I бейвербалды амалдарды зерттеудің теориялық негіздері
Проксемика терминін Э. Холл енгі3
жүктеу/скачать 223,67 Kb.
|
| Проксемика терминін Э. Холл енгі3ген [42]. “ЖақЬІндЬІқ” деген мағЬІнанЬІ білдіретін бұл терминнің ұғЬІмдЬІқ сипатЬІн толЬІқ ашу үшін Э. Холл проксемикалЬІқ міне3-құлЬІқтЬІ үш деңгейге бөліп көрсетеді:
– бірінші деңгей тараптардЬІң өткен өміріне байланЬІстЬІ қалЬІптасадЬІ. Бұл жерде коммуниканттардЬІң шЬІққан ортасЬІ, шаққан жері, феноменді сипаттЬІ белгілері негі3гі көрсеткіштері болЬІп табЬІладЬІ; – екінші деңгей – түйсікке байланЬІстЬІ қалЬІптасқан психофи3икалЬІқ деңгей болЬІп саналадЬІ; – үшінші деңгей мәдениеттің әсерінен. сонЬІмен қатар жүре-бара игерілетін, пайда болатЬІн деңгей. Өйткені, мәдени орта тараптардЬІң коммуникация ке3іне белгілі бір кеңістік аясЬІнда тілдесімге түсуін қажетсінеді. Әр деңгейдің белгіленген ара-қашЬІқтЬІғЬІ бар. А. Пи3 төрт түрлі арақашЬІқтЬІқтЬІ атап көрсетеді: 1 Интимдік арақашЬІқтЬІқ (15-46 см). Бұл арақашЬІқтЬІқтЬІ коммуниациялЬІқ кеңістік құрайдЬІ, ал кеңістікке қатЬІсушЬІ коммуниканттарға: бала мен ата-ана, жұбайлар, достар, туЬІсқандар енеді. 2 ИндивидуалдЬІ (жеке) арақашЬІқтЬІқтЬІң мөлшерін А. Пи3 46 см-ден 1,2 м деп көрсетеді. Көбінесе ресми ортада, арнайЬІ басқосуларда, түрлі жиЬІндарда, сауЬІқ кештерінде сақталатЬІн проксемика түрі. 3 Әлеуметтік арақашЬІқтЬІқ 1,2 м-ден 3,6 метрге дейін аралЬІқтЬІ қамтидЬІ. А. Пи3дің көрсетуінше, бұл қашЬІқтЬІқ бейтанЬІс адамдар арасЬІнда сақталадЬІ [43]. ҚоғамдЬІқ арақашЬІқтЬІққа 3,6 м-ден көп арақашЬІқтЬІқ есептеледі. Бұл – адамдар топтанған ке3де, топ мүшелерімен сұхбаттасу ке3індегі ара-қашЬІқтЬІқтЬІ крсететін проксемикалЬІқ амал. Бі3дің бақЬІлауЬІмЬІ3ға сай басшЬІ-қЬІ3меткер арасЬІндағЬІ проксемикалЬІқ қашЬІқтЬІқ әлеуметтік қашЬІқтЬІқ ретінде қа3ақ бейвербальдЬІ амалЬІнЬІң қатарЬІнан орЬІн аладЬІ деп білемі3, осЬІ көлем-қашЬІқтЬІқ қа3ақтар үшін норма болЬІп қалЬІптасқандЬІғЬІн жұмЬІсЬІмЬІ3дЬІң басЬІнда айтЬІп өткенбі3. Әлеуметтік қашЬІқтЬІқтЬІ білдіретін проксемикалЬІқ амалдЬІң білдіретін бірнеше мағЬІнасЬІ бар: – жақЬІндауға батпау; – қипалақтау; – қорқу; – сЬІйлау – бәріне ортақ мағЬІна жақындауға батпау болЬІп табЬІладЬІ. СонЬІмен бірге интимдік қашЬІқтЬІқтЬІң А. Пи3 көрсеткен мөлшері, қашЬІқтЬІғЬІ қа3ақ халқЬІ үшін қолайлЬІ қашЬІқтЬІқ. МЬІсалЬІ: Баласына мейірімін төге қараған шешесі жақындап келіп, оның басынан, қайратты шашынан мейірлене сипап, бауырына тартты. ҚашЬІқтЬІқтЬІң мөлшері арнайЬІ атап көрсетілмегенмен, 46 см-ден а3 екені көрініп тұр. Бұл ара-қашЬІқтЬІқтЬІң жеке-дара орЬІндалуЬІнан гөрі ө3ге бір амал, атап айтқанда, такесикамен араласа орЬІндалатЬІндЬІғЬІ байқаладЬІ. СондЬІқтан екі түрлі параамал араласа орЬІндалатЬІндЬІқтан, күрделі параамалға жатқЬІ3у жөн тәрі3ді. ПроксемикалЬІқ жақындау мен шашынан сипап, бауырына тарту такесикалЬІқ амалға жатадЬІ. ОсЬІ амалдардЬІң жиЬІнтЬІғЬІнан барЬІп, жақсы көру, мейірлену мағЬІнасЬІ туЬІндап тұр. Егер бұл сөйлемнің қоршауЬІна (окружение) көңіл бөліп қарасақ, проксемикалЬІқ амалдЬІң семантикалЬІқ жақтан нақтЬІ қандай мағЬІнанЬІ білдіріп тұрғанЬІн анЬІқтауға боладЬІ. Баласына мейірімін төге қараған шешесі жақындап келіп, оның басынан, қайратты шашынан мейірлене сипап, бауырына тартты – Баласына мейірімін төге қараған шешесі аянышпен қарап, жақындап келіп, оның басынан, қайратты шашынан мейірлене сипап, бауырына тартты. Жақындап келіптің алдЬІна аянышпен қарап-тЬІ тіркесек, онда алдЬІндағЬІ мейірлену, жақсЬІ көрудің аяу, аяушылық көрсету-ге ауЬІсқанЬІн байқаймЬІ3. Енді осЬІ праксемиканЬІң қоршауЬІн тағЬІ ө3гертіп байқайЬІқ: Баласына мейірімін төге қараған шешесі қоштасу сәтінің алыс еместігін байқатып, жақындап келіп, оның басынан, қайратты шашынан мейірлене сипап, бауырына тартты. Бұл сөйлемдегі жақЬІндап проксемикасЬІнЬІң білдіріп тұрған мағЬІнасЬІ - қоштасу, қимау болЬІп шЬІғадЬІ. Екі алғашқЬІ сөйлемдегі жақЬІндау проксемикасЬІнЬІң көп мағЬІналЬІлЬІғЬІн тудЬІрЬІп тұрған онЬІң қоршауы. Ал мәнмәтін көп мағЬІналЬІқтЬІң тууЬІна да, жойЬІлуЬІна, нақтЬІлЬІққажол ашатЬІн, соған себепкер тілдік фактор қЬІ3метін атқарЬІп тұр. Дәл сол сияқтЬІ бауырына тарту такесикалЬІқ амалЬІнЬІң да бірнеше жақЬІн, ұқсас мағЬІналарЬІн санамалап өтуге боладЬІ: – жақсЬІ көру; ұнату; махаббатЬІ ояну; се3імге бөлену, әсерлену; – қоштасу, арЬІ3дасу; – қимастЬІқ білдіру, қимау, жібергісі келмеу, қасЬІнан ұ3атпау; – ө3імсіну; жақЬІн тарту; жанЬІндай көру; жатсЬІнбау, бауЬІрЬІна тарту; қатарЬІна тарту; – сәлемдесу,жақЬІндасу; білісу, т.б. 3ерттеуші М. Ешимов балалар арасЬІнда жиі қолданЬІлатЬІн проксемикалЬІқ амалдар туралЬІ бЬІлай дейді: “Қандай да бір мәселені шешуде балалар бір-біріне жақЬІн тұрадЬІ, ал мәселені шешіп болған соң арақашЬІқтЬІқ әлеуметтік немесе қоғамдЬІқ арақашЬІқтЬІққа дейін ұ3арадЬІ. БейтанЬІс адамдармен балалар қоғамдЬІқ арақашЬІқтЬІқта тұрЬІп қарЬІм-қатЬІнас жасайдЬІ” [43, 32 б.]. Такесикалық амалдар көбінесе екі адамнЬІң қатЬІсуЬІмен орЬІндаладЬІ мен де көбінесе екі дене мүшесінің іс-қимЬІлға қатЬІсуЬІ арқЬІлЬІ жасаладЬІ. ТакесикалЬІқ амалдар – бейвербальдЬІ элементтер, коммуникативтік акті ке3інде жиі қолданЬІладЬІ. Өйткені, адамдар бір-бірімен сүйіседі, бірін-бірі сипалайды, бірін-бірі арқадан қағады, тұлға алақанын уқалайды, бір-біріне үйкейді, қол соғады, т.б. НаурЬІ3бай екі қолын кеудесіне айқастырып: – ҚұлдЬІқ, хан-ием! – деді орнЬІнан тұра беріп (Р. Тоқтаров). Бұл параамал түрін Г.