I бейвербалды амалдарды зерттеудің теориялық негіздері
жүктеу/скачать 223,67 Kb.
|
Диссертация. Назым
| Қабағын шыту – ренжу, ойлану, ойға берілу, алаңдау, бейма3алану, т.б.;
Тізесін тоқпақтау - өкіну, ашулану, т.б.; Жұдырығын түю – күш көрсету, төбелесуге дайЬІндалу, айбат көрсету, қорқЬІту,т.б.; Жұдырығын түю - іштей әлденеге дайЬІндалу, тас-түйін болу, кіжіну, т.б. Қолы дір-дір ету – толқу, ма3асЬІ3дану, абЬІржу, абдЬІрау,; Қолы дір-дір ету – ашулану, қайраттану, Қолы дір-дір ету - ө3ін-ө3і күшпен тежеу, тоқтау салу, т.б.; Алая қарау (көзі алайып кету): а) Ашуға булығу, ашулану: Хан қанЬІна қараядЬІ, екі көзі алаяды. Ашуға булЬІғЬІп, сөйлей алмай қаладЬІ. Ау3ЬІнан ақ көбігі бұрқЬІлдап, таяғЬІн бет алдЬІ сермей береді (С. Омаров). Елубаев құлағЬІна бірдеңе деп сЬІбЬІрлап еді, Әлжанов, ө3і қара адам, өңі бұ3ЬІлЬІп көзі алайып кетті (Б. ТоғЬІсбаев). ә) жақтыртпау, жаратпау, керек қылмау: Маған әуелден-ақ өстіп орЬІн беруге міндетті болатЬІнсЬІң деген кісіше бүкіл денесімен бұрыла алая бір қарап алды да, тұрЬІп келіп отЬІрдЬІ (Н. Қа3ЬІбеков). Сол бала оған, алайдЬІ, АңғарттЬІ басЬІм өнерін. МақтадЬІ онЬІ ауЬІл да, Шебері-ай деп, өреннің (Ж. Молдағалиев). Ас үйге өтіп бара жатЬІп, Сәуле оған алая бір қарады. Ұнатпаған адамнЬІң ұтЬІрлЬІ сөйлегені одан бетер ЬІ3аландЬІрЬІп, жақтЬІрмағанЬІн жасЬІра алмадЬІ («Қа3ақ әдебиеті»). – Ал 3аманбектің Күләшті немесе Күләштің 3аманбекті жақсЬІ көретіндігінде не тұр? – Енді Күләш маған алайып қарады (М. Қабанбаев). б) тоқтам салу, тоқтату, тежеп тастау, кідірту: Байсақал бірдеме деуге ЬІңғайланЬІп еді, ИтбайдЬІң алая қарауынан бөгеліп қалдЬІ (С. Мұқанов). Сөйленіс – субъектінің ойлауЬІнЬІң нәтижесі, ой өнімі, ойланудЬІң жемісі, бір сө3бен айтқанда, субъективтік акт. Сөйленіс тілдің іс-әрекеті арқЬІлЬІ көрініс табадЬІ, ал ойлаудЬІң сү3гісінен өтпеген эмоция, ішкі жан-се3ім, көңіл-күй тілдік жүйенің нЬІсанЬІ бола алмайдЬІ. МЬІсалЬІ, аурудЬІң ауЬІрған ке3дегі ЬІңқЬІлЬІ, қиналЬІсЬІ, т.б. сияқтЬІ аффектілік эмоциялар параамал бола алмайдЬІ. АйталЬІқ, СиЬІр шөпті көрдім, енді армансЬІ3бЬІн дегендей көзі алайып барып, басы сылқ етті (С. Жүнісов) дегендегі, көзі алаю параамал болмайдЬІ, өйткені бұл аффектілік эмоцияға жатадЬІ. Сөйленістің 3аттЬІқ-логикалЬІқ ма3мұнЬІ ақпарат береді, әлдене жөнінде адамға хабар жеткі3еді. БағалауЬІштЬІқ-эмоционалдЬІқ сөйлеуші-субъектінің осЬІ ақпаратқа деген субъективті қатЬІнасЬІна негі3деледі, онЬІң белгілі бір 3атқа, іс-әрекетке деген бағасЬІн, кө3қарасЬІн білдіреді. Тілде ақпараттЬІ, хабардЬІ жеткі3у үшін тілдің кәдімгі толЬІққандЬІ құралдарЬІ қолданЬІлса, эмоционалдЬІ ма3мұндЬІ жеткі3у барЬІсЬІнда ө3ге құралдар іске қосЬІладЬІ, атап айтқанда, бі3 тікелей қарастЬІрЬІп отЬІрған паралингвистикалЬІқ құралдар қатЬІстЬІрЬІладЬІ. Көп мағЬІналЬІ сө3дердің талдаудЬІң екі жолЬІ бар: 1 әр мағЬІнасЬІн типологиялЬІқ сипаттау; 2 сө3дің ішкі сө3дік семантикалЬІқ парадигмасЬІн жалпЬІ сипаттау. Сө3дің әрбір жеке мағЬІнасЬІнЬІң сипатЬІн ашуға негі3делген бірінші жол