Ii синтаксис қ а з а қ с с р-н ы ң «Ғылым» баспас ы алматы — 1967 494. 342
жүктеу/скачать 2,15 Mb.
|
kazak tili grammatikasi. 2 часть Синтаксис (1)
- Бұл бет үшін навигация:
- Ыңғайлас сабақтас сөйлем
| Бастан-аяқ м ә н і н о й л а с а, бұл ө з і — Жігітектен ке-ш і р і л у сұраған с ө з (Әуезов).
Мұнда бағыныңқыдағы хабардың (бастан-аяқ мәнін ойласа) қан-дай екендігі басыңқыда түсіндіріліп тұр (кешірілу сұраған сөз). Мына төмендегі сөйлемдер де осындай құрылыста келген: Жа-ным-ау, алпамсадай болған кім д ес е м, мынау Кенжем ғой. Сенің малың кетсе, ол — азаматтың құны (Әуезов). Жаздыгүні пар ат жегіп пәуескелетіп к е л с е, қыстыгүні көсем салып пәуескелетіп к е л с е, о ла р — ү л к е н т ө р е - л е р. Ал, жалғыз ат, жабайы шанаға мінетіндер — урядник-мурядниктер. ...дегенмен шешемнің көп мінезінің кейде өзі, кейде көлеңкесі менде қалып қойған сияқты. Сондықтан егер мен сағаң өз е у р е й қоймасам, о л — менің сені ж а қ с ы к ө р - м е у і м н і ң б е л г і с і е м е с, мінезімдегі кемшілік. 3) Кейде мұндай сөйлемнің құрылысы ...деген не екен, не десе (бағыныңқы), ...дер ем, деуші ем (басыңқы) түрінде қолданылады. Есте қалған жалғыз нәрсе, егер менен жолдастық д е г е н н е е к е н д е п с ұ р а у ш ы б о л с а, о л — өзі он екі метр терең- нің зілдей басқан ауырдың астында жатып, мені құтқарғысы келген Володя Толстовтың м і н е з і д е р е д і м (Мүсірепов). Жастық д е г е н н е д е с е, жарқыраған н ұ р д е у ш і ем. Нұр д е г е н і ң н е д е с е, е к і ш ы р а қ к ө з д е у ш і е м. К ө з с і з ө м і р н е д е с е, т а с қ а р а ң ғ ы к ө р д е у- ш і ем (Мұстафин). 4) Басыңқы сөйлем бір-ақ сөзбен беріледі, оның өзі баяндауыш-тың қызметін атқарады, ол есімдігінен болатын бастауыш айтылмай тұрады. Бұл жолды алғашқының қысқарған түрі деуге де болады. Жақындаған шапқыншыға жұрт к ө з і н т і к с е,- Байжан! (Мұқанов). Мұның толық түрі — Жақындаған шапқыншыға жұрт к ө з і н т і к с е, о л — Б а й ж а н е к е н. Демін әрең алған Айбарша көзін төңкере ашып қ а р а с а,— Д ә у л е т!. ...Машинаның есігін ашып шыға Берген адамға қызы мен шешесі қ а р а с а, — Р а х м е т. Қақпа алдында қараңдаған 216 әлдекімді көзі алыстан шалған ол т е с і л е қ а р а с а — Т ы р- т ы қ! (Мұқанов). Сөйтіп, түсіндірмелі бағыныңқы сөйлемде алғашқы компонентте-гі хабарланған ойдың қандай екендігі соңғысында — түсіндіріледі. Ыңғайлас сабақтас сөйлем Шартты рай, көсемше тұлғасында келген кейбір бағыныңқы сөй-лемдердің синтаксистік компоненттері мағыналық жақтан бір-бірімен тең болып, өз ара ыңғайласа айтылады. Сондықтан да бағыныңқының бұл түрінде, басқа бағыныңқылардай, компоненттер арасында бірі екіншісін айқындайтын әр түрлі мағыналық қатынас болмайды. Мұнда, керісінше, бағыныңқы, басыңқы компоненттер-дегі оқиға, әрекет бір-біріне тәуелсіз, өз беттерімен болып отырады. Бұлайша болу олардың өз ара тең дәрежеде бір мезгілде, ыңғайласа айтылу түрінен көрінеді. Мұндай ыңғайластық мағына, көбінесе, сөйлем құрамында белгілі бір мүшелердің әр түрде жұптаса айты-луы негізінде (кім — сол, кімніц — ненің, бұрын — енді, қандай — сол т. б.) және басқа да жолдармен болып отырады. Мына бір сөйлемді қараңыз: Үй тігіліп жатса, жүк жиналып жатыр (Мүсірепов). Бұл сөйлемде екі түрлі ой хабарланған (үйдің тігілуі мен жүктің жиналуы). Олар бір-біріне байланысты емес, жеке өз алдына баянда-лып тұр. Сондықтан да әрқайсысының өзіндік