Ii синтаксис қ а з а қ с с р-н ы ң «Ғылым» баспас ы алматы — 1967 494. 342
жүктеу/скачать 2,15 Mb.
|
kazak tili grammatikasi. 2 часть Синтаксис (1)
| -т ын, -т ін формалы лепті сөйлемдер: Әй, осы сенің сенбейтінің-ай! Қолыңа түскен нәрсені рәсуа қылатының-ай. Қиында амал табатының-ай!
-у ы-а й формалы лепті сөйлемдер: Мынаның ең кінсуі-ай! Мына құстың шарықтауы-ай! Бұл құрамдағы атаулы сөйлемдер эмоцияны білдіруге бейім фор -ма ретінде жұмсалады да, эмоцияның конкретті мағынасы сөйлемніқ лексикалыұ құрамынан, контекстен көрінеді. -ған, -ген формалы есімше қатысқан атаулы сөйлемдер кейде сықақты, нанбаушылықты қоса білдіреді. Оған мысалды ілгеріде келтіргенбіз. Бұл атаулы сөйлемдердің қалыптасуына үлгі болған — тәуелдеулі сын есімді сөйлем: Қап, мына қыздың қорлығы-ай! Етістік сөзден құралған атаулы сөйлемдер осы үлгімен қалыптасады. Бұл үшін тіл есімше сөздердің субстантивтену қасиетін, тұйық рай етістіктің атау болу мүмкіншілігін тірек еткен. Есімше, тұйық рай етістіктер субстантивтеніп, тәуелденіп іс-әрекетті заттандырып субъектіге тән қасиет ретінде танытады. Бұл лепті атаулы сөйлемдердің құралу логикасы осы ретпен қалыптасқан. Сын есім, үстеу сөздер негіз болған лепті сөйлемдердің шақтық мағынасы ситуацияға сүйеніп көрінеді. Олар субъектіге осы шақта коммуникация үстінде тән болған сапаны білдіреді. Осы жай -у формалы етістіктің жұмсалуына да тән. -тын, -тін, -ған, -ген формалы есімшелер шақтық мағынасынан ажырамайды. Шақтық мағына субстантивтенген күйде де сөздердің бойында сақталады. -ған, -ген өткен шақта болған іс-әрекетті атайды, бұл оның бастапқы мағынасы. -тын, -тін бұл конструкцияда ауыспа -лы — осы шақ мағынасын танытып, 12 Атаулы сөйлемдердің құрамындағы негізгі сөз синтаксистік, морфологиялық сипаты жағынан бастауыш мүше тәрізді болганмен, оны бастауыш мүше ретінде тануға болмайтынын көп тілшілер, логиктер мойындап жүр. Бұндай атаулы. сөйлемдер де бастауыш-баяндауыштық грамматикалық қатынастан тыс, ерекше структу-рада құрылған. Бұл жөніндө В. А. Кириллованың «К вопросу о логической структуре односоставных предложений» деген мақаласын қараңыз. «Логико-грамматические очөрки», М., 1961, 181-бет. 124 субъектіге тән тұрақты қасиетті, сапаны білдіреді. -у формалы етістік, кейде, ғой шылауын қатыстырып (-уым ғой) лепті сөйлем жасайды. Мұндайда лепті сөйлем тілек, өкініш мағына-сын үстеп білдіреді. Мыс.: Жолға ерте шығуың ғой! Сол жерде айтуың ғой! Номинативтік атаулы сөйлемдер предикативтік қатынас негізінде құрылған күрделі баяндауыштардың ауызекі тілде ықшамдалуынан пайда болып отыр. Тілдегі алуың керек еді тәрізді предикативтік не-гізде құрылатын тіркестер атаулы сөйлемдерге теңелу процесіне түсіп ықшамдалады. –уың ғой формалы атаулы сөйлем бұл жағынан -тыны-ай, -ғаны, -уың-ай формаларының қалыптасу ізін қуған. Бұл сейлемде предикативтік ұғымды білдіретін мүшені құрауға қатысатын екінші бір элемент бар. Ол — ғой шылауы. Бұл элемент — саң ғой (алсаң ғой) типті конструкциядағы қызметіне сүйеніп қатынасып отыр. Жаңа құрылып отырған конструкцияның мағынасының жуықтағы еліктеу объектісін де тауып беріп отыр. Ауызекі сөйлеу тілінде эмоцияны білдіруге бейімделген тағы бір тип атаулы сөйлем бар. Ол сөйлемдердің ерекшелігін мына мысал-дардан көруге болады. Өзеннің ағысының қаттысын-ай! Саған күтпеген жерден жолық - қанымды-ай! Үйіне барсам, кірпідей жиырылатынын-ай! Бұл атаулы сөйлемдер құрамы жағынан номинативтік атаулы сөйлемдерге үқсас. Бұлар да изафеттік тіркес негізінде құралған. Өзгешелігі — предикатив мағынаны білдіретін мүше атау септікте емес, табыс септікте тұрады. Сол форма ерекшелігіне қарай бұл тип атаулы сөйлемдерді объектілік атаулы сөйлем деп атаймыз. Мысалдардан көріп тұрсыздар. Бұл атаулы сөйлемдерде де негізгі мүшеге -ай шылауы қатысады. Бірақ шылаудың объектілік атаулы сөйлемдердің түр-түріне қатысу міндеті бірдей емес. Келер шақ есімше сөздер (-атынын-ай), I, II жақ өткен шақ есімше (-қанымды-ай) шылауды міндетті түрде қатыстырады. Шылау қатыспайынша, сөйлем формасын тиянақтай алмайды. Сын есім, тұйық рай етістік сөздерге шылау факультативті элемент ретінде қатынасады. Объектілік атаулы сөйлемдер де ренішті, менсінбеу сияқты эмо-цияны білдіру үшін жұмсалады. жүктеу/скачать 2,15 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|