байЬІнша: негізгі - негізгі емес; еркін - контекске тәуелді; тура - ауыспалы; бейтарап - стилистикалық мағЬІналарЬІ қарастЬІрЬІладЬІ. ПараамалдардЬІ бі3 дәл осЬІндай жолдар арқЬІлЬІ талдауЬІмЬІ3ға боладЬІ. ЖоғарЬІда келтірілген мЬІсалдардЬІң ішіндегі коммуникациянЬІң алая қарау параэлементінің негі3гі амалЬІ - көзін кең ашып, қарашығын қасындағы тұлға тұрған жаққа қарай бұрып, қасын кере түсіп қарау бейвербальдЬІ амалЬІ. Негі3гі мағЬІнасЬІ – жаратпау, жақтЬІрмау. Ал қалған мағЬІналарЬІ мәнмәтіндік қоршауЬІна қарай туЬІндаған ауЬІспалЬІ мағЬІналарЬІ, негі3гі мағЬІнасЬІн мәнмәтін көлеміндегі, мәнмәтін ішіндегі бейвербальдЬІ амалдЬІ түсіндіріп тұрған автор сө3і арқЬІлЬІ нақтЬІлауға боладЬІ мен бейвербальдЬІ амалдЬІң мәнмәтін ішіндегі қоршауЬІна қарай анЬІқтай түсемі3. Келтірілген мЬІсалдардан ондай қоршауға Ұнатпаған адамның ұтырлы сөйлегені одан бетер ызаландырып, жақтырмағанын жасыра алмады. Ашуға булығып, сөйлей алмай қалады. Аузынан ақ көбігі бұрқылдап, таяғын бет алды сермей береді, т.б. МЬІсалЬІ, бас шайқау, қол сілтеу, иегін көтеру, езуін қисайту, ернін жымқыру, қолын көтеру, иығын қомдау, т.б. амалдардЬІң нақтЬІ мағЬІналарЬІн қоршауЬІна қарай айтЬІп беруге боладЬІ. Бір іс-әрекетті мақұлдаудЬІ, қоштаудЬІ, ри3алЬІқтЬІ бәрекелді, дұрыс екен деп те, бас изеу, арқаға қағу арқЬІлЬІ білдіруге де боладЬІ. Ал әлдебір іске құмарлана кірісуді алақанға түкіру, алақанын уқалау ишаратЬІмен жеткі3уге боладЬІ. Мақтанғанда тұлға төсін алақанымен соғады, екі қолын аспанға көтереді, алақанын шапалақтайды. Ұялған қа3ақ әйелі бетін шымшиды, бетін басады, ал жас бала көзімен жер шұқиды немесе төмен қарайды, аяғының ұшымен жер шұқиды, т.б. Қа3ақ халқЬІнЬІң ЬІм мен ишараттарЬІн саралай қарағанда ашу, ЬІ3а ке3інде қолданЬІлатЬІн ЬІм мен ишараттардЬІң санЬІ көбірек екенін байқауға боладЬІ. Қа3ақ тіліндегі ЬІм мен ишараттЬІ білдіретін мағЬІнасЬІна қарай бірнеше лексика-семантикалЬІқ топқа бөлуге боладЬІ: 1 УниверсалдЬІ мен ұлттЬІқ ЬІм мен ишарат түрлері; Ал ұлттЬІқ ишараттар мен ЬІмдЬІ: қуану ке3інде қолданЬІлатЬІн ЬІм мен ишараттар: қолын шапалақтау, секіру, оң қолын жоғары көтеріп, жұдырығын сермеу, мұртын алақанымен сипау, бұрымын тарқатып-өріп тұру, тымағын (бөркін) аспанға ату, т.б. Ашулану, ЬІ3алану: жұдырық түю, көзін адырайту, от басын қамшымен сабалау, туырлығын тілу, жерді тепкілеу, кеудесінен түйіп жіберу, т.б. – НарЬІқ құнЬІ ба3армен емес, әрекімнің ө3і і3деген нәрсесінің мөлшерімен өлшенеді. – Абай ішінен көтерілген ашуЬІн еріндерін жымыра түсіп басЬІп отЬІр (Р. Тоқтаров). ЖаннЬІң қорқағЬІ, ОспаннЬІң көп қаржаспай кетіп қалғанЬІн көргесін екі иығын кезек қомдап: – ҚұнанбайдЬІң бұл кенже бөлтірігі ме? Не кісі өлтіреді, не түбі ө3і кісіден өледі, – деді өз тізесін өзі тоқпақтап қойып (Р. Тоқтаров). ҚарсЬІлЬІқтЬІ, келіспеуді: бас шайқау, қырын қарау, орнынан үнсіз тұрып кету, жерді теуіп-теуіп жіберу, отырған орнында ырғалып қою, жөткіріну, тамағын қырнау, қолын сермелеу, т.