Ii синтаксис қ а з а қ с с р-н ы ң «Ғылым» баспас ы алматы — 1967 494. 342
жүктеу/скачать 2,15 Mb.
|
kazak tili grammatikasi. 2 часть Синтаксис (1)
| Соңғы жылдарда ағайын ауқымында Абайдың ірілеп келе жатқа-нының бір белгісі осындайда көрінетін (Әуезов). Шыңар базар-лыққа алып бара жатқан бөлек-салағын буып-түйіп болған еді (Әлімқұлов). О с ы кешт е Абай істеген сый-құрметке, жақсы ретке олардың өздерінің де көздері ә б д е н жетті (Әуезов). Екеуі қайнаған с у ғ а қ а р а й жүгірді (Әлімқұлов). Салқында кісі сусынды шайқап ішеді, ыстықта аңсап ішеді (Мұстафин). С е к- с е н д е қайта жасарттың, Жастармен бірге мені де (Жамбыл). Мына б о р а н д а қашып құтылғылары келеді (Мүсірепов).
Үстеуден басқа сөз таптарының пысықтауыш қызметінде жұмса-луы, көбінесе, синтаксистік қоршауға, қандай грамматикалық тұлға-да келуіне, сонымен қатар, кейде сөздің лексикалық мағынасының ерекшелігіне байланысты болып отырады. Көсемше етістіктердің пысықтауыш қызметінде жұмсалуы олардың етістік баяндауыштың алдында келіп, субъекті әрекетінің болу, істелу тәсілін, т. б. білдіруіне байланысты. Егер оны сөйлем баяндауышының орнына қойса, онда ол баяндауыш болып ұғынылар еді. Өйткені оның грамматикалық табиғаты соған бейім. Сол сияқты, сын есімдердің пысықтауыш болуы да оның етістік баяндауышқа қатысты айтылуына байланысты. Ал, жеке күйінде пысықтауыштық мәні жоқ зат есімдердің бұл қызметте жұмсалуы қандай грамматикалық тұлғада (септік жалғауларында) келуіне және олардың лексикалық мағынасына бағынышты болып отырады. Мысалы, қалам, дәптер тәрізді конкретті зат есімдер қандай грамматикалық тұлғада қолданылып, қандай сөзге қатысты айтылса да пысықтауыштық мәнге ие бола алмайды. Онан соң, осы айтылып отырған сөз таптарының әрқайыссы (әри-не, үстеуден басқалары) пысықтауыштың барлық түрлерін жасай ал-майды. Олардың әрқайыссы өздерінің лексика-грамматикалық мағы-наларына сәйкес пысықтауыш мүшелердің белгілі бір түрлерін ғана 85 жасай алады. Мысалы, көсемшелер амал пысықтауыш және мақсат пысықтауыш мүше бола алады. Ал, пысықтауыштың басқа турлері-нің қызметінде көсемшелердің қолданылуы аса сирек кездесетін құбылыс. Сол сияқты, сын есімдер мезгіл, амал пысықтауыш қыз-меттерінде қолданылғанмен, басқа ыңғайда көп байқала қоймайды, т. б. Пысықтауыштардың мұндай жасалу жолдары көп реттерде, әсі-ресе, есім сөз таптары ыңғайында толықтауыштың жасалу жолдары-мен астасып жатады. Сол себептен де қазақ тіл білімінде пысықтау-ыштар мен жанама толықтауыштардың ара жігін айыру мәселесі ұзақ айтыс туғызғаны мәлім. Бұрынырақ шыққан жеке оқулықтарда, т. б. септік жалғауларында тұрған есім сөздерді олардың мағынасы мен контекстегі синтаксистік қызметіне қарамай жанама толық-тауыш деп талдау басым болды. Әрине, мұндай бағыт сөз мағынасы мен оның функциялық ерекшелігін еске алмаудан туғандығы айқын. Пысықтауыштар, жоғарыда айтылған жасалу жолдары мен тә-сілдеріне