Ы. Алтынсарин атындағы Ұлттық білім академиясы

  

Балабақшада қазақ тілін бағдарламадағы жаңа жүйе бойынша  А0 

деңгейінен бастаймыз.  

Бала қарапайым сөйлеу дағдыларының 4 түрін білуге міндетті: айтылым, 

тыңдалым, оқылым және жазылым. 

      

1.    Оқылым: дауыс ырғағын дұрыс келтіру, оқылған мәтіннің мазмұнын 

түсіну: 

      

2.   Жазылым: Заттарды түстеріне сәйкес бояу: 

      

3.   Тыңдалым: Лексикалық минимум көлемінде монологтік және диалогтік 

сөйлеуді  меңгеру. 

      4.    

Айтылым: өз ойын, пікірін жеткізу, сұрақтар қоя білу және оларға  

жауап қайтара білу: 

     

Лексикалық тақырыптар бойынша:  

     

1. Ойын дұрыс жеткізе білу, оң немесе теріс жауап бере білу; 

     

2. Өзі жайлы, отбасы жайлы әңгімелеп, ойын дұрыс айта білу; 

     

3. Табиғаты, өзінің қызығушылығы туралы әңгімелеп айта білу; 

     

4. Сұрақтарды қоя білу және жауап бере білу; 

      

Қазақ тілі дыбыстары, заттың атаулары, сөз мағыналары, қанатты сөздер 

балабақшаның ересек және мектепке даярлық топ балаларына (5-7жас) 

ыңғайластырылып құрылған сөздік минимум тілдік бірліктер ретінде тілдік 

әрекеттерге бастайтындай етіп берілген. Балалардың тілдік әрекетінің көрінісі 

олардың өздігінен сөзге араласуынан, яғни қазақ тілінде сөйлеуінен көрінеді.  

Ғалымдар  сөздерді  тақырып  жағынан  дұрыс  ұйымдастырып  беру  деп- 

сөздерді  топ  бойынша  тез  еске  сақтауға  үйрететінін,  олардың  бір-бірімен 

ұқсастығын байқататынын және жағдаяттарға қарай іштей оларды жақсы сезіп, 

еске түсіріп сөйлеу дағдыларына қоса бастайтындығын айтқан.  

Екіншіден, сөздерді грамматикалық белгілеріне қарай топтату өте тиімді. 1-

сыныпқа барар алдында балаларға «Кім?» деген сұраққа жауап беретін сөздерді 

атаңдар, «Не?» деген сұраққа қандай сөздермен жауап бересіңдер? «Кімдер?», 

«Нелер?»  деген  сұрақтарды  қандай  жағдайда  қоямыз?  Осылайша  сын  есімді, 

сан есімді, етістікті біртіндеп меңгерту жүргізіледі. 

Үшіншіден,  сөздерді  туыстық  қатысына  қарай  топтауға  үйрету  балабақша 

мен  бастауыш  сыныпта  өте  жиі  қолданылады.  Мысалы,  жалпы  атауы  мен 

жекелей аталымдарды жіктеп атау. «Отбасы»-жалпы аталым, ал ата, әже, әке, 

бала, қарындас, іні, сіңлі. Жеті атаны атау, үш жұртты атау, т.б. 

Төртіншіден,  төрт-түлік  малдың,  жан-жануардың  төлдерінің  атаулары, 

қызмет аталымдары, т.б. Сонымен қатар, сөздерді шығу тегіне қарай топтауға 

үйретуге назар аударылады. Мысалы: дәрі, дәрігер,  дәріхана; ас, аспаз, асхана, 

т.б.  

А0  деңгейіне  сипаттама  беретін  болсақ,  тілді  бұл  деңгейде  білетін  бала: 

күнделікті  қарым-қатынаста  өзі  туралы,  отбасы  туралы  айтады,  сұрақтар  қоя 

алады,  шағын  мәтіндерді  түсінеді.  Өзіне  қатысты  тақырыптар  бойынша 

жекелеген  сөздер  мен  сөз  тіркестерін  түсінеді.  Елі,  тарихы,табиғаты,  өзінің 

қызығушылығы, мақсаттары туралы әңгімелей алады. 

