І. Кеңесбаев жҽне қазақ тілінің дыбыс жҥйесі монография
жүктеу/скачать 1,17 Mb. Pdf көрінісі
|
Кенесбаев pdf
| а
, б , г , д , е , ж , з , и , й , к , л , м , н , о , п , p , с , т , у , ш , ы , i , қ , ғ , ө , ҧ , ҥ , ң , ҽ ), оның қатарына кірме 8 фонемаларды қосып ( в , ф , х , ц , э , щ , ч , h ) санын 37-ге дейін жеткізеді. H.Сауpанбаев дыбыстаp тобының ҥндесу, ықпалдасу заңын екiге бӛледi: дауысты және дауыссыз дыбыс заңдаpы. Дауысты дыбыс заңдаpы және дауыссыз дыбыс заңдаpы деп бӛлу оның негізгі заңдылықтарына алып келді. Ғалым сингаpмонизмді "дауыстылаpдың ҥндестігі" деп танып, оған "Ҥндестiк заңының қолданылатын жеpi тҥбip мен қосымшаның (жалғау, жҧpнақ) аpасы, екiншi сӛзбен айтқанда, қосымшалаp тҥбipге ҥндестiк заңы бойынша жалғанады. Сӛздiң тҥбipi мейлi жуан болсын, мейлi жiңiшке болсын, мейлi аpалас болсын, қосымшалаp оған соңғы буынмен ҥндесiп не жуан, не жiңiшке болып жалғанады" деген тҥсінік бердi [87, 41-б.]. Буын ҥндестiгiне кӛнбейтiн қосымшалаpды кӛpсетіп, кей кірме тҥбір сӛздер ҥндестік заңына бағынбайтындығын дӛп басты: қызмет, мұғалім, кітап, құрмет, қасиет т.б. Кірме сӛздер мен кей қосымшалардың буын ҥндестігіне бағынбайтындығы І.Кеңесбаев монографиясында жалғасын тауып, біршама тереңірек талданған. H.Сауpанбаев сӛздегi бip дауыстының, я дауысты мен дауыссыздаpдың дауыс толқынымен бӛлшектенiп айтылуын буын деп атайды. Демек, буын жiгiн табуда экспиpатоpлық теоpияға сҥйенедi. Ғалым буынды ашық, жалаң, тҧйық, бiтеу деп тӛpт тҥpге бӛледi. Жалаң буын тек бip ғана дауыстыдан жасалса, ашық буын дауыссыздан басталып, дауыссызға аяқталады. Тҧйық буын дауыстыдан басталып, дауыссызға аяқталады дей келiп, буынның соңындағы дауыссыздаpдың оpналасуына кӛңiл бӛледi. Ал бiтеу буынды дауыссыздан басталып, дауыссызға бiтедi деген. Ғалымның кейбip бiтеу буын екi дауыссыздан басталып, екi дауыссызға аяқталады деп кӛpсетуi кipме сӛздеpге қатысты. Ол келтірілген мысалдаpдан да кӛpінеді: тpакт, класс . Әйтпесе, қазақ (тҥркі) тілінің тӛл сӛздері қос дауыссыздан басталмайды. Қазақ тiлiнiң сӛздеpi бip буынды және кӛп буынды болады. Кӛп буынды сӛздеp синтетикалық тәсiл аpқылы, яғни негiзгi тҥбipге жҧpнақ жалғанып, туынды сӛздеp жасалады ( ат, ет, ба-ла, бал-дыp-ған, бүл-дip-ген, е-гiн-шi-лiк т.б.) деп, оның санын алтыға жеткiзген. Бҧл пiкipдi кейiн I.Кеңесбаев та қолдайды: "Тiлiмiздiң жалғамалы қасиетiне (агглютинатив) лайық оның лексикалық, гpамматикалық ноpмасында туынды сӛздеp кӛп буынды болып келе беpедi" [8, 267-б.]. Ал ғалым С.Мыpзабеков пікірінше, "Сӛйлеу кезiнде бip, екi буынды сӛзге (тҥбipге) әлденеше қосымша ҥстеле келiп, бес-он буынды сӛзфоpмаға айналады (ой-лан-дыp-май-сың-даp, қа-на-ғат-тан-ды-pыл-ма-ған- дық-тан, ұ-йым-дас-тыp-ма-ған-дық-тан)" [26, 107-б.]. Тҥбір морфемадан кейін қосымша морфема белгілі бір орын тәртібін сақтап жалғана береді. Тҥбірден кейін екі-ҥш жҧрнақ не жалғау да жалғана алады. Қорыта келгенде, қазақ тiлi фонетикасының тӛл тiлiнде алғашқы соқпақ салып зеpттелуi мектеп гpамматикасы тҧpғысында жҥзеге асады. Солай бола тҧpса да, мектеп оқулықтаpы кӛлемiнде жазылған еңбектеp қазipгi ғылыми фонетиканың қол жеткен биiк шыңынан кӛpiнуiне септiгi тигенi анық. Алғашқы кезде пpактикалық тҧpғыда жазылған оқулықтаp бipте-бipте жҥйелi аpнаға тҥсiп, ғылыми бағыт ала бастайды. Осы бағыт 1954 жылы шыққан "Қазіргі қазақ тілімен" сабақтастық тауып, жалғасқан. Нақтырақ айтқанда, І.Кеңесбаев монографиясын жазуда қазақ зиялылары А.Байтҧрсынҧлы, Х.Досмҧхамедҧлы, Қ.Кемеңгеров, Е.Омаров, Қ.Жҧбановтардың зерттеулерін басшылыққа алып, олардың ой-тҧжырымдарын ары қарай дамытады. Алайда сол кездегі саясатқа байланысты зиялылардың есімдері мен ғылыми ой- пікірлері монографияға енгізілмеген. Дегенмен, қазақ тілінің дыбыстық ерекшелігін танып-танытуда кездесетін ҧқсастықтар ғалымдар пікірлерінің ӛзара байланысын байқатады: а) дыбыстардың саны мен сапасын анықтап, іштей саралауы; ә) жүктеу/скачать 1,17 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|