I бейвербалды амалдарды зерттеудің теориялық негіздері
жүктеу/скачать 223,67 Kb.
|
Диссертация. Назым
| Қол. Қол арқЬІлЬІ жасалатЬІн ишараттардЬІң түрі өте көп. Қол көтеру, оң қолын көтеру, сол қолын көтеру, қолын кеудесіне қою, қос қолын көтеру, қос қолын төбесіне көтеру, қол бұлғау, қол сілтеу, оң қолын сілтеу, қолымен итеріп жіберу, қорлы дірілдеу, қолынан тарту, қолымен нұсқау, т.б. ОсЬІ келтірілген ишараттардЬІң ішінде тұрақтЬІлЬІқ сипатЬІ бар қолын бір (жалғыз-ақ) сілтеді болЬІп табЬІладЬІ. Білдіретін мағЬІнасЬІ – болды, бәрі бітті немесе енді ештеңе өнбейді, қажет емес, т.б. “Қос қолЬІн төбесіне қоюдЬІң” да тұрақтЬІ білдіретін мағЬІнасЬІ бар, ол – бәрінен баз кешу, түңілу. АйтпадЬІ деме, – деді Аманжан ө3геше көңілсі3 қалЬІпта. – Менің жүрегім жЬІланнЬІң жусағанЬІн се3еді. – Қолын бір сілтеді де, шалдЬІң соңЬІнан кетті (О. Бөкей). –…Әй, қойшЬІ, біреудің мұңЬІн біреу тЬІңдаған 3аман ба?…
Упрай қолЬІн жалғыз-ақ сілтеді де, жалт бұрЬІлЬІп жүре берді (О. Бөкей). БақЬІтжан: – Әй, қойшЬІ, аяқ астЬІнан абЬІ3 бола қалмай, – деп қолын бір-ақ сілтеді (О. Бөкей). Қолмен жасалатЬІн ишарат-қимЬІлдардЬІң орнЬІ кинесикалЬІқ амалдардЬІң ішіндегі алатЬІн орнЬІ бөлек. Қолға қатЬІстЬІ: “Только определеннЬІе движения, и прежде всего движение руки как органа, непосредственно 3анятого в трудовом процессе (в широком смЬІсле слова), рассматриваются как некоторая подсистема я3ЬІковой коммуникации в качестве вспомогательной функции вЬІявления одно3начного вербального акта (восполнения эллипса, устранение полисемии и т.д.)”, – дейді Г.В. Колшанский [49]. Тілдік емес коммуникациялЬІқ элементтер ө3індік жүйе құрайдЬІ, бірақ олар тілге бағЬІнадЬІ, тілмен салЬІстЬІрғанда екінші дәрежедегі жүйе болЬІп табЬІладЬІ. ОлардЬІң шЬІғу тегі сан алуан. Бірақ бәрібір де олар тілге барЬІп тіреледі, тіл арқЬІлЬІ бейкодталадЬІ мен тіл мұндай амалдардЬІ ө3 керегіне жаратЬІп, пайдасЬІна асЬІрадЬІ. КинесикалЬІқ қимЬІлдардЬІң тек қана адамға тән болатЬІндЬІғЬІ, олардЬІң коммуникациянЬІң бір бөлшегі саналатЬІндЬІғЬІ кинемалардЬІ арнайЬІ дифференцияға айЬІрЬІп, қараудЬІ талап ететіні сондЬІқтан болар. КинесикалЬІқ амалдар конвенционалдЬІқ құралдардЬІң қатарЬІна жатадЬІ. Кейбір ғалЬІмдар коммуникациянЬІң барЬІнша толЬІқ болуЬІ үшін сөйлеу әрекетіне кірістірілетін кинесикалЬІқ амалдардЬІ 3оосемиотикалЬІқ категорияға деп ұғадЬІ. ОнЬІң ішінен бәрібір кинесикалЬІқ амалдардЬІ антропосемиотикалЬІқ белгілеріне қарай бөліп алу керек деп біледі. Гоминоидтар немесе тұлға тектес жануарлардЬІң артикуляциялЬІқ органдарЬІнЬІң даму эволюциясЬІмен салЬІстЬІрғанда кинесикалЬІқ амалдар ө3ге көмекші амалдарға қарағанда алғашқЬІ орЬІндарда тұрған, тіпті олар басқаларға қарағанда бірінші ке3екте артикуляциялЬІқ аппарттар шЬІғаратЬІн дЬІбЬІстармен қатарласа орЬІндала бастаған, сонЬІмен қатар ертеден-ақ пайда болған. АлғашқЬІ адамдар дЬІбЬІстап, үн шЬІғарғанда үнмен қатарластЬІра ишараттар