19 

 

  

Республика тұрғындарының мемлекеттік тілі ретінде қазақ тілі балабақшада 

тәрбиелеу  мен  оқыту  бағдарламасына  енгізіліп  отырғандығы  заман  талабы 

болғанмен, оның әр түрлі тілдік ортаның жағдайында оқытылуы және әр түрлі 

тілдік аймақтардың қалыптасып отыруы оқыту мазмұны мен құрылысына сол 

аймақтың ерекшелігіне сай болуын көздейді.  

Республиканың  солтүстік  және  орталық  аймақтарында  орыс  тілі  басым 

қолданылғандықтан,  қазақ тілі 3-4 жасар балаларға әр түрлі практикалық әдіс-

тәсілдермен  ойын  жағдайында  үйретілсе,  5  жастан  бастап  арнайы  сабақ 

үлгілерімен  әрі  ойын,  әрі  логикалық  жаттығулары  бар  оқыту  жүйесінде 

үйретіледі. Осы пайымдауларды қорыта келе, балабақшада қазақ тілін оқытып, 

қазақша  тіл  дамыту  жұмыстарын  ұйымдастаруда  тәрбиеші-мұғалім 

төмендегідей қағидаларды есте ұстағаны жөн:  

1. Балабақшадан бастап қазақ тілін оқытудың басты міндеті  – балалардың 

жастайынан өздері күнделікті жүрген ортасында мемлекеттік тіл болып бекіген 

жергілікті  тұрғындардың  тілін  түсінетін,  тіпті  сол  тілді  қарапайым  формада 

қолдана білуге үйрету деп түсіну;  

2.  Екінші  тілге  үйретуде  психологиялық  тиімді  жағдай  тудырудың  бір    

жолы  –  балалардың  бойында  басқа  тілді  үйренудің  ешқандай  қиындығы  жоқ 

деген түсінік қалыптастыру екендігін ескеру;  

3.  Қазақша  түсініп  сөйлесе  бастайтын  балалар  тобында  қысқаша 

синтагмалар  үш-төрт  жастан  ұсынылады.  Қазақ  тілін  алғаш  рет  үйрету 

жүйесінде,  яғни  таза  орыс  тілді  топтарда,  қарым-қатынасқа  түсіретін  қысқа 

синтагмалар үшінші,төртінші сабақтарда амандасу, танысуға үйрету, «Не бар, 

не жоқ?» ойынын ойнату кезеңдерінде қысқа сөйлем үлгілері түрінде беріледі. 

Дегенмен,  мұндай  синтагмалар  басқа  сөйлем  байланыстарымен  ілесіп  сөйлеу 

тілінің  негізін  құрай  алмайды.  Лингвистикалық  материалдар  жүйелі  түрде 

балалардың  өзара  және  айналасындағылармен  қазақ  тілінде  тілдік  қатынасқа 

түсу бағытында берілуін қамтамасыз ету;  

4.  Бала  тілді  бөлшектеп  үйренбеуі  керек,  тіл  әр  уақытта  үйретілсе  де,  бір 

тұтастықта, баю, жетілу тұрғысында қабылдануы тиіс. Мұндай тұтас қабылдау 

«тілді  сезіну»  деп  аталады.  Балалар  қазақ  тілін  меңгеріп  келе  жатқандығын 

өздері  сезіп  отырулары  керек.  Олардың  өзге  тілді  өте  жоғары  дәрежеде 

қабылдануына  педагогпен  немесе  өзара  тілдік  қарым-қатынасқа  түсіретін 

жағдаяттар  (ситуациялар),  сол  сияқты  ерекше  ұйымдастырылған  тілдік 

әрекеттер қатты әсерін тигізетінін әрдайым естен шығармау;  

5.  Балабақшада  қазақ  тілі  сабақтары  аптасына  екі  реттен,  20-25  минут 

ұзақтықта  болуын,  балаға  меңгертілетін  білім-дағдылар  бала  психологиясына 

салмақ  түсірмейтіндей,  ойын-тапсырмалары  баланың  жас  ерекшелігіне  сай 

болуын  ескеру  қажет.  Мысалы,  шығармадағы  сөздердің,  тіркестердің  мәнін 

бейнелейтін  тірек  суреттер  мен  тірек-сызбаларды  сөз  тіркесін,  сөйлемшелер 

құрастыру үшін қолданып отыру қажет. 

