ы
,
і
дыбыстары жазылар ма
еді?!
Ғалым ҥнсiздеpдi (қатаң, ҧяң) айтылу жолына қаpай шҧғыл (
п
,
б
,
т
,
д
,
к
,
г
,
қ
,
ч
,
ц
), ызың (
ф
,
в
,
с
,
з
,
ғ
,
ш
,
ж
,
х
,
h
)
деп
екiге бӛліп, оларға мынадай анықтама
береді: "... шҧғыл фонемалаpды айтқанда дыбыстау мҥшелеpiнiң ӛзаpа бipiне-
бipi жабысып (имплозия), сонан соң, iле-шала бipден кiлт ажыpап кетуiнен
(эксплозия) фонациялық ауа лық етiп шҧғыл ҥзiлiп шығады; осындай
фонемалаpды шҧғыл (ҥзiлмелi) немесе жабысыңқы фонемалаp деймiз. Ызың
(фpикатив)
х
фонемалаpды айтқанда дыбыстау мҥшелеpдiң жуысуынан
фонациялық ауа шҧғыл шықпайды, сҥзiлiп, ызыңдап шығады. Ауаның бҧлай
шығуынан болған фонемалаpды ызың (сҥзiлмелi) немесе жуысыңқы фонемалаp
деймiз" [8, 257-б.]. Ж.Аpалбаев шҧғылды ҥздiктi не ҥзiлмелi, ызыңды ҥздiксiз
не сҥзiлмелi деп атаған [102, 69-б.].
Дауыссыз фонемаларды айтылу (немесе артикуляциялық) орнына қарай әр
ғалым тҥрліше топтастырады. Қ.Жҧбанов дауыссыздарды ҥшке, Н.Сауранбаев
беске бӛлсе, I.Кеңесбаев дауыссыз фонемалардың жіктелісінің халықаралық
терминдерін келтіре отыра сегізге жіктейді. Осы топтастыру Ғ.Әбухановтың,
Ш.Бектҧров пен М.Серғалиевтің еңбектерінде де кездеседі. Ал С.Мырзабеков
бҥгінгі таңда дауыссыз фонемаларды алтыға, Ә.Жҥнісбеков қазақ тілінің тӛл
дауыссыздарын ҥшке топтастырады. Оны кесте 3-тен кӛруге болады.
Кесте 3
Айтылу
орнына
қарай
Ғалымдар
Қ.Жҧба-
нов
Н.Сау-
ранбаев
І.Кеңес-
баев
Ғ.Әбу-
ханов
С.Исаев
К.Аханов
Ш.Бектҧров,
М.Серғалиев
Ә.Жҥніс-
беков
С.Мыр-
забеков
ерін
(билабиаль)
п, б
п, б, м
п, б, м,
(у)
п, б, м, у
п, б, м, у
п, б, м
п, б, м, (у)
п, б, м, у
п, б, м, у
тіс пен ерін
(лабиаль-
денталь)
ф, в
ф, в
ф, в
ф, в
ф, в
ф, в
ф, в
тіс
(денталь)
т, д, с, з,
ш, ж
т, с, з, д,
ц
т, с, з, д,
ц, щ
т, с, з, д,
ц, ж
т, с, з, д,
н, л
т, с, з, д, ц
тіл ҧшы
(альвеоляр)
н, л, ч
н, л, ч
ч, ш, р, ж
н, л, ч
тіл алды
(палаталь)
н, р, л,ч,
ш, ж, й, т,
с, д, з
р, ж, ш, й
р, ж, ш, й
р, ж, ш,
щ, й, н, л,
ч
р, ж, ш, й,щ
д, ж, з, л,
н, р, с, т,
ш
т, д, с, з,
ш, ж, ц,
ч, н, л, р
тіл ортасы
(препалаталь)
к, г
к, г
к, г
к, г
й
к, г
г-ғ, к-қ, й,
ң
й
тіл
арты
(веляр)
қ, ғ,
х, һ
қ, ғ,
х, ң
қ,
ғ, х, ң
қ, ғ,
х, ң
қ, ғ,
х, ң, к, г
қ, ғ, х,
ң
қ,
ғ, х, ң, к,
г
кӛмей
(фарин
галь)
қ, ғ,
к, г
һ
һ
һ
һ
һ
һ
Бҧдан аңғаpғанымыздай, ғалымдардың дауыссыздарды топтастыруында әлі
кҥнге дейін бір жҥйе сақталмаған. Бҧл дауыссыздарды тҥрлі қырынан, тҥрлі
әдіспен қарастырғандықтан болса керек.
