Ii синтаксис қ а з а қ с с р-н ы ң «Ғылым» баспас ы алматы — 1967 494. 342
жүктеу/скачать 2,15 Mb.
|
kazak tili grammatikasi. 2 часть Синтаксис (1)
- Бұл бет үшін навигация:
- Жай сөйлемдердің шылаулар арқылы құрмаласуы
| Өзгелер қалай жүрсе, мен де солай жүремін, Сыреке (Мүқанов). Басқалар қандай қ у а н с а, ол да сондай қуанған еді. Еңбекті қанша і с т е с е ң, табысты сонша аласың. Майдандағы сіздердің халіңіз қандай б ол са, біздің халіміз де сондай. Бөлекбасты жү рісі қандай маң б о л с а, сөзі сондай паң (Әбішев). Кісі қалай жүрсе, көлеңке солай жүреді.
Бұл мысалдағы тәріздес сөйлемдер кейбір лингвистикалық әде-биеттерде шартты бағыныңқы сабақтас сөйлемге жатқызылып жүр. Бірақ жоғарыда келтірілген сөйлемдердің компоненттері бір-бірімен шарттылық қатынаста тұр деуге болмайды. Мұндағы бағыныңқы компоненттер құрамындағы қалай,қандай, қанша деген сөздер мен басыңқы компоненттер құрамында тұрып, алдыңғыдағы сұрау есім- діктеріне жауап ретінде айтылып тұрған солай, сондай, сонша сөз- дері құрмалас сөйлемге теңдестік, салыстырмалылық мағына беріп түр. Ал, енді: Кімнің жерін жерлесең, соның жырын жырларсың. ¥яда нені көрсе ұшқанда соны алады. Киіз кімдікі б о л с а, білек сонікі Кімге арқа сүйесең, сонны таяныш етесің («Мақал-мәтелдер жи- нағы»). Қай ауылдың үстінде сияз болса, сол ауыл мал шығасылы болады. ¥лық қай ауылға сияз қ ұ р с а, сол ауылды қырына алғаны (Әуезов). Кім көп істесе, сол көп алады деген сөйлемдер де құрылысы жағынан алдыңғы мысалдағы сөйлемдер тәріздес. Бұ-ларда да алдыңғы мысалдағы сияқты бірінші компонентінде сұрау; есімдігі келсе, екінші компонентінде сілтеу есімдіктері келіп отырған. Бірақ компоненттерінің мағыналық қатынастары жағынан алғанда, соңғы мысалдағы сөйлемдер алдыңғылармен бір емес, бұларда алдыңғылардағы сияқты теңдестік, салыстырмалы-лық қатынас жоқ. Мұндағы компоненттер біріншісіндегі сұрау есімдіктері мен екіншісіндегі сілтеу есімдіктері арқылы өз ара іліктесе байланысқан. Мысалдардан байқалып тұрғанындай бағыныңқы жай сөйлемдегі сұрау есімдігі мен басыңқы жай сөйлемдегі сілтеу есімдігі арасында формалық ұқсастық, тұлғаластық болып отырады. Мыс.:
Шартты райлы бағыныңқылардың бұл түрлерінде бағыныңқы компонент құрамындағы сұрау есімдігінің әсерінен азды-көпті болса 162 да сұраулық мағынаға ие болады да, соңғы басыңқы компоненттегі сілтеу мәнді сөздер алдыңғыдағы сұраудың жауабы ретінде қолданылады. Соның нәтижесінде компоненттер мағыналық жағынан өз ара іліктес болып тұрады. Мыс.: Оқушылардың бірі аяғын еппен б а с с а, бірі салмақтылық көрсетемін деп шамадан тыс адымын керіп маң басады; бірі байыппен с ө й л е с е, екіншісі асыға сөйлейді (Иманжанов). Бұрынғы құрылысшылардың басым көпшілігі әлекедей жаланған жас жігіттер б о л с а, мына құрылысшылардың көпшілігі жасамыс еркектер мен әйелдер, біразы. ересек балалар. Үйренбеген кісі олардың арасынан әрең жүрсе, түрғын елдің балалары жалаңаш-жалпы қалыптарымен тығылымбақ ойнайды (Мұқанов). Ғылым атынан тағлым айтады д е с е, топастыққа топастық, жауыздыққа жауыздық қосқаңы несі?! (Әуезов). Бұл мысалда да жай сөйлемдер бір-бірімен шартты рай формалы етістіктің дәнекерлігі арқылы құрмаласқан. Бірақ компоненттердің мағыналық қарым-қатынастары жағынан алғанда, бұлар алдыңғы екі мысалдағыдан мейлінше басқа. Мұндағы сабақтастардың компо-ненттері бір-біріне қайшы, қарсы мағынада айтылған. Ал, енді: 1. Неғұрлым тез қ а й т с а, солғұрлым қайсымыз үшін де теріс болмас. Ондай ысырап еске алынбайтын б о л с а, кім басқара алмас еді (Мүсірепов). Орайы к е л с е, орақ ор; кезі к е л- с е, кетпен шап. Алтау ала б о л с а, ауыздағы кетеді; төртеу түгел б о л с а, төбедегі келеді (мақал). 