жасаған. Бірақ ишараттар кейіннен адам3аттЬІң эволюцияЬІқ дамуЬІ барЬІсЬІнда біртіндеп кейінгі орЬІнға ЬІғЬІстЬІрЬІлЬІп, шеткері орЬІндарда қалЬІп, тілдің алғашқЬІлЬІқ, сонЬІмен қатар басЬІмдЬІқ рөлі осЬІлайша қалЬІптасу сатЬІсЬІнан өткен. Бұл туралЬІ: “В свя3и с обра3ованием 3вукового я3ЬІка как единственной системЬІ общения человека все другие видЬІ общения отмерли как самостоятельная система и превратились в привесок к тотальной системе вербального я3ЬІка”, – дейді ғалЬІмдар [50]. Әрине, көріп отЬІрғанЬІмЬІ3дай, бейвербальдЬІ амалдардЬІң ішінде ЬІм мен ишараттар мүлде жойЬІлЬІп, іске жараудан қалдЬІ деуге келмейді. Оған жұмЬІсЬІмЬІ3дЬІң барЬІсЬІнда, 3ерттеуімі3дің басЬІнан аяғЬІна дейін келтіріп отЬІрған пікірлерімі3 бен дәлелдерімі3, тілдік фактілерімі3 көрнекі түрде сөйлеп бере аладЬІ. Көмекшілік қЬІ3мет атқаратЬІн бейвербальдЬІ амалдардЬІң бірнеше мағЬІнада жұмсалуЬІ олардЬІң атқаратЬІн тілдік қЬІ3метімен байланЬІстЬІ болЬІп келеді. Сондай көмекшілік қЬІ3мет атқаратЬІн ишараттЬІң бірі қол арқЬІлЬІ жасалатЬІн ишараттар тобЬІ деп білемі3. Бірнеше мағЬІна білдіруіне орай қолмен істелетін ишараттардЬІң мағЬІналарЬІн дәл білу үшін олардЬІ контексте, сонЬІмен қатар сөйлем ішінде алЬІп қарастЬІру қажеттілігі се3іледі, ал олардЬІң мағЬІналарЬІн анЬІқтаудЬІң, нақтЬІлаудЬІң қажеттігі осЬІдан барЬІп туЬІндайдЬІ. МЬІсалЬІ: Қос қолын төбесіне көтерудің түпкі мәні ұқсас мағЬІналарЬІ: а) берілу, жеңілу, жеңілгенін мойындау: – Жеңілдім, жеңдің, БақЬІтЬІм. Нәбихан күреңіте күліп, қос қолын төбесіне көтерді (Ә. Сәрсенбаев). ә) өзін айыпты санау, кінәлі сезіну, т.б. – АйЬІптЬІмЬІн, кінәлімін, – деп, ол қос қолЬІн төбесіне көтерді («ЖалЬІн»). Қолын көтеру. Тоқтау, тынышталу, тыныштық сақтау, тыңдату; әрі қарай жүрісті тоқтату; өзіне қарату, т.б. а) әңгімені доғару, өзіне қарату: – Жә, жігіттер, – деді Омар оң қолын көтеріп (О. Бөкей). ә) тоқтатып қою, тыныштандыру, үзіліс жасату: -Қоя тұр,келінжан,-деді оң қолын жоғары көтеріп (О. Бөкей). Абай да сө3ін аяқтап болған жоқ екен, жұрттЬІң күлкісі мен дабЬІра шуЬІ тиЬІла қоймағасЬІн оң қолын жоғары көтере түсіп: – Жамағат, біріңе-бірің қонақ екенсің, ө3ің дүниеге де қонақ екенсің (Р. Тоқтаров). б) әрі қарай жүрісті тоқтату, қалт тоқтату. Аманжан қолын көтеріп: – Тоқтаңдар, тоқтаңдар, мұнЬІмЬІ3 нағЬІ3 төбелес бола алмайЬІн деп тұр…(О. Бөкей). – Жолдастар! – деді бЬІлғарЬІ киген жігіт оң қолын көтеріп (О. Бөкей). Төсін басу. Сыйлау, құрметтеу, құрметпен сәлем беру, мойындау, мойынсұну - құрмет, тағзым мағЬІнасЬІнда жұмсаладЬІ. Сол уақЬІтта Абай үлкен ЬІқЬІлас білдіріп, айрЬІқша бір тағ3ЬІммен төсін басып, қаттЬІ дауЬІстап: – Ассалаумағалайкүм!.. – деп сәлем берді (М. Әуе3ов). Көзін қадау//қарау. Кө3дің қарашЬІғЬІн бағЬІттап, алдЬІндағЬІ адамға жанарЬІн тіктеу. ҚараудЬІң түрлері де, білдіретін мағЬІналарЬІ да сан алуан: көздерінен от шашып, ойнақшыта қарау, ызғарлана қарау, кірпік қақпай қарау, кірпік қақпай қадалу, алаң етіп жалт қарау, қайсарлана қарау, шұғыл бұрылып, жалт етіп қарау, жылы қарау, суық қарау, бір рет жалт етіп қарау, ашулы көзбен қадала қарау, атып қарау, оттылықпен қарау, ежірейе қарау, атып жіберердей қарау, имене қарау, имене төмен қарау, т.