кимылдарына тартқан болатын.
Тропиктік  жэне  Оңтүстік  Африка  елдерінде  сол  жылдары  өндіріс 
салалары  біршама  дами  түсті.  Таскөмір,  темір  рудасы,  алтын,  алмаз, 
түсті металдарга т.б. еуропа тарапынан сүраныс  коп болганы белгілі.
Африка  жүмысшылары  сан  жагынан  үлгая  түсті.  Эр  елде  азды- 
көпті  кәсіпкерлер,  саудагерлер,  шенеуніктер  калыптаса  бастады. 
Бірінші  дүниежүзілік  согыста  жеңілген  Германия  отарлары  Англияга, 
Францияға,  Белгияга  өтіп  кетті.  Ал  германдық  Оңтүстік-Батыс 
А фри каға  (казіргі  Намибия)  Оңтүстік  Африка  Одагы  камкоршы 
ретінде  карады.  Сөйтіп,  бірнеше  Еуропа  мемлекеттері  бүк л  кұрлыкты 
бөліп,  халкын  канады.  Күшпен,  зорлыкпен  орнатылган  империалистік 
отаршылдык тәртіп зардабына карсы  Африка халыктары дүркін-дүркін 
көтеріліске шыгып отырды.
97

Әл еу метті к-эконом и кал ык  дамуы.  20-30  жылдарда  Африка
елдерінде шетелдер үстемдігі  нығая түсті.  Аймактағы барлык елдердің
экономикасы  бір  жакты  болып,  дәнді-дакылдардың  бір  ғана  түрін
өсіруге  икемделді  (монокультура).  Алтын  Жағалауда  ең  алдымен  -
какао,  Сенегал  мен  Гамбияда -  арахис,  Экваторпык Африка елдерінде
-   мақта  осірілді.  Ал  тау-кен  байлыгын  игеруде  бұл  елдерде  шикізат
ондіруге  едэуір  жол  берілді.  Сьерра-Леонеде  темір  рудасы,  Конгода
мыс  т.б.  өндірілді.  Осы  әдейі  жүргізілген  саясат  отарланған  елдерді
шикізат  көзіне  айналдырып,  олардың  өмірін  ауыл  шаруашылығы  мен
тау-кен  ондірістерін  капиталистік  отарлаушы  елдерге  байланыстырып
қойды.  Агылшындар  иеленген  Батыс  Африкадағы  отарларда  темір-
жолдар  салынып,  кейбір  өндіріс  орындары  пайда  болды.  Шығыс
Африкадағы  отарларда  да  ірі  плантациялар,  жолдар,  тау-кен  өндірісі
салынды.  Ең  кұнарлы  жерлер  ақ  нәсілділерге  -   фермерлерге  тегін, 
болмаса 99 жылға дейін жалға берілді.
Франция  отарлары  агылшындардыкіне  Караганда  нашар дамыған.
Оларда  ең  ал дымен  метрополияға  қажетті  дәңці-дақылдар,  жемістер,
макта өндірілді, жергілікті тұргындардың жағдайы томендеді. Сондық-
тан  аурудан,  тамақ  жетіспегендіктен,  шексіз  қанаудан  адам  шығыны
кобейіп,  халык  саны  кыскарды.  Мысалы,  француз  Конгосында  1900
жылы  12  млн  тұргын  бар  еді,  1921  жылы  олар  небары  3  млн-ға  гана
жетгі.  Бельгия  Конгосында  1900-1919  жылдары  халықтың  10  млн-ға 
жуығы кырылды. 
" І И
Жерсіз  шаруалар  мен  салықты  өтей  алмайтындар  саны  барган
сайын түракты  заңцылыққа айналды.  Олардың кобі  басыбайлы  болып,
плантацияларда  гана  жұмыс  жасай  адцы.  Тұрмыстың  нашарлыгынан,
кара  жұмыстың  ауыртпалығынан  адам  шыгыны  коп  болды.  Бірак
олгендердің  орнын  басатындар  қашан  да  дайын  еді.  Сонымен  бірге
кедейленген  шаруалар  тау-кен  қазба  жұмыстарына  шұбырып,  қала-
ларга  қарай  босатын.  Шахталар  мен  рудниктерде  істейтіндердің өмірі
адам  айткысыз  киын  болды.  14-16  сағаттық  жұмыс  күні,  шаң-тозаң,
кауіпсіздік  шаралары  ескерілмеген  жагдай  орныққан.  Еңбекақысы
томен,  неше  түрлі  жазалау,  айып  тағу  жиі  кездесетін,  медициналык
қызмет  мүлдем  жоқтың  қасы.  Түргын  үйсіз,  жанүясыз  болған  жұмыс- 
шылар барактарда түратын.
