Ii синтаксис қ а з а қ с с р-н ы ң «Ғылым» баспас ы алматы — 1967 494. 342
жүктеу/скачать 2,15 Mb.
|
kazak tili grammatikasi. 2 часть Синтаксис (1)
- Бұл бет үшін навигация:
- V. Бөгде сөз және оның түрлері Төл сөз Төлеу сөз 7—1—3 114—67м
- СИНТАКСИС ЖӘНЕ ОНЫҢ ЗЕРТТЕЛУ ОБЪЕКТІЛЕРІ
| да жалғаулығы арқылы жасалатын мезгілдес салалас сөйлем Және жалғаулығы арқылы жасалатын мезгілдес салалас сөйлем
Әрі жалғаулығы арқыльг жасалатын мезгілдес салалас сөйлем Себептес салалас сөйдем Өйткені, себебі жалғаулықтары арқылы жасалатын себептес салалас сөйлемдер Сондықтан, сол себепті жалғаулықтары арқылы жасалатын себептес салалас сөйлемдер Қарсылықты салалас сөйлем Талғаулы салалас сөйлем Кезектес салалас сөйлем Жалғаулықсыз салалас сөйлем Жалғаулықсыз салалас сөйлем компоненттерінің бір-бірімен байланысу жолдары Жалғаулықсыз салалас сөйлемнің мағыналық түрлері. Мезгілдес салалас сөйлем Себептес салалас сөйлем Қарсылықты салалас сөйлем Тусіндірмелі салалас сөйлем Салыстырмалы салалас сөйлем Шартты салалас сөйлем Көп тармақты салалас сөйлем Сабақтас құрмалас сөйлем Жалпы мәлімет Бағыныңқы сөйлемнің өзіндік белгілері Сабақтас құрмалас сөйлемнің түрлері Шартты бағыныңқылы сабақтас сөйлем Қарсылықты бағыныңқылы сабақтас сөйлем Мезгіл бағыныңқылы сабақтас сөйлем Амал бағыныңқылы сабақтас сөйлем Себеп бағыныңқылы сабақтас сөйлем Мақсат бағыныңқылы сабақтас сөйлем Тусіндірмелі сабақтас сөйлем Ыңгайлас сабақтае сөйлемдер Көп бағыныңқылы сабақтас сөйлем Аралас құрмалас сөйлем V. Бөгде сөз және оның түрлері Төл сөз Төлеу сөз 7—1—3 114—67м АЛҒЫ СӨЗ Бұл кітап — Октябрь социалистік революциясының елу жылды-ғына арналған «Қазақ тілі грамматикасы» атты үлкен еңбектің екін-ші бөлімі. Қазіргі қазақ әдеби тілінің синтаксистік құрылысын баяндайтын еңбектер монография түрінде де, жоғары оқу орындарына арналған оқулық түрінде де бұған дейін шығарылған. Қолыңыздағы кітап сол еңбектерде жақсы шешімін тапқан ғылми тұжырымдар негізінде жа-зылды және кейбір қолайсыздырына қарамастан синтаксистік категориялардың, элементтердің бұрыннан қолданылып келе жатқан атауларын, таптастыру жүйелерін өзгертпеу көзделді. Еңбекті жазу үстінде әр автор өз саласы жөнінде лингвистика әлемінде ғы-лымның қол жеткен ең соңғы табыстарын жете пайдалануға тырыс-ты. Бірақ кітаптың көлемі, және сипаты (характері) көтермейтін болғандықтан, басқа еңбектерден цитат келтірмеу жағы ескерілді. Әр автор өзіне міндеттелген бөлімді жазуда қазіргі әдеби тіліміздің әр түрлі жанрынан жиналған бай фактілерге сүйене отырып, синтаксистік категориялардың сырын барынша терең және жан-жақты ашуды мақсат етті. Авторлар коллективін құруда және олардың міндеттерін белгілеу- де 1954 жылы шыққан «Қазіргі қазақ тілі» атты еңбекке арналып баспасөз беттерінде жарияланған сын пікірлер ескерілді. Әр бөлім, мүмкіндігінше, сол саладан еңбектер жазып, маманданып жүрген ға- лымдарға тапсырылды. Авторлар коллективінің өзгертіліп, молайты- луы еңбекке жаңа түр, жаңа мазмұн қосты. Сонымен бірге, әр автор- дың өзіндік сөз саптауы, өзіндік стиль ерекшелігі болатынын да ес- кермеске болмайды, Ондай түрлілік, белгілі шамада, бұл еңбектен де орын алды, бірақ редакциялық алқа еңбектің сипаты оны көтерер деген сеніммен авторлар стиліне көп өзгеріс енгізбеуге тырысты. Дәл осындай сеніммен ақылға қонатын кейбір жаңаша атаулар мен бірді- екілі жаңаша жіктеулердің көпшілік көзіне түсуіне де мүмкіндік берілді. Авторлардың бұл кітапқа қосқан үлесі біркелкі емес; бірақ соған қарамастан барлығы да автор ретінде көрсетілді. Олар төменде- гілер: Балақаев М. — Синтаксис және оның зерттеу объектілері, Сөз тіркесі; Болатов Ж. — Сөйлем мүшелері, оның құрылысы мен түрлері. Сөйлемнің тұрлаулы мушелері, Айқындауыш мүше, Сөй- 5 лемнің бірыңғай мүшелері мен жалпылауыш сөздер, Т о м а н о в М. — Тұрлаусыз мүшелер; С ы з д ы қ о в а Р. — Оқшау сөздер; Әміров Р. — Сөйлемнің түрлері: хабарлы сөйлем, сұраулы сөйлем, бұйрықты сөйлем, лепті сөйлем; Әбілқаев А. — Атаулы сөйлем, Толымды, толымсыз сөйлемдер; Мадина Ғ. — Белгісіз жақты және жақсыз сөйлемдер; Қордабаев Т. — Құрмалас сөйлем, Жалпы түсінік, Құрмалас сөйлемнің жасалу жолдары, Салалас құрмалас сөйлем, Аралас құрмалас сөйлем, Бөгде сөз және оның түрлері; Есенов Қ. — Сабақтас құрмалас сөйлем. (Жалпы мәлімет). Бағыныңқы сөйлемнің өзіндік белгілері. Сабақтас құрмалас сөйлемнің түрлері; Көп бағыныңқылы сабақтас сөйлем. Бұл кітап Қазақ ССР Ғылым академиясы Тіл білімі институтының «Қазіргі қазақ тілінің теориясы» бөлімі бойынша шығарылды. Кітапты баспаға әзірлеу барысында оны оқып, ақыл-кеңес бергендері үшін редакциялық алқа Хасенов Ә., Әбілқаев А., Манасбаев Б. жолдастарға рахмет айтады. СИНТАКСИС ЖӘНЕ ОНЫҢ ЗЕРТТЕЛУ ОБЪЕКТІЛЕРІ Синтаксис термині грек тілінен алынған. Онда syntaxis — қоспа, біріктіру деген мағына болатын. Бұл сөз о баста сөз бен сөздің бірігу, қосақталуы деген үғымда жұмсала жүріп, кейін екі түрлі тер-миндік ұғымға ие болып кетті: біріншісі — тілдегі сөздердің тіркесуінен сөйлем құраудың жүйесі деген мағынада да, екіншісі — тілдің синтаксистік құрылысын зерттейтін ғ ы л ы м деген мағынада. Синтаксисті ғылым деген ұғымда жұмсағанда, оны, әдетте, грамматика ғылымының морфология сияқты, үлкен саласы деп білеміз. Оның өзі үш бөлімнен құралады: 1. Сөз тіркесінің синтаксисі; 2. Жай сөйлемнің синтаксисі; 3. Құрмалас сөйлемнің синтаксисі. Синтаксис ғылымының зерттейтін объектілері — тілдің синтак-систік құрылысы. Синтаксистік құрылыс сөздердің әр алуан тұлғаларда жұмсалуы арқылы өз ара тіркесіп барып сөйлем құрауының жүйелі ережелері мен заңдарының жиынтығы болып табылады. Тілдің ең басты, бір тұтас үйысқан бөлшегі — сөйлем. Сөйлем — тілдің қоғамдық қызметі пікір алысудың ойды білдірудің негізгі тұлғасы. Ол қашаннан бері синтаксистік зерттеудің басты объектісі болып есептеледі. Сөйлем кісінің ойын айту мақсатына лайьқ құралатындықтан, сөз, сөз тіркестері ойдың бөлшекті элементтері есебінде сөйлем құрамына енеді. Олар сөйлем құраудың синтаксистік материалы болатындықтан, синтаксис зерттеудің де басты объектісінің бірі болып табылады. Сөйтіп, синтаксис — сөз тіркесінің, жай және құрмалас сөйлем-дердің сыр-сыпатын, қалыптасқан ережелері мен жұмсалу заңдылықтарын айқындайтын ғылым. Синтаксис сөз тіркестерін, сөйлемдерді, олардың бөлшектері мен әр алуан синтаксистік категорияларын кісінің ойын білдірудің грамматикалық амалдары ретінде, оларды өз ара және морфологиямен байланыста қарастырады. Қорытып айтқанда, синтаксистің басты, арнаулы объектісі екеу: бірі — сөз тіркесі, екіншісі — сөйлем. Сөз тіркесі мен сөйлем екі бөлек синтаксистік единицалар: сөйлем қарым-қатынас жасауды, пікір алысуды қамтамасыз етудің, ал, сөз тіркесі сөйлем құраудың шоғырланған материалы болу. Сол үшін сөздер өз ара тіркесіп, белгілі синтаксистік қарым-қатынасқа түсіп сөйлем құрамында жұмсалады. Олай болса, бұлар бірісіз бірі, әрқайсысы өз бетімен «өмір сүрмек» емес. Кейде, тіпті, сөйлем мен сөз тіркесінің тұрқы бірдей болып та шығады. Мысалы: Терезеге қарадым. Қараңғы түн. Аттан түс! деген үш сөйлем бір-бір сөз тіркесінен құралған. Ал, 5 жүктеу/скачать 2,15 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|