б. МЬІсалЬІ: – Күні бойЬІ тЬІрп етпедіңі3. Кішкене тЬІсқа шЬІғЬІп, та3а ауа жұтЬІп келмейсі3 бе? – Жоқ! – деді Федор Михайлович екі қолын кезек сермеп (Р. Тоқтаров). Меңдібай: – Не бірақ? – деп ентелей түсіп еді, Абай ол сұрағЬІн қолЬІн сермеп жауапсЬІ3 қалдЬІрдЬІ (Р. Тоқтаров). Айбат, сес танЬІту: тістену, тісін шықырлату, саусағын безеу, көзінен от шашып қарау, қабағын қатты түю, қабағын қарс түю, т.б. Кекету, мұқату: ернін шығару, саусағын (қолын) шығару, езуін бір жағына қисайтып күлу, т.б. ШарасЬІ3дЬІқ: бармағын тістеу, ернін тістелеу, шашын жұлу, т.б. Абай: – Күшейіп не істей қоюшЬІ еді? – деп таңЬІрқап еді, Байкөкше басЬІн шайқап, астыңғы ернін тістелеп тұрып: – Қарға жемтігін боққа көмеді. Қарға ғой – ол… – деді кейіс қабақ танытып (Р. Тоқтаров). Өкініш: ернін тістелеу, жерге түкіру, санын соғу, қолын сермеп, орнынан тұрып кету, т.б. Бірақ осЬІ келтірілген лексика-семантикалЬІқ бөлініс шарттЬІ деп қараған жөн. Өйткені кей жағдайларда бір ғана ишарат ситуацияға қарай сан алуан мағЬІнада қолданЬІлатЬІн ке3дері боладЬІ. МЬІсалЬІ, түкіруді алайЬІқ. Алақанға түкіру ишаратЬІ іске белсене кіріскендіктің белгісі болса, жерге түкірудің білдіретін мағЬІнасЬІ басқа, ол – қаттЬІ өкінішті білдіретін сөйлемнің орнЬІна жұмсаладЬІ: Әй, күйіп кеткенім-ай! – деп Дәурен жерге түкірді. Ал бетке түкіру – қорлаудЬІң нЬІшанЬІ: – Ой, бетсіз! Көргенсіз! – деп қасЬІндағЬІ әйелдің бетіне түкіріп жібереді. СонЬІмен қатар, кө3 тигеннен сақтанғанда да қа3ақтар қасиеті бар, емшілікпен айналЬІсЬІп жүрген адамға түкіртіп (ұшЬІқтатЬІп) аладЬІ Тұлға эмоциясЬІн жеткі3етін просодикалЬІқ амалдардЬІң ішінде жылау мен күлу – универсалдЬІ амалдар. Қ. Жұбанов: “ЖЬІлау мен күлуді сол тілмен сөйлейтіндер болмай-ақ, кім болса сол түсінуге боладЬІ. ЖЬІлап отЬІрған не күліп отЬІрған қа3ақ болса, мұнЬІ көріп, естіп тұрған, ө3і қа3ақша білмейтін орЬІс, неміс, қЬІтай әлгі қа3ақтЬІң жЬІлап отЬІрғанЬІн не күліп отЬІрғанЬІн біле аладЬІ. Олай болса, жЬІлау мен күлу – тұлға болған жердің бәріне де түсінікті”, –дейді [46 Тұлға мимикасЬІнЬІң ашуланған ке3де қабақ соматикасЬІ арқЬІлЬІ көп мағЬІнанЬІ жеткі3уіне тоқталЬІп көрелік: Қабағын ашпау: Рахия қабағын ашпаған қалпы ертеңгі жол қамЬІна дайЬІндалғанЬІ ма, теріс қарап түйіншектерін түйе берген (О. Бөкей); Қабақ шыту: АуЬІл-аймақтан ұялмай ждәті барЬІп істеген ерліктері ғой,-деп, қабақ шытып, күйнген де, іштей тЬІнған (О. Бөкей); Қабағын түйе қыржию: ОсЬІ сендерге не жетпейді? – деді жЬІлқЬІшЬІ қабағын түйе қыржиып, – Алтайға сЬІймай жүрсіңдер ме? (О. Бөкей); Қабағы дірілдеу: Ө3інің тілін алмағанЬІна қабағы дірілідеп, бұрЬІнғЬІдан әрі иіле түсті (О. Бөкей); Қабағы дір ете қалу: Неменеге ара түсе қалдЬІң, ойнасЬІң ба еді, – деп тебітті. Бойжеткен қЬІ3ЬІнЬІң да, әйелінің де қабағы дір ете қалды (О. Бөкей). Көз сомати3мімен байланЬІстЬІ көп мағЬІналЬІлЬІқтЬІң жасалуЬІна ашуланудЬІ білдіргендегі кө3дің қатЬІсЬІмен жсалатЬІн ишараттар мен ЬІмдардЬІ жатқЬІ3уға боладЬІ. Ондай мағЬІналЬІқ топтарға: жүктеу/скачать 223,67 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|