Барактардың өзі  кезекпен  тиетін,  отбасылар  қарапайым  күркелер-
де  өмір  сүрді.  Қаз-қатар  тізілген  бір-екі  бөлмелі  үйлерден  түратын
ұзына  бойы  созылған  көшелер  пайда  болды.  Мүнда  африкандыктар 
шогырланды.
Еуропалыктар  орналаскан  кала  болсын,  махалла  болсын  ерекше 
сәнді,  таза,  өркениетімен  козге  түсетін.  20-30-жылдары  кара  нәсілді
98

африкандыктар  ондай  калаларда  тек  үй  кызметкерлері  ретінде  гана
кездесетін.
Африка  коғамында  көп  укладты  жағдай  қалыптаскан.  Мұнда  өте 
карапайым  ерте  дәуірде  кездесетін  қатынастармен  бірге  капиталистік 
когамға  тән  тауар-акша  катынастары  орын  тепті.  Жұмысшы  табы 
жермен кіндік тамырын үзбей келген.
Бірак  бұл  аймактағы  әлеуметтік  өмір  біртіндеп  дами  түсті. 
Капиталистік  катынастар  қоғамдык  өмірді  билеп-төстеп,  неше  түрлі 
жаңалыктар  ене  бастады.  Салт-дәстүрі,  ру  тайпалык  катынастары 
ыдырап,  бұрын  болмаған  пролетариат  пен  буржуазия  қалыптаса 
бастады.  Жастар  еуропалық  мектептерге,  орта  оқу  орындарына  тар- 
тылды.  Кейбір  азаматтар  Еуропадағы  жоғары  оқу  орындарында оқып, 
зиялылар  қатарын  көбейтті.  Солардың  ішінен  азды-көпті  ұлттык  сана- 
сезімді  оятушылар,  агартушылар,  ел  қамын  ойлайтын  саясаткерлер 
пайда болды.
Елдегі  саяси  жағдайлар  мен  үлт-азатты қ  козғалыстар.  Осы 
аймақтардағы  көптеген  елдерде  империалистер  мен  отаршылдарға 
деген  қарсылык  қалыптасты.  Олардың  басында  бұрын  феодалдық
көсемдер  тұрса,  енді  саяси  партиялар  мен  қоғам  ұйымдары  құрылып, 
оған  жұмысшылар  мен  буржуазиялық  топтар  қосылды.  Бұл  шамалы 
болса да экономикалық-әлеуметтік  жағдайы  алда  келе  жатқан елдерде 
байкалды  (Нигерия,  Алтын  Жағалау,  Сьерра-Леоне,  Кения,  Оңтүстік 
Африка Одағы).
1909-1910  жылдары  Оңтүстік  Африка  Одагына  Англия  өзін-өзі 
билеу  кұкыгын  берді.  Ол  осы  құрлыктагы  бірінші  доминион  болып 
шықты.  Тек  жергілікті  қара  нәсілді  тұрғындар  бұрынғыша  ешқандай 
кұкықсыз  қалды.  Оған  көнбегендер  1912  жылы  Африка  Үлттық 
конгресін  (А¥К) ұйымдастырып,  отаршылдарға  карсы  күрес  жүргізді. 
Елде  алғашкы  жұмысшы  ұйымдары,  кәсіподактар  өмірге  келді.  1921 
жылы  Компартия құрылып, астыртын жағдайда кызметін бастады.
Сомали  халкы  1899  жылдан  бастап  1921  жылға дейін  көтерілісін 
токтатпай  келді.  Оның  белгілі  жетекшісін 
Мух.  ибн  Абдалла Хасанды 
агылшындар  «кұтырган  молда»  дейтін,  өйткені  ол  шагын  күшпен 
отаршылдарға тыныштык бермей күресті.