2. Байжекең суырдың інін тереңдетіп қазып көрсе, ар жағы сіресіп жатқан тас көмір екен (Мүсірепов). Базарәлі мен жатақ көрген, өз көз алдымда өткен жауыздықтарын қозғай б а с т а - с а м, менің алпыс екі тамырым түгел ереуілдей туламас па! (Әуезов). Біз мектептен шыға к е л с е к, сыртта Сауытбай ақсақал тұр екен (Көбеев) деген мысалдағы сабақтас сөйлемдер құрмаласу тәсілдерінің бір тектестіктеріне қарамастан жоғарыда талданған мысалдардың ешкайсысына да ұқсамайды. Бұл екі мысалдың біріншісіндегі компоненттер өз ара шарттылык; қатынаста айтылса, екіншісіндегі компоненттер мезгілдік қатынаста айтылған, яғни бірінші топтағылар шартты бағының-қылар да, екінші топтағылар мезгіл бағыныңқылар. Кәрі әже байғүс күзден бері байлар үшін малма сапсыса, енді Қаражан бәйбішенің тапсыруымен жіп иіріп, шүйке түтіп, арқан-жіп есуге кіріскен. Кейбір сондай ойларын достарымен кеңесе а й т- с а, кейде ұзақ тереңге кетеді (Әуезов) деген сөйлемдер әрекеттің кезектесіп болғанын білдіреді. Сонымен, жоғарыда талданған мысалдарға қарағанда, шартты рай арқылы құрмаласатын сабақтас сөйлемдер компоненттерінің бір-бірімен мағыналық қатынастарына қарай шарттылық. мезгілдік, қарсылықты, іліктес, салыстырмалы к е з е к т е с болып келетіндігі байқалады. Шартты райдың дәнекерлігі арқылы құрмаласатын сабақтас сөйлемдер компоненттерінің мағыналық қатынастары жағынан осы айтылған бес-алты түрден аспайды деуге болмайды. Жоғарыда ескертілгендей сабақтас сөйлемнің шартты рай формалары арқылы құрмаласатын түрі мағыналық құбылысқа орасан бай. Бас ж а р ы л с а, бөрік ішінде, қол сынса, жең ішінде. Игілік енді о й л а н с а, осы отырған үшеуінің де енші сұрарлық орны бар екен (Мүсірепов) дегендер тәріздес сөйлемдерді пәлендей мағыналық қатынаста тұр деу тіпті қиын. Бұл айтылған жағдайлар шартты рай арқылы құрмаласатын са- бақтас сөйлемдердің мағыналары әр қилы болатындығын байқатады. 163 Құрмалас құрамына енген жай сөйлемдер бір-бірімен кейде –ысы//-ісі жұрнақты етістіктің көмектес жалғаулы түрі арқылы да құрмаласады. Баяндауышы етістіктің осы айтылған түрінен болған бағыныңқы компонент басыңқы компонентпен мезгілдік қатынаста айтылады да, бағыныңқы компоненттегі әрекет болысымен іле-шала басыңқы компоненттегі іс-әрекеттің де болғандығын я болатындығын білдіреді. Мыс.: Жүргіншілер ауыл иелеріне сәлемдесіп болысымен, бір-бір жылпос жігіт аттарды ұстай алысты. Абай араларынан к е т і с і м е н, анталап тұрған қалың жиын арасында ауыздан-ауызға көшкен сыбыр бұйрық жайылды (Әуезов). Жай сөйлемдердің шылаулар арқылы құрмаласуы Жай сөйлемдерді бір-бірімен сабақтастыра құрмаластыру қыз-метін бағыныңқы компонент баяндауышы болып тұрған тиянақсыз етістікке көмекші болып, соны меңгеріп, жетектеп тұратын демеулер де атқарады. Ондай демеулер қатарына — шейін, дейін, кейін, бері, сайын, соң, үшін шылаулары жатады. Бұл аталған шылаулардың синтаксистік функциялары түрлі-түрлі. Сондықтан бұлар келген орынның бәрінен бірдей бағыныңқы сөй-лем іздеуге болмайды. Келтірілгөн демеулер қалыптасқан тиісті орындарда, белгілі формадағы арнаулы сөздерге тіркесіп айтылған жағдайда ғана аталған қызметті атқара алады және бүл демеулер тір-кесетін сөздердің морфологиялық формалары да әр түрлі болады. Атап айтқанда шейін, дейін демеулері өткен шақтық есімшенің барыс жалғаулы түрін меңгеріп тұрып бағыныңқы компонент баяндауышы құрамына енеді. Мұндай компоненттер бағыныңқы сөйлемдегі іс-әрекет , болғанға дейін басыңқыдағы іс-әрекеттің болып қойғандығын я болып қоятындығын немесе болудың мезгілдік шегін білдіреді, мыс.: Оспан жүріп кеткенге ш е й і н, тоңғанына қарамай соның маңында дәйек болып жүрді (Әуезов). Торғай шымшық, қарлығаш, бөдене сияқты кішкене құстардың балапандары ұ ш қ а н ғ а ш е й -і н жылан оларды ұясына барып жұтады (Мұқанов). Құнанбай аттанып к е т к е н г е д е й ін, мұндай ауылдар құрақ ұшып, қалбаң қағып жүреді (Әуезов). жүктеу/скачать 2,15 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|