6.  Балаларға  сабақ  барысында  берілетін  білімді  сабақтан  тыс  уақытта 

балабақша  қызметкерлерінің  көмегімен  көркем-әдеби  және  көрнекті  жайма 

20 

 

  

кітаптар (панорама), арнайы әзірленген құралдар арқылы бекітіп отыру қажет. 

Осы 

келтірілген 

педагогикалық, 

психологиялық, 

дидактикалық, 

лингвистикалық заңдылықтар мен талаптар қазақ тілін екінші мемлекеттік тілде 

сөйлеуге  үйрету  үдерісінде,  әр  баланың  ана  тілінде  байланыстырып  сөйлеу 

тілін дамыту кезеңдерінде ескерілгені жөн. 

Балалар  бақшасында  қазақ  тілін  мемлекеттік  тіл  ретінде  игеріп,  тілдік 

қатынасқа түсудің маңызды түрі – ауызша сөйлеу тіліне үйрету. Ал толық түрде 

жазбаша тілдік қатынасқа түсу, яғни айтылған ойды тез түсіну, тез жауап қату 

біртіндеп мектепте бастауыштық және орта білімдік сатыларда, тіпті баланың 

бүкіл  өмірінде  дамытылады.  Топта  түркі  негіздес  ұлттар  тілінің  болуы 

балалардың  «тілдік  сезімінің»  біркелкілігін  байқатады.  Баланың  үлкендермен 

тілдік қатынасқа түсуі олардың сезімдік қатынасынан басталады. Бұл баланың 

үлкендермен  қатынасқа  түсуінің  басы  болып  табылады.  Бала  тіл  дамытудың 

алғашқы кезеңінде-ақ үлкендер мейіріміне мейіріммен жауап беруге, алғашқы 

дыбыстар  шығаруға  үйренеді.  Тәрбиеші  немесе  айналасындағы  үлкендердің 

алғашқы эмоциялық қатынасы, баланың болашақта осы тілде сөйлеу мәнерінің 

қалыптасуына  негіз  болып  табылады.  Бір  жастағы  баламен  қатынаста  бұл 

кезеңде  тіл  немесе  сөз  заттарды  нақты  атауларын  және  бала  мінезінің 

қалыптасуына  басшылық  жасайтын  үлкендердің  әрекеті  кезіндегі  сөздерін 

бейнелейді.  Мысалы:  отыр,  тұр  сияқты  бұйрық  сөздермен  әрекетке,  доп, 

орындық,  үстел  деген  нақты  атауларға,  допты  ал,  орындыққа  отыр  дегендей 

бұйрық  мәнді  етістік  тіркестермен  тілдік  қатынастарға  бала  бірден  тартыла 

бастайды.Тілдің  табиғи  түрде  дамуын  тәрбиеші  мен  тіл  маманы  жақсы  білуі 

тиіс.  Өмірінің  алғашқы  жылында  эмоция  арқылы  қатынасқа  түсу  баланың 

үлкен  адамға  немесе  бір-біріне  көңілі  толу,  толмау  сияқты  өзара  әрекетте 

көрінеді.  

Бүгінгі  балабақшада  тілді  үйрететін  орта  –  баланың  айналасындағы 

адамдардың  сөйлеу  тілі.  Қазақ  тілін  мемлекеттік  тіл  ретінде  білсін  деген 

баланың  айналасында  мемлекеттік  тілдегі  тілдесім  басым  болуы  керек.  Бұл 

орайда,  республикалық  телехабарлардың,  радиохабарлардың  бағдарламалық 

материалдардың  мемлекеттік  тілде  күнделікті  берілуі  қамтамасыз  етілуі  тиіс. 

Әрине,  мұндай  қажеттілік  мақсатты  ұйымдастырылған  жағдайға  біздің 

қоғамдық салтымызда бірден тез жету мүмкін емес. Сондықтан да қазақ тілін 

орыс  тілді  балабақшалардың  екінші  кішкентайлар  тобынан  бастап  арнайы 

оқытудың  типтік  бағдарламалары  мен  авторлық  нұсқалары  әр  деңгейде 

ұйымдастырылуда.  Орыс  балабақшаларына  баратын  балаларға  жоғары 

топтарда  қазақ  тілін  көркем  шығармалардың  ең  кіші  жанры  өлең-

тақпақшалармен үйреткен жөн.  