Кейбір  экватор  тұсындағы  елдерде  отаршылдарға  наразылық 
діни-сектанттык 
қозгалыстар 
түрінде 
дамыды. 
Еуропалыктар 
африкандыктарды  христиан  дініне  тартуга  көп  әрекеттенген.  Ал  кара 
нәсілділер  ол  діндегі  «теңдік»,  «бауырластық»  деген  ұгымдарды  іс 
жүзінде  кабылдагысы  келді.  Сондыктан  өз  араларынан  Исаның 
(Иисустын)  жолын  кугандар  шығып,  африкандыктарды  теңдікке  және 
бакытка  жеткізу  үшін  кимылдар  жасады.  Олардың  арасынан  Симон
99

Кибангу  сияқты  протестант  дінін  үгіттеушілер  мен 
кибангизмге 
сенушілер  де  табылды.  1921  жылы  Кибанги  өзін  африкандықтарды 
отаршылдардың  қанауынан  кұтқарушы  «қара  Исамын»  деп  жариялап, 
ақ нәсілділерге салық төлемеу, оларға көнбеу туралы ұрандар көтерген 
қозғалысты  бастады.  Шаруалар  ереуіліне  қарсы  Бельгия  өкіметі  күш 
жұмсады,  ал  Кибанги  30  жылға  абақтыга  жабылып,  сонда  кайтыс 
болды. 
Матсуанизм
  (Батыс  Африка)  діни  агымы  қарапайым  халык 
арасында тарап, отаршылар орнатқан тәртіпке карсылық көрсетті.
1920 
жылы  Британ  Батыс  Африкалық  ¥лттық  конгресі  құрылып, 
ол  Нигерия да,  Алтын  Жағалауда,  Сьерра-Леоне да  қызмет  атқара 
бастады.  Шығыс  жэне  Орталык  Африкадагы  отарларда  осы  ту ста 
«түземдік  қауымдастықтар»
  кұрылды.  Олар  жергілікті  тұрғындар- 
дың  жагдайын  жаксарту,  салык  көлемін  азайту,  ағарту  ісін  колға  алу 
сиякты  мәселелерді  карастыруды  экімшіліктердін  алдына  қойды. 
Кейін осы  қауымдастықтар  негізінде  саяси  партиялар  қалыптасты.  20- 
30-жылдары  АҚШ-га,  Канадада,  Вест-Индияда 
«Негр  жұмысиіы- 
ларының  халықаралық  комитеті»
  өмірге  келіп,  Африкадагы  кара 
нәсщді  жұмысшылардың  ауыр  халіне  көңіл  бөле  бастады,  Африканы 
азат  ету  талаптарын  көтерді.  Сол  комитеттің  көмегімен  Африка 
елдерінде бірнеше ұйымдар пайда болды.
Қара  нәсілді  Африканың  оянуына  басқа  елдердегі  окиғалар  өз 
эсерін  тигізіп  келгені  белгілі.  Ресейдегі,  Қытайдағы,  Үндістандағы, 
Шыгыс  Арабиядагы  революциялар  мен  толқулар,  Еуропадагы 
жұмысшы  козгалыстары  туралы  мәліметтер  біртіндеп  бұқара  халық 
арасына тарады.  Бұл  жерде  эсіресе  панафриканизм  идеялары  жяняпяи 
қалыптасып келе жатқан Африка зиялы топтарына айтарлықтай ықпал 
етті.  Панафрикалық  конференция  бірінші  рет  Лондонда  1900  жылы 
өткен,  оның  ұйым  болып  шыгуы  1919  жылы  Құрылтай  конгресінде 
шешілді.  Келесі  конгрестері  1921,  1923,  1927,  1945  жылдары 
шакырылып,  оган Африкадан  білімді жастар тартылды.  Солардың бірі 
Кваме Нкрума,
  кейін ол өз елі Гананы  кара нәсілді Африканың бірінші 
тәуелсіз мемлекеті ретінде әлемге танытгы.