лайық, өздері пысықтайтын мүшемен қабысу және меңгеру арқылы байланысады. Пысықтауыштар да, сөйлемнің басқа мүшелері сияқты, құрамына қарай дара, күрделі және үйірлі болып келеді. Дара пысықтауыштар бір ғана сөзден жасалады. Пысықтауыштардың мұндай құрамдық типін жасайтын, негізінен, үстеулер (дара үстеулер). Үстеулер өз мә-ніне, мағынасына сай сөйлем құрамында басқа сөздердің көмегінсіз-ақ дара тұрып та пысықтауыш қызметінде қолданыла алады. Бірақ бірсыпыра сөздер пысықтауыш қызметінде арнаулы грамматикалық қосымшаларды қабылдаумен бірге, басқа сөздермен бір тіркесте ай-тылғанда ғана жұмсала алады. Дегенмен, мұндай тіркестер тұтас, күрделі пысықтауыш мүше ретінде ғана ұғынылады. Мұндай күрделі пысықтауыштардың жасалу жолдары, негізінен, мына төмендегідей: 1) Негізгі сөздер мен көмекші сөздердің (көмекші есімдер, демеу-лер) тіркесі. Мұндай тіркестердің бірінші сыңары болып, көбінесе, мезгіл мәнді сын есімдер мен зат есімдер, сілтеу есімдіктері, қимыл есімдері, кейбір күй-қалыпты, мекен-орынды білдіретін сөздер жұмсалады. Тіркестің екінші сыңары қызметіндегі көмекші сөздер қосымшасыз (демеулер), немесе әр түрлі септік жалғаулары арқылы (көмекші есімдер) пысықталатын мүшемен байланысады. Таянған сайын сыңсыған ызың анығырақ шығады, таянған сайын жүрек елжіреп өксиді. Тез басып демігіп келсем, ө з е н н і ң жағасында б і р түп т а л д ы ң түбінде көзінің жасын көл қылып егіліп, зар жылап отырған Мүслимажан екен (Сейфуллин). Өлке б о й ы н д а Жаппасбай ауылы атақты, даңқты ауыл; б і р к е з- д е аруағы жер жарып, аймағын бір шыбықпен айдаған ауыл. Міне, осы оқиғадан бері байлар бізге қатерін тігіп отыр. Жақыптан кейін Рабиға сөйледі. Одан кейін бір-екі батырақ шығып сөйледі (Майлин). Енді шай үстінде Абайдан осы жолдың бейнеті, қауіп-қатері, ауыртпалығы қандай екенін сұрастырды (Әуезов). Мұндай күрделі пысықтауыштардың екінші сыңары қызметіндегі көмекші сөздер екі түрлі қызмет атқарады: біріншіден, олар екі негізгі сөздің арасын (түйдекті тіркестің бірінші сыңары — негізгі сөз бен пысықталатын мүшенің) байланыстырады. Екіншіден, өзінен бұрынғы негізгі сөздің мағынасын конкреттеуші, сол сөзді басқа бір мүшемен пысықтауыштық қатынасқа икемдеуші дәнекер де; 2) Мезгіл мәнді туынды сын есімдер мен құбылыс-процесті білді-ретін есімдер тіркесі: Қ ы с қ ы к ү й з е л і с т е Игілік кіресіне еріп көшіп келген (Мүсірепов); 86 3) Сондай сын есімдер мен мезгіл мәнді сөздердің тіркесі: Бірақ с о ң ғ ы ә з і р д е Раушанда да өзгеріс бар сияқтанды (Майлин); 4) Сілтеу есімдіктері мен процесс-құбылысты, мекен-орынды біл-діретін зат есімдер тіркесі. Оның рас-ау, қарағым! Бірақ жаңа кеш бата с о л М ұ с а қ ұ л ғ а зорға кеп жетіп ек... Түн ішінде, мына боранда қайда барады (Әуезов); 5) Мезгіл мәнді туынды сын есім, сан есім және мезгіл мәнді зат есімдер тіркесі. Бірақ о с ы с о ң ғ ы е к і ж ы л д а Жұмағұл орнын тапты (Әуезов); 6) Мезгіл мәңді сөздерден, немесе көлем-кеңістік мәнді сөздерден құралған изафеттік тіркестер: Содан Сәйгелдің а у ы л ы н а келсем, Ермек қызын ұзатпақшы болып той қылып жатыр екен (Майлин). Енді 1 9 2 1 жылдың к ү з і н е «банды» деген бәле шыға бастаған соң, момын шаруа тағы да тыныш үйықтай алмауға айналды (Сейфуллин); 7) Күрделі сан есімдер тіркесі: Елу бесте біз-дағы сенісер адам таптық па!? (Абай); 8) Үстеулердің тіркесі: Б ы л т ы р а л а ж а з д а й серілік құрып, ел қыдырып, қыз-келіншекпен сауық-сайран салмадым ба (Әуезов). Мұндай бір түйдек болып келіп, күрделі пысықтауыш жа-сайтын үстеулердің біріншісі біршама үлкен кезеңді білдіреді де, екінші сыңары бір шама тар, аз уақытты білдіретін болады; 9) -дай тұлғалы туынды сын есімдер өз анықтауышымен бірге етістікке қатысты болғанда күрделі пысықтауыш болады: Ж а у - р а ғ ан қ о й д а й бүрісіп, ұйлығып қалыпты (газеттен); 10) Күрделі пысықтауыш жасайтын сөз тұлғаларының қатарына көсемшелік, есімшелік тұлғаларды, қимыл есімдерін де жатқызу қа-жет. Бұлар сөйлем құрамында көбінесе-ақ өздерін конкреттейтін, са-ралайтын басқа сөздермен бірге жұмсалады: Үркіп қалғандық-тап аңғара алмапты... О с ы н д а й қарбаласта «бармақ басты, көз қысты» боп талай момынның тоқты-торымы сотқар ауылдардың жемі боп жүреді (Әуезов). Игілікке істелетін жұмыс болған соң, ж ө н д е п і с т е г е н г е не жетсін... Доспол мен Қасен тумалас. Насыбай тостағанға бола төбелеспесе қайтеді (Майлин). Міне, енді Кудряның ізін, кімдермен байланыс қылатынын астыртын жансыз жүріп біліп, ұстауға ә р е к е т қ ы л у г а политбюро Хамитті жұмсап отыр (Сейфуллин) Оспан... б о р-б а й л а й қамшылап құйғыта жөнелді (Әуезов). Есімшелер мен көсемшелер, қимыл есімдері өздерінің лексика-грамматикалық ерекшелігіне лайық әр уақыт өздерін конкреттейтін, саралайтын сөздерді керек етеді. Сөйлем ішінде мұндай есімше-лік, көсемшелік, қимыл есімдік шумақтардың көпшілігі өз арасын-да жіктелмейтін лексика-грамматикалық тұтас топ есебінде бір ғана күрделі мүше қызметін атқарады. Күрделі пысықтауыш қызме-тінде жұмсалған шумақтардың құрамынан сөйлемге тән элементтердің бәрі табылмайды. Жоғарғы мысалдар құрамындағы осындай қарбаласта, жөндеп істегенге, насыбай тостағанға бола шумақтарын шартты түрде болса да сөйлем құрамына тән грамматикалық қатынастарға ажыратуға келмес еді. Қазіргі қазақ тілінде үйірлі пысықтауыш мүшелер де мол кезде-седі. Үйірлі пысықтауыштар құрамында күрделілердей емес, өз ал-дына дербес қарастырғанда, сөйлемге тән предикативтік қатынастың ізін айыруға болады. Егер аса жайылыңқы құрамды үйірлі пысық-тауыш болса, оның құрамынан бастауыш-баяндауыштық қатнас қана емес, тұрлаусыз мүшелерді де ажыратуға болады: Ө з і жоқта Нұрыштың қақпанына оп-оңай түскеніне ол айцай салмады, би-шара қартқа нали сөйледі (Есенжанов). Мәз болады болысың арқа- 87 жүктеу/скачать 2,15 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|