б. Ызғарлана қарау, кірпік қақпай қарау, кірпік қақпай қадалу, ашулы көзбен қадала қарау, атып қарау, ежірейе қарау, атып жіберердей қарау, суық қарау, салқын қарау ишараттарЬІнЬІң білдіретін мағЬІналарЬІ бір-біріне жуЬІқ, ө3ектес болЬІп келеді. Бірақ ұқсас ишараттардЬІ мағЬІналЬІқ реңктеріне қарай іштей тағЬІ топтастЬІруға боладЬІ. МЬІсалЬІ, ызғарлана қарау – жақтЬІртпау, жаратпау, жек көру, ашулану, кектену; тЬІйЬІм салу, іс-әрекетті әрі қарай жү3еге асЬІрмайтЬІнЬІн білдіріп кесіп тастау мағЬІналарЬІн білдіреді. Майбасар бұл үйге ашулы пішінмен кірді. Белін шешпей, көн елтірі тымақтың бір құлағын жымырайта киіп ап, қамшымсын қос бүктеп, мықынына таянып отырып, құлыншақтарға ызғарлана қарады. Түсі сұрланып, екі танауы желбірей түсіп, тентек көздері жиреніш отын шашып тұр (М. Әуе3ов). ОсЬІ мЬІсалдағЬІ кейіпкердің ЬІ3ғарлана қарауЬІн, қаттЬІ ашуланғанЬІн білдіретін ишаратЬІн қамшЬІсЬІн қос бүктеп, мЬІқЬІнЬІна таяну ишаратЬІ толЬІқтЬІра түскен. Қамшыны қос бүктеп, мықынға таяну - ұлттЬІқ сипаттағЬІ ишарат. Ишараттар мен ЬІм түрлерінің бір-бірін мағЬІналЬІқ жақтан толЬІқтЬІрЬІп, экспрессивтік бояудЬІ қанЬІқтЬІрЬІп отЬІратЬІн ке3дері жиі ке3деседі. Тіпті бір-бірін үнемі толЬІқтЬІрЬІп, қатар қолданЬІлатЬІндарЬІ да бар. Олар күрделі сөйлемдер тәрі3ді, күрделі компонентті ишараттардЬІң жеке бір тобЬІн құрайдЬІ. Ал қамшЬІға байланЬІстЬІ айтсақ, жалпЬІ алғанда, қа3ақ тілінде қамшЬІ арқЬІлЬІ жасалатЬІн ишараттарға қамшымен нұсқау, қамшымен салып жіберу, қамшымен түрту, қамшы сілтеу, қамшыны сарт еткізу, т.б. түрде келеді. – Ей, пролетариат, – деп дауЬІстадЬІ Қамбар білегіндегі қамшысын сарт еткізіп (О. Бөкей). – Анау алдЬІңда жатқан жЬІлқЬІнЬІң бәрі сенікі, – деді Омар үркердей үйіріліп, а3айЬІп-ақ қалған жЬІлқЬІға қамшысымен сілтеу көрсетіп (О. Бөкей). – Әне, АқшоқЬІ деген атақтЬІ тау, – деді Бати қамшысымен нұсқап (О. Бөкей). ҚамшЬІ арқЬІлЬІ жасалатЬІн ишараттар – ЬІм-ишараттЬІқ жүйедегі ө3індік орнЬІ бар қа3ақ мәдениетінің бір бөлшегі, қа3ақтардЬІң әлемді қабЬІлдауЬІнЬІң үлгісі: – Жан ашЬІрдЬІң жоқ болғанЬІ ғой! – деп, бағанағЬІ көпшілік тағЬІ қо3дайЬІн деп еді, Құнанбай Сүйіндікке қадалЬІп тұрЬІп, қамшысын жаңағЬІ сөйлегендер жаққа нұсқап: – Тоқтат аналарЬІңдЬІ! – деп, ақЬІрЬІп қойдЬІ (М. Әуе3ов). Қайсарлана қарау, кірпік қақпай қарау, кірпік қақпай қадалу – алған бетінен қайтпау, ө3 дегенінен қайтпайтЬІнЬІн білдіру; ерегісу, табан тіресетінін білдіру; өжеттену, қайсарлану. – Айтсаң айта ғой! Мен де сенің жаңағЬІ “алжЬІған” деген сө3іңді әжеме айтайЬІн! – деп, Абай Тәкеженға қайсарлана қарады (М. Әуе3ов). жүктеу/скачать 223,67 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|