арнаулы бастауышта-ры бар (үй, жүк). Тек мұндағы орындалған қимыл, әрекет өз ара бір мезгілде болып, бір-бірімен ыңғайласа келіп тұр. Олай болса, сабақтас құрмаластың әрбір компонентіндегі уақиға, әрекеттің орындалуы осындай бір-біріне тәуелсіз, өз беттерімен орындалатын сөйлем түрін ыңғайлас бағыныңқы деп атаған жөн. Мұның бағыныңқы деп аталуының өзі сөйлем арасын байланысты-рушы баяндауыш сөзінің тиянақсыз тұлғада келуімен байланысты. Бір бүтін единицалық бірлікке түскен синтаксистік компоненттердің ара қатынасы бір-біріне ыңғайласу негізінде болса да, оның өзі әр түрлі мағыналық белгілерде көріне алады. 1. Көкте күн күрілдесе, жерде колхоз мүшелерінің алақаны дү-рілдейді (Майлин). 2. Бұрын кейбір балалық мінездері байқалса, енді әр мінезінен, тұлғасынан бойжеткендік байқалады (Мұстафин). 3. Сырдың күні қандай ыстық болса, түні сондай салқын (Мұқанов). Бұл сөйлемдердің компоненттері арасындағы жалпы мағыналық байланыс бір-бірімен ыңғайласа айтылу негізінде болып тұр. Алайда бұлардағы ыңғайластық дәреже әр түрлі мағыналық белгілердің аясында көрінген. Атап айтсақ, алғашқы сөйлем компоненттері арасында іліктесе айтылу мәні болса, екіншісінде — қимыл, әрекет-тердің өз ара кезектесе айтылатыны байқалып тұр. Ал, үшінші сөйлемде объектілер арасы бір-бірімен салыстырыла баяндалған. Осыған орай, ыңғайлас бағыныңқы сөйлемдер іштей өз ара бір-неше түрге бөлінеді. Олардың әрқайсысын өз алдына жеке-жеке ба-ғыныңқы сөйлемдердің түрлері қылып алуга да болатын сияқты, алайда бұлар, негізінен алғанда,, жалпы бір мағыналас, бір әуендес болғандықтан, оларды бір жерге топтап, ыңғайлас бағыныңқы сөй-лемнің аясында талдайтын боламыз. Ол мағыналық белгілер мы-налар: 1) I л і к т е с. Ыңғайлас бағыныңқы сөйлемнің бұл түрінде әр компоненттерде хабарланған оқиға, әрекет бір-бірімен өз ара тығыз байланыста іліктесе айтылады. Алайда бұдан компоненттегі оқиға, әрекеттің орындалуы бір-біріне тәуелді деген ұғым шықпайды. Егер бүтін сөйлем бойынан мұндай қасиет табыла қалса, онда ол басқа 217 бағыныңқыға айналып кетеді. Ал, ыңгайластың іліктес түрінде ком-поненттердегі баяндалған қимыл-әрекетінің орындалуы бір-біріне тәуелсіз, өз беттерімен болып отырады. Тәти Қарағанды көмірін орыс байларына, олар ағылшын байларына сатса, ағылшындар жұмысшыны подрядщиктер арқылы жалдады (Мұстафин). Мұнда үш сөйлем бар: Тәти, Қарағанды көмірін орыс байларына сатты. Орыс байлары ағылшындарға сатты. Ағылшындар жұмысшыны подрядщиктер арқылы жалдады. Алғашқы сөйлемнің баяндауышы (сатса) арнайы айтылмай, екін-ші сөйлемнің баяндауышымен ортақтаса келіп тұр. Талданған сөйлемімізде әр компонент мағыналық жағынан өз алдына тиянақты, сондықтан да олардағы қимыл-әрекетінің орында-луы бір-біріне тәуелді емес, өз беттерімен болып отырады. Тек бағы-ныңқы сөйлем баяндауышы тиянақсыз тұлғада тұрады. Сөйлем компоненттеріндегі әр оқиға барысының бұлай жеке дара баяндалу-лары олардың құрамында арнаулы бастауыштың болуын талап етеді. Іліктес мәнді ыңғайлас бағыныңқы сөйлемнің құрамында бір-бі-рімен өз ара жұптаса айтылған сөздер болады. Бұлар біркелкі тұлға-да тұрады да, әр уақиға әрекеттің бір мезгілдес кезеңде болғанды-ғын көрсетеді. Бағыныңқы, басыңқы сөйлем баяндауыштары осы не өткен шақта тұрады. Мұндайда, жоғарыда айтқанымыздай, әр ком-поненттің өзіндік арнаулы бастауыштары болады. жүктеу/скачать 2,15 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|