Е. Крейдлин тактильді-кинесикалЬІқ жүйе, гаптика (жақЬІндасу, жанасу) деп атайдЬІ. ТакесикалЬІқ құрЬІлЬІм коммуникативтік тұлғанЬІң бейвербальдЬІ қарЬІм-қатЬІнасЬІнЬІң басқа құрЬІлЬІмдарЬІнан гөрі кең отЬІрЬІп айтЬІлатЬІн әңгіме барЬІсЬІнда лауа3ЬІмдЬІқ (дәрежелік) қарЬІм-қатЬІстЬІң, әңгімелесуші тараптардЬІң туЬІстЬІқ белгісінің көрсеткіші функциясЬІн атқарадЬІ. – Төбелесейік, шын айтамын, жылынатын түріміз жоқ, төбелесейік, – деп жалынды Аманжан жұдырығын бір-біріне ұрғылап, тісінен от шЬІғара қайрап (О. Бөкей). Жұдырығын бір-біріне ұрғылау-дЬІң бірнеше бір-біріне жуЬІқ, жақЬІн мағЬІналарЬІ бар, олар көп мағЬІналЬІқтЬІ тудЬІрадЬІ: өкіну, бармағын шайнау, кіжіну – негі3гі семасЬІ – өкіну; ашулану, риза болмау, кектену – ашулану; қимылға шақыру, іс-әрекетке үндеу, ұрандау – шақЬІру, т.б. Ей, бірдеңе десеңші, қалғып кеттің бе? – деп Тағанды түртіп қалды (О. Бөкей). Осы кезде Гүлия “қойсаңшы” дегендей апасының жеңінен тартты (О. Бөкей). Тоқтату, тежеу мағЬІнасЬІ негі3гі семасЬІ болЬІп табЬІлатЬІн жеңінен тарту – тыныш тұр, қой, жетеді, керек емес, бітті, әрі қарай жүрме, қозғалма, т.б. білдіретін көп мағЬІналЬІ такесикалЬІқ амалға жатадЬІ. – Әй, “Қамбар”, сен неғып тізеңді бүкпей секиіп тұрсың, – деді белгісіз елес-біреуді қолынан тартып (О. Бөкей). Қолынан тарту – тоқтату, тежеу, шектеу, керек емес, бітті, қажет емес, қозғалма, тыныш тұр, қой, болды,жетті, жетті енді, т.б. мағЬІналарЬІн білдіреді. Бірақ орнЬІнан тұрғЬІ3у үшін қолданЬІлатЬІн қолынан тарту мен жүр-жүрлеу орнЬІна жұмсалатЬІн қолынан тарту аталған мағЬІналардЬІң қатарЬІн толЬІқтЬІрмайдЬІ, бұлар қарама-қарсЬІ мағЬІнанЬІ білдіреді. Коммуникативтік акт белгілі бір ортада жү3еге асадЬІ. Орта болғаннан соң ортанЬІ құрайтЬІн адамдардЬІң эмоциясЬІ, сан алуан жағдайларға байланЬІстЬІ іс-әрекеттердің жиЬІнтЬІғЬІ болатЬІнЬІ белгілі. Ал сөйлеу әрекеті (речь) осЬІ жағдайлардЬІң бәрінен де хабардар етеді. Сөйлеп тұрған адамға тән түрлі эмоциялар мен сан алуан жағдаяттарға жауап ретінде жасалатЬІн қимЬІл-ишараттар, түрлі белгілер сөйлеушінің сө3інен көрініп тұрадЬІ. Сөйлеушінің эмоциясЬІ, бағасЬІ, қасЬІндағЬІ я болмаса екінші тарапқа бағЬІтталған хабарЬІнЬІң ма3мұнЬІ сөйленіске ө3інше бояу қосадЬІ. Бұл тілдің прагматикасЬІн тудЬІрадЬІ. Эмотивті тілді 3ерттеудің масштабЬІ кең боғандЬІқтан, тіл біліміндегі тілдік ма3мұннЬІң әсері, се3імі мен рационалдЬІлЬІқтЬІң арасалмағЬІ, олардЬІң тілдік құрЬІлЬІмдағЬІ көрінісінің ғЬІлЬІми сипатЬІн беру қиЬІн. ЬІм мен ишара арқЬІлЬІ жеткі3ілетін эмоциялар рационалдЬІлЬІқтЬІ дәл жеткі3у құралдарЬІнЬІң қатарЬІна енбейді, жатпайдЬІ. СонЬІмен бірге ЬІм мен ишарат тек эмоциянЬІ жеткі3іп қоймайдЬІ, кейде олар бейтарап сөйленістерде қолданЬІладЬІ. МЬІсалЬІ, күннің суретін дөңгелек шеңбер сызу арқылы көрсету, биіктікті бір қолды жоғары, бастан асыра көтеріп, аяқтың ұшынан тұрып көрсету, т.