Дауысты және дауыссыз фонемалардың сандық мӛлшерінің ӛзгеру
кӛрінісін жинақтап, суретпен (диаграммалармен) тиянақтауға болады (Сурет 1,
Сурет 2). Олардың ӛзгеру жҥйесін кӛрсету ҥшін тік бҧрышты координат
жҥйесін сыздық. Ондағы
у
осі бойынша фонемалар санының ӛсу не кему
кӛрсеткішін, ал
х
осі бойынша ғалымдардың еңбектерін хронология бойынша
орналастырдық.
Х
осі бойында фонемалар саны ӛзгеріп отырған зерттеулер
қамтылды. Суреттердегі нҥктелік белгілер сандық дәреже мен ол санның қай
еңбекте кездесетінін байқатады. Сурет 1 дауысты фонемалардың ӛзгеру
жҥйесін, ал сурет 2 дауыссыз фонемалардың ӛзгеруін қамтыған.
Сурет 1
у
осіндегі 10 саны сегіз дауысты фонеманы кӛрсетеді. Бір ондық –
бір фонеманың ӛсуі.
У
осі 80-ге дейін кӛтерілген, яғни қазақ тілінде 15 дауысты
фонема бар деген пікірді аңғартады.
Х
осіндегі 10 саны – H.И.Ильминскийдің,
20 – А.Байтҧрсынҧлының, 30 – М.Балақаевтың, 40 – Н.Сауранбаевтың, 50 –
І.Кеңесбаевтың, 60 – Ә.Жҥнісбековтің, 70 – Ш.Бектҧpов пен М.Сеpғалиевтің, 80
– С.Мырзабековтің оқулықтарындағы дауысты фонемалардың санын
байқатады. Осы сызықтың ары қарай созылуы қазіргі мектеп оқулықтарында 9
дауысты фонема санының сақталуын кӛрсетеді. Суретте сандық кӛрсеткіш 1860
жылдан 1941 жылға дейін кӛтерілген.
І.Кеңесбаевтың кезеңінде ол тӛмендеу сатысында, яғни дауыстылардың
сандық кӛрсеткіші жҥйеленген, жинақталған. Жинақылық шартты тҥрде
зерттеудің ғылымилығын аңғартса керек. Ш.Бектҧpов пен М.Сеpғалиевтің
еңбегін орыс аудиториясына арналған оқулық, яғни тәжірибелік тҧрғыда
жазылған еңбек деп бағалау орынды секілді.
у
у
100
100
90
90
80
80
70
70
60
60
50
50
40
40
30
30
20
20
10
10
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
х
70
60
50
40
30
20
10
0
Сурет 1 Сурет 2
Сурет 2
у
осіндегі 10 саны 17 дауыссызды кӛрсетеді. Ең жоғарғы нҥкте
90-ға дейін кӛтерілген. Ол қазақ тілінде 25 дауыссыз фонема бар екенін
байқатады. Жалпы қазақ тілінде 26 дауыссыз әріп бар екені белгілі.
Х
осіндегі
10 саны – H.И.Ильминскийдің, 20 – В.В.Радловтың, 30 – А.Байтҧрсынҧлының,
40 – І.Кеңесбаевтың, 50 – Ә.Жҥнісбековтің, 60 – С.Мырзабековтің еңбектерінде
кездесетін дауыссыз фонемалардың санын білдіреді. Бҧдан байқағанымыздай,
алдыңғы ғалымдар қазақ тілінің тӛл фонемаларын, яғни кірме дыбыстарды
ескермей, дауыссыздардың санын анықтаған. Ал сандық кӛрсеткіштің ӛсуі
орыс тілінен енген дыбыстарды қосып айтуына байланысты. І.Кеңесбаевтың
оқулығында кӛрініс тапқан дауыссыз фонемалардың саны С.Мырзабековтің
зерттеуінде де кездеседі. Бҧл ғалымдар зерттеулерінің ӛзара байланысын, пікір
жалғастығын кӛрсетсе керек.
Сондай-ақ ғалым I.Кеңесбаев дауыссыз фонемалаpдың сӛз iшiнде
кездесуiне де кӛңiл бӛледi. Ол дауыссыздаpдың сӛз iшiнде кездесу ыңғайын
шаpтты тҥpде тӛмендегiше жiктеpге топтайды:
а) Сӛздiң баpлық шенiнде (басында да, оpтасында да, соңында да) кездесе
беpетiн дауыссыздаp:
Достарыңызбен бөлісу: |