сы б о л у үшін, еңбеккүн көп болуға тиіс (Сланов). Бұл сөйлемде тұрмысты жақсарту үшін еңбеккүннің де көп болу қажеттілігі баяндалып тұр. Сөйтіп, сөйлемнің басыңқысындағы ойдың не үшін болудағы түп мақсаты бағыныңқы компонент арқылы белгілі болады.
Мақсат бағыныңқылы сабақтас сөйлемнің жасалу жолдары да онша көп емес. Олар екі-ақ түрлі.
Тұйық райлы етістік үшін демеуімен тіркесе айтылады.
Сепкен тұқым ылайдың астына тез түсу үшін, себерден
бірер күн бұрын салыны суға малшып, ауырлатып аламыз. Биылғы егісті сумен қамтамасыз е т у ү ш і н, оған қажетті канал тармақтары даярланып болу керек. Егінді жедел қ о р ғ а у ү ш і н, ағашты егістік танаптардың айналасына да егу керек (Мұқанов). Соғысты жеңіспен аяқтап үйімізге тезірек қ а й т у ү ш ін, мен тезірек жазылуым керек. Күзетші сезіп қ а л м а у үшін, біз жыраның ішімен еңбектеп кеттік (Көбеев).
Бұл мысалдардан байқағанымыздай, осы жолмен келген мақсат сабақтас сөйлемнің басыңқы компонентінің баяндауышы кейде керек көмекшісімен тіркесе айтылған түйық райлы етістікпен беріледі. Мақсат бағыныңқылы сабақтастың мұндай құрылыста келуі (алу үшін — бару керек) сөйлемнің мақсаттың мәнін айқындай, аша түседі.
Ертеректегі жазба әдеби тілінің нұсқаларында мақсат сабақтас құрмаластың бағыныңқы компонентінің сөйлем аяғында кездесетіні де байқалады.
Өтірік көрмегенін көрдім деуші куалар да әлдеқашан дайында-лып қойылған, б а ғ а н а ғ ы жақсы а д а м сайлауға ж а р а м а -с ы үшін (Абай).
2) деп көмекшісі бұйрық райдың III жақ түрі, кейде -ар формант-ты есімшемен тіркесе айтылады.
Ат тұяғының дүбірі естілмесін д е п, бұлар ауылдың ық жағына қарай бұрыла жүрді (Әуезов). Тұншығып ө л м е с і н д е п, төбеден ауа жіберуге мына бұрғыларды әкелдім (Мұстафин). Жолдан келген ері мен қайнылары алаңсыз ұйықтасын д еп, Меңді-қыз терезе біткенді қараңғылап, есікті жауып қойды (Есенжолов). Аяғының сырқырағаны б а с ы л а р м а е к е н д е п, ол тізесін отқа қыздырды (Әуезов). Ордасы көркем б о л с ы н д е п, Ақ мақ-палдан жаптырған... Жез тарақпен таратқан, Жалы жұмсақ б о л-с ы н д еп (Байғанин). Бүктеліп жиналатын керме төсекке топырақ т ү с п е с і н д е п, төбеге әлдеқай музейден алып кеткен жұқа жібек кілем керіп тастапты. Өзі әлсіріп жүрген қозылы қойлар үркіп қақтықпасын, қиналмасын д е п, Әлім Петроға дәл отардан кем қойса жарты километрдей жырақ қонуды тапсыратын (Әуезов).
Мұндай жолмен келген сөйлемдердің қайсыбірінде себептік отте-нок қабаттасып тұрады. Бұл жайды мақсат пен себептік ұғымның өз ара мағыналық жақтарынан жақын келуімен түсіндіруге болады.
Түсіндірмелі сабақтас сөйлем
Бағыныңқының бұл түрі басқалардан өзіне тән кейбір заңдылық-тармен ерекшеленеді. Мына бір сөйлемді талдап көрейік:
Мен өз өмірімнің қабырға кіргенше ұмтылмас ш ағ ы н а й т - с а м, о л — сүюден к е ш к е н зарым еді (Әуезов).
Синтаксистік компоненттердің арасындағы мағыналық байланыс жоғарыда талданған сөйлемдердің (шарт, мезгіл) ешқайсысына ұқсамайды. Өйткені мұнда бағыныңқы сөйлем басыңқының не шар-тын, не мезгілін білдірмейді.
215
Әдетте, бағыныңқы сөйлем басыңқыда айтылған хабарды белгілі бір мағыналық жақтан айқындап тұрса, бағыныңқының бұл түрінде мұндай қасиет керісінше болады. Мұнда басыңқы сөйлем бағыныңқыда хабарланған оқиғаның мазмұнын ашып, соны айқындап, түсіндіріп тұрады. Жоғарыдағы сөйлемнің басыңқысы (сүюден кешкен зарым еді) бағыныңқыға (ұмтылмас шағын айтсам) айқындауыш ретінде айтылған. Өйткені сөйлем мазмұнынан субъектінің ұмытылмас шағы — сүюден кешкен зары екендігі айқын ұғынылып тұр.
Түсіндірмелі бағыныңқы сөйлемде оқиға, әрекеттің баяндалу барысы осы шақта хабарланып келеді, сондыңтан екі жақ компо-ненттердің баяндауыштары да осы мезгілдік ұғымға сәйкес айтылады.
Бағыныңқының бұл түрі, көбінесе, шартты рай тұлғасы арқылы жасалады.
Түсіндірмелі (айқындауышты) бағыныңқы сөйлемнің өзіндік ерекшелігі оның төмендегідей болып келетін құрылымымен де байланысып жатады.
1) Ең алдымен, мұнда басыңқы сөйлемнің баяндауышы, көбінесе, есім сөздерімен беріліп отырады.
2) Бағыныңқыда хабарланған ойдың қандай екендігі іле басыңқы сөйлемнің басында ол, бұл сілтеу есімдіктерінің бірімен беріледі де, содан кейін оның (бағыныңқыдағы ойдың) мазмұны айқындалынып, түсіндіріліп тұрылады. Басыңқыдағы ол, бұл сілтеу есімдіктері бас-тауыштың қызметін атқарады.
Достарыңызбен бөлісу: |