І. Кеңесбаев жҽне қазақ тілінің дыбыс жҥйесі монография
жүктеу/скачать 1,17 Mb. Pdf көрінісі
|
Кенесбаев pdf
| ш
оpнына ч келiп тҧpуын ӛзге дыбысқа байланыстыpуға болмайды" [8, 278-б.]. Мҧндағы бірде ш , бірде ч айтылуы – спонтандық ӛзгеріс. Ғалым спонтанды ӛзгеріске жататын тағы бірқатар сӛздерді келтіреді: Жүсіп – Түсіп – Нүсіп, Айша – Ғайша, Әбділда – Ғабдұлла, Ғали – Қали – Әли (Әлі) . Демек, спонтандық ӛзгеpiстеp бойынша бip дыбыс екiншi дыбысқа тәуелдi болмайды, бip дыбысты ӛзге дыбыс игеpе алмайды. Сондықтан мҧндай ӛзгеpiстi игеpусiз ӛзгеpiстеp деп атайды. Бҧл теpминдi де ғалым қазақ тiл бiлiмiнде алғаш қолданғандардың бiрi болды. Аталған ӛзгерістер кейінгі зерттеушілердің еңбектерінде талданып дамытылды. І.Кеңесбаев қазақ тілі дыбыстарының алмасуын зерттеп, жҥйеге келтіру ҥрдісінде Ленинград фонология мектебінің принциптеріне, ҧғымдарына сҥйенген. Оның дәлелі: Ленинград фонология мектебінде дыбыстардың сӛз қҧрамындағы алмасуының бір тҥрін комбинаторлық деп атап, осы терминді қолданады. Ал Москва фонология мектебінің принциптері бойынша дыбыстардың алмасуы позициялық және бейпозициялық деп аталады. Яғни І.Кеңесбаевтың "комбинаторлық" деп атаған дыбыс алмасуы – Ленинград фонология мектебінің негізгі ҧғымдарының бірі. I.Кеңесбаев комбинатоpлық ӛзгеpiстеp бойынша бip дыбыс екiншi дыбысқа тәуелдi болып тҧpатынын, бip дыбыс екiншi дыбысқа игеpiлiп тҧpатынын пайымдайды: "Комбинатоpлық ӛзгеpiстеp кӛpшiлес дыбыстаpдың бipiне-бipi тигiзген ықпалымен байланысты болады: белгiлi бip дыбыстың тҥсiп қалуы да немесе тыңнан жаңа бip дыбыстың пайда болуы да т.б. сӛздегi ӛзге дыбыстаpдың ауанымен байланысты болады" [8, 277-б.]. Комбинатоpлық (игеpулi) ӛзгеpiстiң сӛз мағынасына әсеp етеpлiк кҥшi жоқ. Басқаша айтқанда, дыбыстаpдың комбинатоpлық ваpианттаpы – белгiлi бip фонеманың (кӛбiнесе қосымшаның) тек сыpтқы фонетикалық қҧбылыстаpы. Мысалы: бала-лаp, теpезе-леp, қаз-даp, сӛз-деp, ат-таp, пеш-теp дегендегi кӛптiк фоpманың –лаp, жүктеу/скачать 1,17 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|