І. Кеңесбаев жҽне қазақ тілінің дыбыс жҥйесі монография
ҽ сияқты жіңішке (езулік) сыңары" [149, 23-б.]. Е
жүктеу/скачать 1,17 Mb. Pdf көрінісі
|
Кенесбаев pdf
- Бұл бет үшін навигация:
- (В)А – ВА – ВА(В) екенін айтады [136]. А – дауысты, В
| ҽ
сияқты жіңішке (езулік) сыңары" [149, 23-б.]. Е , ы , i әpiптеpi сӛздiң баpлық буындаpында жазылады, бipақ олаp ылғи да е , ы , i болып дыбыстала беpмейдi. Еpiндiк фонемалаpдан кейiн келсе, бҧл дыбыстаp олаpдың ықпалына еpедi, яғни сингармоварианттық қызмет атқарады. Сондай-ақ ы , i дыбыстаpы фонетикалық қҧбылыстаpға ҧшыpайтынын (pедукция, пpотеза, эпентеза т.б.) да ескеpедi. Бҧл пікір кейінгі ғалымдардың еңбектерінде ӛз жалғасын тауып, дамытылды. Сӛздің алдына басы артық дыбыс қосылу қҧбылысы жӛнінде С.Мырзабеков: "Қазақ тілінде протеза болатын негізінен қысаң дауыстылар",– деп, протеза болатын дыбыстарға қысаң ы, і, ҧ, ҥ дауыстыларымен қоса о, е дыбыстарын да жатқызады: ораза (руза), орамал (румал), ережеп (раждап), орыс (русский) [26, 96-97-бб.]. Осы пікір "Қазақ грамматикасында" да ҧшырасады [150]. Арнайы зерттеу жҥргізген Б.Қалиев редукция қҧбылысы бойынша кандидаттық диссертация жазды. Ал А.Айғабылов редукция қҧбылысын тек жеке сӛздерде ғана емес, сӛздердің тіркесінде де кездесетінін, қысаң дауыстылармен қоса ашық а дауыстысы да бҧл қҧбылысқа ҧшырайтынын атап кӛрсетеді: мына жер – мынжер, ана жақ – анжақ . Ғалым дауысты дыбыстардың кӛмескі естілуіне қолайлы жағдай туғызатын буын ҥлгісі (В)А – ВА – ВА(В) екенін айтады [136]. А – дауысты, В – дауыссыз дыбысты білдіреді. Яғни екі ашық буын қатар келсе, екінші буынның дауысты дыбысы редукцияланады. Дыбыстың кӛмескіленуі не тҥсіп қалуы сӛздің мағынасына нҧқсан келтірмеуі тиіс. Сондықтан қатар келген ашық буындардың редукцияланбайтын тҧстары да бар: салық + ы – салығы ( салқы емес), балық + ы – балығы ( балқы емес) т.б. М.Жҥсіпҧлы қазақ тілінің вокализм жҥйесінде бір-ақ тҥрлі морфонологиялық алмасу кездесетінін айтып, дәстҥрлі фонетикада редукция деп танылып жҥрген қҧбылысты жоққа шығарады. Анығырақ айтсақ, ғалым редукцияны фонологиялық (позициялық) алмасуға жатқызады. Ал фонологиялық (позициялық) алмасу болу ҥшін негізгі екі қасиетке ие болу керектігін тҥсіндіреді: 1) позицияға тәуелді позициямен анықталу қажет; 2) барлық сӛздерде бірдей қызмет атқару керек. Мҧндай қасиетке ие болмаса ол морфонологиялық (бейпозициялық) алмасуға жататынын айтады [15, 146-б.]. Демек, ғалымның пікірінше, жоғарыдағы қҧбылыс (дауыстының "тҥсіп қалуы") – фонологиялық емес, морфонологиялық алмасу. Ол қазақ тілінде санды редукция ӛте әлсіз екенін, қайта дәстҥрлі фонетикада жоққа шығарылған сапалы редукция саны шектелген бірнеше сӛздің қҧрамында кездесетінін байыптайды. Ғалым оны езу мен ерін сингармонизмдердің тоғысқан тҧсынан табады. Ол тҥбірден кейінгі буында ҧшырасады: "Сингармониялық сапалы редукция дыбыстардың фонологиялық алмасуы ретінде езу сингармонизмі мен ерін сингармонизмінің тоғысқан жерінде кездеседі. Бҧл позиция – минималды айыру позиция (ерін дауысты дыбысы бар буыннан (тҥбірден) кейінгі буын)" [15, 146-б.]. Еpiндiк дауыстылаpға жүктеу/скачать 1,17 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|