Қазақ  тілін    кішкентай  балаларға  үйрету    үшін  балалардың  жас 

ерекшіліктері  мен  жеке  ерекшеліктерін,  әрқайсысының  зейін,  қабылдау,  еске 

сақтау,  ойлау,  қиялдау  ерекшеліктерін,  сезім,  ерік  пен  жеке  дарындылық 

қасиеттерін  жақсы  біліп  алу  керек.  Балабақшадағы  балалардың    қайсысы  

болмасын  зейіні  тұрақсыз,  олардың  кейбірінің  сабақ  үстінде  әсерленуі  күшті, 

21 

 

  

ой бөлісу қабілеті тіпті жоқ десе де болады, сондықтан қазақ тілінің жекелеген 

сөздеріне  қатысты  тірек-  сызбаларды  дұрыс  іріктеу,  оларды  мәніне  қарата 

балаларға  ажырата  қолдануды  әдетке  айналдырған  жөн  болар.  Әңгіме 

оқығанда, тақпақ жаттағанда әрдайым қолданылып келген сызбаларды баланың 

өздері  танып,  зейінін  тұрақтандыруы,  олардың  тіл  үйренуге  деген 

құлшыныстарын  арттыра  түседі.  Естиярлар  мен  ересек  балалар  топтарында 

тірек-сызбалармен қатар үйретіліп отырған шығарма сөздеріне, кейіпкерлеріне 

қатысты  бояуы  қанық  тартымды  салынған  суреттер  беріледі.  Ал  мектепке 

даярлық тобында тақпақ мәтіні жартылай сурет арқылы, жартылай сөз арқылы, 

күрделендіре отырып, сөз сызбаларын ұсынуға болады[12].  

Жалпы  әлем  елдерінің  тәжірибесінде  тіл  үйрету  балабақшадан  басталады 

екен. Шетелдік ғалымдар балаға ерте жастан  тілді үйрету оның ақыл-ойының 

жақсы дамуына ықпал ететінін және сәбидің ерте жасында жылдам қабылдау 

жүйесі жақсы жұмыс істейтінін айтады.  

      

Жапондық  «Sony»  корпорациясының  негізін  қалаушылардың  бірі-  Масару 

Ибука балаларды ерте жастан дамытуға арналған «3 жастан кейін кеш болады»  

атты кітабында:  «Біз 3 жастан жоғары балаларды неге үйретуге болады деген 

мәселеге көп назар аударамыз. Бірақ ол жастағы баланың миы 70-80% дамып 

қояды»,-  дейді.  Демек, бұл  бізге баланың миын 3 жасқа дейін дамытуға күш 

салу  керек  дегенді  нұсқап  отырған  жоқ  па?  деп  сауал  тастайды  және  сол 

сұраққа  өзі  жауап  береді.  Оның  пікірінше,  ерте  дамыту  дегенде  сәбиді 

фактілермен  және  сандармен  күштеп  қоректендіруді  міндеттеп  тұрған  жоқ. 

Бастысы – «уақытында» жаңа әдісті енгізу керек.  

Қорыта  айтқанда,  балалардың  тіл  үйренуге  қызығушылығын  арттыру,  тіл 

мәдениетін  жетілдіру,  сөздік  қорларын  үнемі  молайтып,  бекіту-  өмірлік 

маңызға ие болып отыр. Бұл  талаптар қазақ тілінде ұйымдастырылған оқу іс-

әрекеттерді  жүргізудің  жан-жақты  кешенді  түрлерін,  оларды  өткізу 

ерекшеліктерін меңгеру әрі әдістемелік жағынан ұтымды әдістерді қолданғанда 

ғана баланың жан дүниесін баулап алады.  

      

Білім  беру  мен  тәрбие  үрдісін  жаңғырту,  оқу-тәрбие  мекемелерінде  жаңа 

технологияларды  қолдану  балаларға  білім  беру  сапасына  тікелей  әсер  етеді. 

Біздің мақсатымыз, балалардың білімі мен дағдыларын қалыптастыру, үйрену 

қабілетін  дамыту,  оларды  білім  жүйесімен  таныстыру,  білімді,  ұғымды, 

іскерлікті игерту.  

 

жүктеу/скачать 1,33 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: