І тілге қҰрмет – елге қҰрмет мәуелі ағаш
жүктеу/скачать 2,15 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- ЕСЕНҒАЛИ РАУШАНОВ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНДАҒЫ ТІЛДІК БІРЛІКТЕР Еркинбекова А.Т. (Қазақстан)
| Әдебиеттер
Ысқақов А. Қазақ тілінің этимологиялық сөздігін жасау мәселелері // Қазақ тілі мен әдебиеті. – Алматы, 1959. Салқынбай А. Тарихи сөзжасам. - Алматы, 1999. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. - 1999. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. - Алматы, 2002. Аманжолов С., Сауранбаев Н. Қазақ тілі грамматикасы. Алматы, 1938. Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі. – Алматы: Ғылым, 1966. Нұрдәулетова Б. XVIII-XIX ғасырлардағы Маңғыстау ақын-жырауларының тілдік ерекшеліктері. - Алматы: Үш қиян, 2003. ЕСЕНҒАЛИ РАУШАНОВ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНДАҒЫ ТІЛДІК БІРЛІКТЕР Еркинбекова А.Т. (Қазақстан) Қазақ мемлекеттік қыздар педаггикалық университеті Ғылыми жетекшісі: Сұлтанова Б.М., ф.ғ.к. Белгілі ақын, Қазақстан Республикасының Мемлекеттiк сыйлығының лауреаты, Есенғали Раушанов -«Бастау» (1980), «Келінтөбе» (1984), «Шолпан жұлдыз туғанша» (1988), «Ғайша бибі» (1991), «Қара бауыр қасқалдақ» (1995) атты жыр жинақтарының авторы. Қаламынан туған туындыларының барлығы дерлік оқырман жүрегіне жол тапқан ақындардың бірегейі. Талантты дарабоздың туындыларында ұлттық болмыс керемет шеберлікпен бейнеленген. Ақын поэзиясы қара өлең үлгісіндегі ұйқас пен көркемдік ерекшеліктерді оңтайлы қолдана білу шеберлігі арқылы оқырманның биік талғамын қанағаттандыруға қол жеткізген. Есенғали Раушанов турасында, оның поэзиясы хақында көптеген көрнекті ақын –жазушыларымыз өз бағалауларын беріп өткен. Соның бір дәлелі халқымыздың белгілі ақын, жазушысы Қадыр Мырза Әлінің мына пікірі: «ХХ ғасырдың сексенінші жылдарынан бастап, күні бүгінге дейін қазақ өлеңіне толқын –толқын боп жамырмай келіп жатқан жас лириктерге толайым қозғау салып, соңынан шәкірт ерткен, өз мектебін ашқан шайырлар бізде көп емес. Қазақ поэзясының классигі Есенғали Раушанов сол аз шоғырдан –санаулылар санатынан» [1,5]. Ақынның ақынға деген бұл бағасы өнер адамына, оның шығармашылығына берілген бағаның ең биігі десем қателеспеспін. Ақын Қадыр Мырза Әлі өзінің замандасына тек жоғарғы баға беріп қоймай оның қаламынан туған туындыларының маңыздылығы турасында: «Бұл орайда оны мәдениеті зор ұлттық ақын деуге болады. Мәселе қара өлеңге «шекпен жабуда» емес. Алдымен, ұлттық бояуы, нәр –нақышы, суреткерлік сыр –сипаты дәстүрлі фольклорлық, жыраулық қайнарлардан қайнап шығып, әлем әдебиеті үрдістерімен әдемі қойындаса келіп, әрі адамзаттық асыл сөз сомдау даралығында. Бір сөзбен түйіндесек, ақын Е.Раушанов шығармаларының қай –қайсысы да қазақ поэзиясының шын мәніндегі алтын қазынасы деуге аузым барады», -деп тамаша тоқтаммен ойын түйіндеген. Ақын Қадыр Мырза Әлінің берген бағасын одан әрі қуаттап, Есенғали Раушанов шығармашылығы турасында пікір қалдырған келесі халық зиялысы Сауытбек Абдрахменов. Ол Есенғали ақынның ақындығы мен шығармаларның құндылығы хақында: «Есенғали Раушанов шығармашылығы –ғасырлар ғасырлар тоғысындағы қазақ әдебиетінің аса қызғылықты құбылысы. Шығыстың классик шайырларындай әр шумақтың сазды сурет құруын, әр өлеңнің өзінен –өзі жырлап тұруын қамдайтын, әр теңеудің, әр бейнелеудің дәл, орынды шығуын, өлеңнің тілі де, пішіні де, уәзіні де сондағы ойға, сезімге сай келуін қатты құнттайтын бұл қаламгердің өлең алдындағы жауапкершілігі жанкештілікпен бара –бар», [1,6] -деп өз бағасын берген. Сонымен қатар ақын Есенғали туындыларындағы ерекше тілдік бірліктерге тоқталар алдында белгілі ақын, аудармашы Байбота Серікбайұлы Қошым –Ноғайдың ақын шығармаларының көркемдігі мен құндылығы жөнінде айтқан келесідей пікірін өз сөзіме тұздық ретінде келтіріп өтсем: «Есенғали өлеңдерін қарапайым деп те, күрделі деп те қарастыруға болады. Оның бояуы қанық «қарапайым» бір өлеңінде бізге таныс –бейтаныс бәз біреудің бет –бейнесі айқын бедерленіп, адамның айшықты образы ажарланып жатса, тағы бір «қарапайым» өлеңінде шарпысқан психологиялық көңіл –күй көрінеді. Енді бір «қарапайым» өлеңінде терең философиялық астар бар. Яғни, оның «қарапайм» өлеңдерінің бәрі де жай ғана қарапайым емес» [1,6]. Ал, ақын Есенғали өлеңдерінің шынайылығы турасында Байбота Серікбайұлы: «Ақын өлеңдерінің шынайылығын өмірдің өз суретін бейнелейтін живописьпен салыстыруға болады. Ол көзімізге көбінесе бейне бір мольберт алдында байыз таппай, көкейдегі көріністі әрлей түсуге түрлі –түсті бояу таңдап, күйгелек күй кешіп тұрған сабырсыз суретші секілді көрінеді» [1,6], -деп ерекше суреткерлігі мен сөз қолдану шеберлігінің өзгешелігін баса айтып өтеді. Дегдар дарын Есенғали шығармашылығындағы осы керемет сөз қолдану шеберлігінің айқын көріністерінің бірі –ақын өлеңдерінде кездесетін тамаша тілдік бірліктер, яғни фразеологизмдер. Фразеологизм терминініне «1990 жылы шыққан «Лингвистикалық энциклопедиялық сөздікте» мынадай анықтама берілген: «фразеологизм дегеніміз формасы жағынан синтаксистік құрылымдармен ұқсас, бірақ олардай жалпы заңдылыққа сай сөйлеу кезінде жасалмай, даяр қалпында қайталап қолданылатын, семантикалық және лексика –грамматикалық құрамы тұрақты сөз тіркестері мен сөйлемшелер» [2,184], -деп Б. Қалиев пен Ә. Болғанбаев «Қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы» атты еңбегінде анықтама береді. Дәл осы еңбекте фразеологизм жөнінде тағы да бір келесідей тұжырымдарын келтіріп өтеді: «Тар мағынадағы фразеолгизмдерге құрамы тұрақты, мағынасы біртұтас, даяр қалпында қолданылатын, лексикалық бірліктермен мағыналас, с ырттай жай сөздеріне ұқсас тұрақты сөз тіркестері мен сөйлемшелер жатады» [2,185]. Осы аталған тілдік бірлік жөнінде академик Рабиға Сыздық та біраз зерттеулер жүргізген. Ол өзінің «Сөз құдіреті» атты еңбегінде аталған терминге келесідей анықтама берген: «құрылым құрылысы тұрақты әрі тиянақты, сыңарлары біртұтас мағынаны білдіретін және дара тұлғаланатын, сондай –ақ тұтас күйінде өзге де сөздермен тіркеске түсе алатын, форма жағынан синтаксистік единица, мазмұн жағынан лексикалық едининца түріндегі тілдің мағыналық бірлігін фразеологизм деп атаймыз»[3,5]. Ал, осы фразеолгизмдердің көркем әдебиетте кездесу ерекшелігі жөнінде ғалым Рабиға Сыздық өзінің жоғарыда аталған еңбегінде: «Бірақ фразеологизмдердің көркем әдебиетте кездесуін сөз еткенде, олардың жоғарыда аталған семантикалық структуралық типтерінің барлығын емес, алдымен экспрессиялы – образды реңктері бар, поэтикалық сипаттағы түрлеріне назар аудару тиімдірек болуға тиіс екендігін зерттеушілердің мынадай пікірінен де аңғарамыз: образность экспрессивность – черты художественной речи, они редко тотмечаються в деловой и бытовой речи, а фразеологические сочетания представлены во всех стильях. В целях изучения творчества писателей, сказителей индивидуальных особенностей стиля исследователь может ограничить себя образной фразеологией, так же как и образной лексикой или экспрессивными синтаксическими средствами, но в целях изучения общеязыковых фактов образность и экспрессивность как черты вторичные, мало эффективны»»[3,10], - деп келтіреді. Сонымен бірге ғалым өзінің аталаған еңбегінің барысында көркем әдебиет тіліндегі фразеологизмдердің кездесуі турасында : «көркем әдебиет образдылығы айқын экспрессиялық –эмоциялық реңкі қанық фразеологиялық сөз орамдары жиі кездеседі. Әсіресе, түрлі заттар мен құбылыстарды, сезімді дәл, нәзік бейнелейтін сөз айшықтарының алуан түрін фразеологиялық сөз орамдарынан ұшыратуға болады», - дейді. Ғалым атап өткендей тілдік бірліктер Дегдар дарын ақын Есенғали қаламынан туған туындылардан да ұшырасады. Оған дәлел келесі өлең жолдарындағы тұрақты сөз тіркестері. Мәселен: ақынның «Түс» өлеңінде: - Қасқа –ау, қаның қарайды неге мүлде, Ел болудан кетейін дегенің бе? [4, 4] жүктеу/скачать 2,15 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|