ж ,
с ,
з ,
ғ ,
h ,
в ,
ф ,
х .
I.Кеңесбаев
ш ,
ж фонемалаpы тiл алды таңдайға жуықтау аpқылы пайда
болатынын,
с ,
з фонемалаpы тiл ҧшы астыңғы кҥpек тiске жуықтаудан пайда
болатынын айтады. Ол алдыңғы екі фонеманы екі фокусты деп атайды. Ӛйткені
алғы таңдайға тілдің бір жері емес, екі жері бірдей жуықтайды. Ал кейінгі
екеуін бір фокусты дейді. Осы пайымды Ж.Аралбаев зерттеуінен де
кездестірдік: "Ызың ҥнсіздер дыбыстау каналында бір кезеңдегі салдыр
туғызушы кедергілерінің санына қарай екі топқа жіктеледі: бір фокусты
ызыңдар (
в ,
ф ,
с ,
з ,
ғ ,
х ), екі фокусты ызыңдар (
ж ,
ш )" [50, 68-б.]. Ж.Аралбаев
бір фокусты ызыңдардың артикуляциясында
в ,
ф ,
ғ ,
х фонемалары жазық
сызатты, яғни
в ызыңын айтқанда астыңғы ерін ҥстіңгі кҥрек тіске жуысып,
фонациялық ауаны ӛткізетін жазық сызат жасаса, ал
з ызыңын айтқанда
алдыңғы тіл бӛлігінің ҥсті альвеолға, не ҥстіңгі кҥрек тіске кӛтеріліп, тіл тістің
екі қапталына тіреліп, орталығынан да ауа ӛткізетін дӛңгелек сызат
жасайтынын айтады. Ғалым дӛңгелек сызатты ызыңдарға
з, с фонемаларын, екі
фокусты ызыңдарға
ж ,
ш фонемаларын жатқызады. Екі фокусты ызыңдарда екі
сызат болатынын байыптайды [50, 69-б.]. Демек, І.Кеңесбаев сол кездің ӛзінде
бҧл фонемаларды дҧрыс танып, тҥpкi тiлдеpi фонемалаpымен салыстыpа
сипаттаған.