1929-1933  жылдары 
ялемдік  экономикалык,  дагдарыс
  Африка 
халыктарына  да  эсер  етті.  Еуропадан  келетін  тауарлар  бұрыннан 
қымбат  багамен  алынса,  жергілікті  ауыл  шаруашылыгы  өнімдері  мен 
тау-кен  шикізаттары  томен  багамен  өткізілді.  Енді  Африка тауарлары 
коп  жагдайда  отпей  калды.  Нигерия  эксперты  1929  жылы  18,2  млн 
фунт  стерлингтен  1934  жылы  8,9  млн  фунт  стерлингке  кыскартылды. 
Жұмысшылар  мен томенгі  сатыдагы  шенеуніктердің  күндік  жалакысы
9  пенстен  аспады.  Ол  жұмысшылардың  дұрыстап  тамактануына  да 
жетпейтін.
100

30-жылдардың  басында  Конго,  Гана,  Нигерия,  Ангола,  Ощүстік 
Родезияда, 
Танганьикада, 
Мавританияда  наразылык 
білдірушілердің 
бас  котерулері  байқалды.  Қалалар  мен  ауылдарда,  рудниктер  мен 
шахталарда 
ірі  ереуілдер,  толкулар,  котерілістер  болып,  отаршылдар 
пиарим аяусыз басып отырды.
30-жылдардын  ортасында  Италия  фашистік  үкіметі  Эфиопияны 
жаулауга  кірісті.  Жергілікті  халы к  оган  карсы  шыгып,  каһарман- 
дыкпен  күресті.  Бірак  каруы  мыкты  Италия  әскерлері  елдің коп  жерін
басып алды.
Шетел  капиталы  мен  билігінен  капы   кысым  көрген  ұсақ 
буржуазия  өкілдері  ұлттық  тәуелсіздік  үшін  батыл  кимылга  барып,
кептеген саяси жэне қогамдык ұйымдарды омірге әкелді.  Еуропа, Азия 
жэне  Африка  елдерінде  майданга  катыскан  солдатгардың  көзі 
ашылып, азаттык идеяларды жактай бастады.
Танганьикада,  Кения да,  Угандада,  Оңтүстік  Родезияда  т.б. 
отарларда  20-30-жылдары  кауымдастыктар  құрылды.  Бастапқыда 
олардың 
тілектері 
карапайым 
болганымен, 
бара-бара 
саяси 
тәуелсіздікке  жету  талаптарын  котерді.  1920  жылы  Батыс  Африка 
Ұлттык  конгресі  кұрылып,  озінін  багдарламасында  жергілікп 
халыктардың  кұкыгын  қоргау  туралы  үндеу  тастады.  30-жылдары 
Нигерияда  болган  жастар  қозғалысының  батыл  қимылдары  Ощүстік 
Африка  Одагындагы  Ұлттык  конгреспен  астыртын  кызмет  аткарған
компартияның жұмысын басшылыкка алды.
Екінші  дүниежүзілік  соғыс  жылдарындағы  Тропиктік  және 
Онтүстік  Африка.  Согыс  кимылдары  бүл  аймақта  тек  Эфиопия, 
Эритрея,  Сомали  жерлерінде  жүрді.  Италия  фашистері  30-жылдардың 
ортасында-ак  Эфиопияны  жаулауга  кірісті.  Италия  әскерлері  1940 
жылы  шабуылга  шыгып,  аталган  елдердің  ішкі  аудандарын  басып 
алуга  тьфысты.  Олар  Британ  Сомалиін,  Кенияның  бір  болігін, 
Суданның біркатар жерін қолга түсірді. Коп үзамай  италяндыктардьщ 
шабуылы  бэсендеп,  жергілікті  халық  карулы  қарсылыққа  шыкты. 