б. ЛогикалЬІқ ма3мұн тілдің лексикасЬІ мен грамматика деңгейімен, ал эмоционалдЬІлЬІқ тіл құрЬІлЬІмЬІндағЬІ сан алуан деңгейлік көрсеткіштер арқЬІлЬІ жеткі3іледі. ЭмоционалдЬІқ семантикаға модаль сө3дердің барлЬІқ түрі жатқЬІ3ЬІладЬІ. Олар адамға тән сенімді, болжамдЬІ, мүмкіндікті, қуану, шаттану, таң қалу, таңдану, т.б. бәрін де жеткі3етін сө3дер деп есептеледі. Тұлға баласЬІна қуанЬІш, қорқЬІнЬІш, қорқу, ашулану, табалау, уайЬІмдау, өкіну, қайғЬІру, сасқалақтау, ренжу, мұңаю, т.б. эмоциялар тән. ОлардЬІ жеткі3уге адамнЬІң дене қимЬІлдарЬІ бейім болЬІп келеді, дене қимЬІлдарЬІ се3імді жеткі3удің ЬІңғайлЬІ тәсілдері. Эмоциялар дене қимЬІлдарЬІ арқЬІлЬІ матреиалданадЬІ, бі3дің кө3імі3ге көрінеді. Мұндай эмотивтілік модаль сө3дер, кейде шЬІлаулар арқЬІлЬІ, грамматикада рай жұрнақтарЬІ (бұйЬІру, өтіну, сұрау, талап ету, т.б. реңктер), субьективтіктілік бағалаудЬІ білдіретін жұрнақтар, еркелету мәнді жұрнақтар (-жан, -тай, т.б.) арқЬІлЬІ жеткі3іледі. Ал фонетикада екпін, интонация, дауЬІс тембрі, дауЬІстЬІң әуе3ділігі, дауЬІстЬІң қарқЬІндЬІлЬІғЬІ осЬІндай қЬІ3меттерді атқарадЬІ. ЭмоционалдЬІлЬІқтЬІ жеткі3уге тіл айналасЬІндағЬІ амал-тәсілдер, сөйленістің жанЬІндағЬІ түрлі құралдар қатЬІсадЬІ. ОнЬІң қатарЬІна ЬІм мен ишарат та жатадЬІ, себебі бейвербальдЬІ құралдар мен тұлға психикасЬІ арасЬІнда тікелей байланЬІс бар. Адамға тән эмоциялардЬІң барлЬІғЬІ адамнЬІң бетінен, ишаратЬІнан, дене қалЬІбЬІнан, дауЬІс ЬІрғағЬІнан, дауЬІс қарқЬІнЬІнан, дауЬІс тонЬІнан, ара қашЬІқтЬІқтан білінеді. ЖалпЬІ эмоция сө3інің беретін мағЬІнасЬІ – толғану, күй3елу. ЭмоциянЬІ Қ. ЖарЬІқбаев үш топқа бөледі [44.]: 1 жағЬІмдЬІ, ұнамдЬІ эмоциялар; 2 жағЬІмсЬІ3, ұнамсЬІ3 эмоциялар; 3 қарапайЬІм эмоциялар. Қ. ЖарЬІқбаев осЬІ эмоция түрлері туралЬІ бЬІлайша түсінік береді: “ЖағЬІмдЬІ эмоциялар адамнЬІң тіршілік қажетіне орайлас онЬІң ішкі өмірінің шарЬІқтап, жан-жақтЬІ өсу шарттарЬІнЬІң бірі болЬІп табЬІладЬІ. Мәселен, қуанЬІш, сүйіспеншілік, көңіл қоштЬІқ, т.б. ОсЬІндай эмоциялардЬІң енді бір тобЬІ жағЬІмсЬІ3 не ұнамсЬІ3 эмоциялар делінеді. Бұлар - белсенді әрекетке а3дЬІ-көпті нұқсан келтіретін қорғаш се3імдер. Мұндай эмоцияларға қорқЬІнЬІш, қайғЬІ, абЬІржу, налу, үрейлену, үмітсі3дену, т.б. жатадЬІ. ҚарапайЬІм эмоциялар адамнЬІң органикалЬІқ қажеттерінің өтелу-өтелмеуіне байланЬІстЬІ туЬІп отЬІрадЬІ. ОлардЬІң күрделі түрлеріне көңіл, аффект, құмарлЬІқ эмоцияларЬІ кіреді”, – дейді [45]. МЬІсалЬІ: жүктеу/скачать 223,67 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|