И қазақ тіл білш інің антологиясы с. Исаев Қазіргі қазақ тіліндегі негізгі грамматикалық ұғымдар Павлодар 2010
жүктеу/скачать 10,59 Mb. Pdf көрінісі
|
| -ме, -ба, -бе, -па, -пе қосымшалары арқылы жасалған сөздердегі
екпіннің әр түрлілігі (мысалы кеспе — кеспе, мінбе - мінбе, көрме — көрме, қоспа — қоспа, т. б.) екпіннің сөз мағынасын ай- ыру сипаты бола алмайды. Орыс тілінде екпін сөз мағынасын (лексикалық) айырумен бірге (мысалы, замок - қорған, замок - қүлып, кілт, мука — азап, мука — үн, т. б.) грамматикалық мағына тудыруға да негіз болады: окна - терезенің (жекеше ілік септік), окна - терезелер (көпше атау септік), руки - қолдың, руки - қолдар, воды - судың, воды - сулар, т. б. Сондай-ақ қазақ тілінде грамматикалық мағынаны берудің супплетпвті жолы да жоқ. Мысалы, орыс тілінде адам деген үгым человек сөзі арқылы берілсе, оның көпше түрі бүтіндей басқа сөзбен (люди - адамдар) беріледі. Сондай-ақ хорошо - жақсы және лучше - өте жақсы, сказал - айтты, говорил - айтты параллельдері де супплетивті жол арқылы грамматикалық мағына білдіруге жатады. 3. Қазақ тілінде аналитикалық тәсілдің барлық түрлері дерлік кездесіп отырады. Негізгі сөздердің тіркесуі арқылы грамматикалық мағынаның берілуі дегенде, әдетте ол сөздердің сол түлғаларында бір-бірімен тіркесуі арқылы жеке түрғандағысынан озгеше, жаңа грамматикалық мағынаны білдіруін айтамыз. Бүл — әсіресе түбір түлғадағы зат есімдердің бір-бірімен тіркесіп қолданылуынан анық көрінеді. Әдетте зат есім заттың атын білдіру мағынасымен байланысты колданыл- са, енді бір зат есім екінші зат есіммен түбір түлғада тіркессе, зат атауын білдіруге жат мағынада, қатыстық-сындық мағынада Мысалы, Мықшима 31 байпақ тоңдырмас ызғар өтіп (Абай). Тоқпағы мықты бол- са, киіз қазық жерге кірер (Мақал). Бір-бір киіз үй әкелгенде, бәрінен Итбайдың үйі үнамды боп шыққан (С. Мүқанов). Бүл сөйлемдердегі былгары, киіз сөздері заттық магынада емес, етіктің, байпақтың, қазықтың, үйдің, қатыстық-сындық сипаты мәнінде ягни осы соңгы заттардың неден жасалганын білдіру мәнінде қолданылған. Зат атауын білдіретін сөздердің бүндай әдеттен тыс ерекше грамматикалық мағыналары ол сөздердің заттық мағынаны білдіретін екінші сөзбен тікелей тіркесінен пайда болған. Сол сияқты қол сағат, қалта сағат, қабырга жүктеу/скачать 10,59 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|