Агылшындар  да  карап  жатпады.  Олар  эр  жактан  күш  жинап,  150  мың 
жауынгері  бар  армиясын  италяндыктарга  қарсы  койды.  1941  жылы 
каңтарда  Судан  жағынан  Эритреяга  карай  агылшын-үнділік  жэне 
«Еркін  Франция»  әскери  бөлімдері  атганган.  Осы  қаңтар  айында 
Эфиопияга да Судан-Эфиоптық жасакгары мен партизандык құрылым- 
дары  енді.  Бұларға  Кения  тарапынан  агылшын  жэне  Бельгия 
Коигосындагы  әскери белімдері  қосылып,  Италия армиясын  қыспаққа 
алды.  Сол  жылы  акпан-сәуірде  Могадишо,  Асмара,  Аддис-Абеба 
калалары  азат  етілді.  20  мамырда  эр  жактан  соккы  жеген  Италия 
карулы  күштері жеңілгеиін мойындап, каруын тастады.
101

Бұл  аймактагы  соғыста,  сонан  соң  Солтүспк  Африкада,  Еуропа 
майдандарында  жүздеген,  мыңдаган  африкандыктар  фашизмге  қарсы 
согысты.  Олар  Бирма  мен  Малайзияда  Жапония  әскерлерімен  арпа- 
лысты.  Сол шайқастарда олар ақ нэсідцілерден қалыспай,  ауыртпалық- 
ты  да,  жеңістің  қуаныпп>ін  да  тең  көтерді.  Содан  да  шығар  Еуропа 
халыктары  соғыстан  кейін  кара  нәсіпділерді  баягыдай  кемсітуге, 
келеке етуге бармайтын болды.
Африка  тұрғындары  қара  жұмыска  тартылып,  Африка  жеріндегі 
құрылыстарда,  көмекші  эскери  ұйымдарда  кызмет  аткарды.  Олар 
Германияға  бағынган  Виши үкіметінің экімшілігіне  карсы  шыққан  Ш. 
де  Голль  жағын  қалады.  Ш.  де  Голль  тобы  1944  жылдың  басында 
Браззавильде  конференция  шакырып,  онда  отарлардың  келешегін 
қарастырды.  Қабылданған  карарларда  отарларда  демократия  тәргібін 
орнату, түрғындарға сайлау  кұкыгын беру, оларды өкімет органдарына 
қатыстыру,  т.б.  шаралар  белгіленді.  Бірақ  соғыс  біткен  соң  бұл 
шараларды Франция үкіметі орындаудан бас тартга.
Африка  байлығы,  алтыны,  коргасыны,  мысы,  азық-түлігі  соғыс
жылдарында фашизмді жеңуге арналғаны белгілі.  Қара нәсілді Африка
адамзат  басына  түскен  ең  қиын  кезеңде  Еуропа  демократиясы  мен
бостандығы  үшін  епггеңесін  аямады.  Қанын  төгіп  жапа  шекті.  Өзі  де
бостандыкты  армандап жүрген халық,  енді  үлкен окиғаларға катысып,
көзі  ашыла түсті.  1944  жылы  тамызда  Нигерия  жэне  Камерун  Ұлттык
кеңесі  күрылып,  нэсілшілдікті  жою,  демократиялык  конституция
енпзу,  отаршылдықтың  тамырын  үзу,  өзін-өзі  билеу  тәртібін  орнату 
талаптарын алга койды.
Оңтүстік Африка Одағында (ОАО) согыс басталысымен 
нэсілшіл- 
дікке  берілген  үлтшыл  партия  және  үкімет 
басындағылар 
Германияға 
қарсы  соғыспауды  қолдады.  Бірақ,  парламент  оларга 
көнбеді. 
Смэтс 
құрған жаңа үкімет Англияны жақтап  шыкты.  Ол Оңтүстік Африкалык 
Біріккен  партия  жетекшісі  болатын.  Аталған  партиялар 
актардың 
билігін  кара  нэсілді  жергілікті  халыкка,  оның  Африка 
Ұлтгык 
конгресіне  (А¥К)  бермеуді  көздеген.  Бірақ  әлемдегі  және  ел  ішіндегі 
жағдайды  ескере отырып,  Смэтс үкіметі  нэсілшілдпстен  қол  үзуі  кажет 
екендігін  жария  етті  (1942  жылдыц басы).  Сол  жылы  ОАО  мен  КСРО 
арасында  консулдык  каты нас  орнатылды.  Бүдан  соң  қара  нэсілді 
жұмысшыларға  шағын  ғана  жеңілдіктер  бериіді.  Елдегі  африкандық, 
үнділік т.б. ұйымдар өз қызметтерін біраз күшейте түскен еді.
Екінші дүниежүзілік согыс  кезінде бірнеше миллион африкандык­
тар  Еуропа  елдерінің  армия  қатарына  шақырылды.  Африка  тау-кен 
байлығын  пайдалануға  мәжбүр  болған  еуропалықтар  жаңа  өндіріс
орындарын  салуды,  рудниктер  ашуды,  теміржолдар  салуды  максат 
етті.  Бұл  іске АҚШ  капиталы да катынасты.
102

Версаль-Вашингтон  жүйесі.  Бірінші  дүниежүзілік  соғыста 
жеңіске  жеткен  мемлекеттері  Париж  бітім  конференциясында  өз 
жұмыстарын  1919  ж.  18  каңтарда  бастады.  Франция  астанасына 
соғыска  қатысушы  мемлекеттердін  өкілдері  келді.  Бітім  шартын 
шығаруда  Германия  жэне  жеңілген  мемлекеттер,  соидай-ақ  кеңестік
Россия шетге калды.
Конференцияның  негізгі  мэселесі  Германиямен  бітімдік  келісімді
дайындау  болды.  Конференцияга  катысушылар  ішінде  Франция
премьер-министрі 
Жорж  Клемансо,  Ұлыбритания  премьер-министрі
Дэвид Ллойд-Джордж  жэне  АҚШ  президенті  Вудро  Вильсон алдыңғы
шепте болды.
Француз  делегациясы  езінің  тап  жауы  -   Германияның  мейлінше 
әлсізденуін талап етті,  Францияға Саар  көмір бассейнін жэне  Рейн сол 
жағалауындагы  неміс  жерін  қосып  алуды  аңсады.  Германияны  ұсак 
мемлекеттерге белуге мақсаттанды.
Англия  алдына  койған  мақсатының  бэрін  шешіп  алды:  Германия 
оның  теңіздегі  және  элемдік  саудадағы  күшті  бақгаласы  болудан 
қалды.  Алайда,  Германия  отарларын  жэне  таяу  Шығыстағы  түрік 
иемдеген  мұнай  байлығын  бөлуде  Англия  мен  Франция  арасында 
келіспеушілік  пайда  болды.  Агылшын  премьер-министрі  Ллойд- 
Джордж күшті Германияны  сактап түруды  ұсынды, Еуропада Франция 
көтеріліп  бара  жатса,  оған  қарама-қарсы  Германияны  қолдану 
керектігін  ойлады.  Америка  президенті  В.  Вильсон  елінің  бітімдікке 
«моральдык  басшылык»  кұкыгы  барын  мәлімдеді.  АҚШ  делегациясы 
Германияга  орта  талаптар  коюды  ұсынды.  Оның  14  баптан  тұратын 
жаңа  қогам  орнату  багдарламасы  бітім  конференциясының  негізгі
қуатына айналды.
Ұлттар  Лигасын  кұру.  Мандаттық  жүйе.  АҚШ  президенті  В.
Вилъсонның  халыкаралык  бейбітшілік  ұйымды  кұру  идеясы,  онда 
АҚШ-тың  басты  рөлде  болуы  ен  қызба  мәселелердің  бірін  тугызды.
Ұлттар  Лигасы  міндетіие  халыктар  арасындагы  ынтымактастыкты 
дамыту,  бейбітшілік  йен  қауіпсіздікті  қамтамасыз  ету  жүктелді. 
Халыкаралык  мәселелерді  талкылау  үшін  жыл  сайын  ¥лттар 
Лигасынын  Ассамблеясы  шакырылып  тұруы  шешілді.  Ассамблеямен 
бірге,  дәл  сондай  өкілеттігі  бар  Кеңес  кұрылды.  Кеңестің  тұракты 
мүшелері  -   бес  басты  жеңіске  жеткен  державалар  -   АҚШ,  Англия, 
Франция,  Италия  жэне  Жапония  болды.  Үлттар  Лигасы  Жаргысында 
агрессор-мемлекеттерге  коллективтік  шаралар  қолдану  мүмкіндігі
камтылган.

жүктеу/скачать 20 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: