Ii синтаксис қ а з а қ с с р-н ы ң «Ғылым» баспас ы алматы — 1967 494. 342
Болған іске реакция тудыру үшін жұмсалатьш риторикалық сұрақтар
жүктеу/скачать 2,15 Mb.
|
kazak tili grammatikasi. 2 часть Синтаксис (1)
- Бұл бет үшін навигация:
- Болмаған іске реакция тудыру үшін жұмсалатын риторикалық сұрақтар.
- Түрткі сұрақтарды білдіретін сөйлем
- Б¥ЙРЫ Қ ТЫ СӨЙЛЕМ
| Болған іске реакция тудыру үшін жұмсалатьш риторикалық сұрақтар:
Сен Мүхамеджанды сүйреп алып шыққанда, мен сенің атыңды ұстап түрмап па едім? (Майлин). Әбілет неме-ау, мен саған күні бойы-қақсағаным жоқ па! (Нұрманов). Мен соған келіп тұрғам жоқ емеспін бе! Сонда көрмедің бе оны! Жап-жас адам осы іске барушы ма еді. Ол әлі бала емес пе! Мен дәл кезінде жеттім емес пе! Өзім өз болып бір іс тындырдым емес пе! (Нұрманов). Болмаған іске реакция тудыру үшін жұмсалатын риторикалық сұрақтар. Сөйлетіп отырсың ба мені! (Майлин). Ол маған көнді ме! Бухгалтердің қатыны мұндайдан қалған ба! Осы да жөн бе! Демесін бұрын Бәкенді теңеп пе еді! (Майлин). Мысалдардан риторикалық сұрақты білдіретін сөйлемдердің қан-дай форма алатынын анық көруге болады. Риторикалық сөйлемдер, негізінен, альтернатив сұрақ формасына сүйеніп құралады. Тілімізде ашық сұрақ формасы риторикалық сұрақ ретінде жұм-салатыны бар. Олар мына құрамда келеді: бастауышы тәуелденген -ған формалы есімшеден болыл, баяндауыш орнына қайда, қайсы сөздері жұмсалады. Сенің абдыраңның ішінен табылғаны қайда! Таныс болса, сол! Қылышын сүйретіп қыс келеді. Оны ойлағаның қайсы! (Мұхамед-жанов). 11 Н. У. Туркбенбаев. Интонация вопросительного предложения в казахском языке, автореферат канд. дисс, 1961, 1О-бет. 121 Есімше сөзден жасалған анықтауышты қатыстырған ситуацияда тұрып кейде кім бар деген тіркес те риторикалық сұрақ мағына-сында келеді. Осыған қызығатын кім бар! Саумадым деп отырған кім бар! Риторикалық сұрақтың міндеті тыңдаушыдан мойындаған, құп-таған жауап алу екенін біз ілгеріде айттық. Бұл риторикалық сұрақ-ты сұраулы сөйлем тобына жақындатады. Бірақ риторикалық сұрақ- тың тұжырымды пікірді мазмұн етуі оның формаларына сұраулы сөйлемдерден бөлек өмір, даму бермей қоймайды. Риторикалық сұрақ, білдіретін сөйлемдердің аясында формалары өз ара жүйеге түсу, ыңғайласу процестерінің бар екені байқалады. Бұған дәлел — дым емес пе формалы баяндауыш. Бұл тек риторикалық сөйлем аясында ұшырайтын форма. Бұл -ған жоқ емеспін бе, есім сөз + емес пе (жас емес пе) сияқты формалардың ықпалымен тілде болып жатқан теңестіру процесін байқатады. Осы сияқты процестердің ықпалымен риторикалық сұрақ формалары оқшауланып, бөлек категория ретінде қалыптасуда. Түрткі сұрақтарды білдіретін сөйлем Сұрақ көп жағдайда хабар алу үшін емес, тыңдаушыны бір іске жұмсау үшін, іске бағыттау үшін айтылады, мыс.: Қатын-ай, үйі құ-рығыр азынап кетті ғой, тағы бірдеме тауып жағасың ба? (Майлин). Мұндай жағдайда ойдың бұйрық мәнде айтылмай, сұрақ мәнде, сұраулы сөйлем формасында айтылуы ерекше коммуникативтік мақ-сатқа байланысты. Ол мақсат — тілекті ізетпен, сыпайы білдіру. Осы мақсат үшін сұраулы сөйлемнің формасы пайдаланылып отыр. Түрткі сұрақты білдіретін сөйлемдер мағынасына сай мынандай екі грамматикалық формада көрінеді. 1. Түрткі сұрақты білдіретін сөйлемнің баяндауышы ауыспалы келер шақ етістік сөз + ма, ме-ден құралады. Мен бұзауларға су әкеліп берейін, шөлдеп тұрған көрінеді. Сен «төремді» шақыртасың ба, жаздыртатын қағаздарымыз бар еді (Майлин). Балам-ау осыны Тасқұдыққа жеткізіп тастамайсың ба? Альтернативтің болымсыз мәндісін қатыстыру да (жеткізіп тас-тайсың ба — жеткізіп тастамайсың ба) сөзге сыпайылық өң берудің бір амалы ретінде жұмсалады. Болымсыз формадағы етістік бұл ситуацияда істі болдыру, соған түрткі салу үшін жұмсалып тұрғандықтан, ол болымды мағынада та-нылады. Болымсыздық мағынасы көмескіленіп кетеді. Сұраулы сөйлемдердің түрткі сұрақ мағынасы, әсіресе, мына конструкциялардан айқын көрінеді: Айтсаң, тезірек айтпайсың ба! Ұстасаң, ұстамайсың ба ертерек. 2. Неге сөзінің қатысуымен құралған сұраулы сөйлемдер де түрткі сұрақты білдіру үшін жұмсалады. Бұл жағдайда сөйлемдердің баяндауышы тек ауыспалы келер шаң етістік сөзден жасалады. — Папа-ау, дала әдемі-ақ, азырақ далаға шығып неге бой көтер-мейсіңдер (Майлин). Б¥ЙРЫҚТЫ СӨЙЛЕМ Бұйрықты сөйлемдер бұйыруды, өтінішті білдіреді. Бұйрықты-сөйлемдерге грамматикалық форма беретін баяндауыш мүше, интонация. і Бұйрықты сөйлемдердің баяндауыштары бүйрық рай, қалау рай етістіктерден болады. 122 жүктеу/скачать 2,15 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|