ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТӘРБИЕ

ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТӘРБИЕ
Табиғатты бақы лау. Ауа райындағы жазғы жөне күзгі 
өзгерістерді салыстыра өңгімелеу. Табиғат туралы жалпы 
түсінік танымын дамыту. Ауа дегеніміз не? Ауаның тазалығы, 
ауаның ластануы, ластанған ауаның адамның, өсімдіктер мен 
ж ануарлар дүниесіне тигізетін өсері. Күн сөулесі. Төулік бойы 
күн қызуын ж ы л мезгіліне байланысты салыстыра бақылау. 
Судың тіршіліктегі орны. Бастау, бүлақ, қайнар қайдан пайда 
болады? "Сүрауы бар судың да” деп неліктен айтылатынын 
түсіндіріп, үнемдеп үстай білу дағдыларын қалыптастыру.
Топырақ - ж ер байлығының негізі. Ж ер байлығы туралы 
алғапщ ы қарапайы м түсініктер (тастар, күм, алтын, темір, 
көмір, магнит, газ т. б.) ж ы л бойы үғындырылады.
Б а қ қ а , о р м ан ға с а я х а т . Ж ап ы рақтарды ң түсі қалай
өзгере бастайтынын, қашан түсетінін атап көрсету. Ағаштарды 
түріне, күзгі бояуына қарап, салыстырып ажырата білу. Қай 
аға ш та р д а ж ем іс болаты ны н айты п, ж асы л ж ап ы р ак ты
ағаш тарды атау. Б алабақш а ауласында қандай өзгерістер 
болғандығын сүрау. Үсақ жөндіктердің азайғандығына назар 
аударьш, қысқы өмірге дайындығы туралы өңгімелеу.
Қ үстарды бақы лау. Қыстап қалған қүстардың өрекетін 
бақы лау. Қ үстарды ң адам ға, орм анға, егін ж ай ға тигізер 
пайдасы туралы өңгімелеу.
Хайуанаттар бағына саяхат, суреттер арқылы аю, кірпі, 
тиіннің қысқа дайындығы туралы өңгімелеу. Аю тамыз айында 
көп там ақтанады , егіндікті, ж идектер өсетін жерді аралап 
тамақтанады. Балды жақсы көргендіктен бал омарталарын көп 
қиратады. Қыркүйек айьшда жаңғақпен қоректенеді, содан соң 
барып қысқы үйқыға кетеді, т. б. Тиін қысқы тамағьш ініне 
жинайды т. б. Ж абайы аңдардың өмірін табиғат бүрышындағы 
жануарлармен салыстыру.
Еңбек. Кьістап қалған қүстар үшін ағаш тың дөндерін, 
жемістерін ж инау. Бау-бақшада жеміс, көкөністер жинауға 
қатысу, гүлдерді тамырларымен қазып альш, топ бөлмесінде 
оты рғы зы п , к ү т іп , б ап тау . Т о п ы р ақ д ай ы н д ау. А ғаш
о ты р ғы зу ға қ а ты су . Қ ы стап қ ал аты н қү стар ға үя, жем 
салғыштар дайындап орналастыру. Қол еңбегіне қажет табиғи 
м атери ал д ар ж и н ау . Гербарий ж асау үшін ж ап ы рақтар, 
өсімдіктер жинап дайындау.
Әуенді кимыл-қозғалыс. Ән тыңдау. Халық күйі - "Айжан 
қ ы з", "Б ү л к а й кезде болады" ("К ү з” бөлімі) - өні 
Б.Ерзаковичтікі, сөзі Ш. Ахметовтікі, "Таудағы күз" - өні
189

Б.Аманжоловтікі, "Балалар полькасы" - өні М. Глинканыкі, 
"Колхоз тойы" - өні Е. Бурсиловскийдікі.
Ән айту. "Бұлбұл” - өні Қ. Шілдебаевтікі, "Қобыз" - өні 
Б.Қыдырбекованыкі, "Нота үйренеміз” - өні Б. Жүсібалиевтікі, 
сөзі Ә. Асылбековтікі, "Бозторғай” - өві Е. Қүсайыновтікі, "Күз 
жомарт" - өні Д. Ботбаевтікі, "Қазан” - өні Қ. Шілдебаевтікі, 
сөзі Е. Е л у б аевтікі, "Күзде" - өні Б. Ж үсібали евтікі, сөзі 
Т.М олдағалиевтікі, "Алтын күз" - өні Ә. Бейсеуовтікі, сөзі 
М.Әлімбаевтікі.
Әуенді-ырғақты қимылдар, би билеу: "Қаражорға" - өні 
Л. Хамидидікі, "Қамажай" - хальщтьщ өні, өвдеген К. Қуанбаев, 
"Сөулем-ай" - қазақты ң халы қ өні, өңдеген Б. Дөлденбаев, 
"Қ олы м ы зда орам ал" - өні Қ. Ш ілдебаевтікі, "А ққу к өл і” 
балетінен үзінді, өні — П. Чайковскийдікі, "Қоңыраулар” - өні
В. Витлиндікі, "Полька” - өні А. Бестібаевтікі, "Полька" - өні 
М. Глинканыкі, "Калина” - орыстьщ халык өні, "Қосарланып 
би билеу" - корей халык өуенімен.
Негізгі қимыл жаттығулары:
Ж ү р у , ж ү г ір у сөтінде заттарды ң арасымен, заттард ы
ж инау жөне олардың орнын ауыстыру; 50-70 см үзындьщқа 
екпінмен ж үгіріп келіп секіру; 1,5-2 м аракаш ы қты қта бір- 
біріне допты төм еннен ж өне ж е л к е түстан бастап асы ра 
л а қ т ы р у , а р қ а н ү с тім е н қ ы р ы н а н ж ү р у , ең б ек теу , 
гимнастикалық үзьш орындықтьщ астьшан еңбектеп өту; бір- 
біріне допты лақты ру, қосақтасып ж үгіру барысында допты 
қагъш алу; бірнеше қатарға түру, қолдарын екі ж ақ қ а созу. 
"Түзел”, "Тік тұр" бүйрығьша сөйкес қимылдар орьшдау;
Ойын: "Соқыр теке", "Тез ал, тез бер", "Ж аяу тартыс", 
"Түтқынға алу”.
Ә уенді-дидактикалы қ ойындар: дыбысқа зер салып, 
көтеріңкі ш ы ғуы на карай аж ы р ата білуге үйрету:”Қандай 
а с п а п ”, "Д ы б ы стар д ы қ а й т а л а " , "Д о п тар " (этюд өні Л . 
Шиттенікі), "Қасқыр қақпан" - өні Ә. Еспаевтікі, "Көкпар" - өні 
К. Қ у а т б а е в т ік і, " Ж а л а у ш а н ы ал " - вен гр х а л ы к өні, 
"Қарғымақ", "Мысық пен торғайлар”, "Ж ырадағы қасқыр", 
”Бактапп.і мен қозылар" ойындарьш ойнату.
К ү з м езгіліне б а й л ан ы сты ү сы н ы л аты н көркем өн ер 
туы н д ы л ар ы : Ө. Қастев "Алтын асты қ", "Шөп дайындау", 
"Күз", М. Кенбаев "Сабан той", С. Романов "Алтын дала” т. б.
Сурет салу. Күз көрінісі. Күзгі еңбек, егін орағы, күзгі 
дала, жаңбьфлы күн (сулау төсілімен), жаңбырдан кейінгі күзгі 
орман (қайталау).
190

М үсіндеу. Ж ом арт күз сыйы. Күзгі еңбек. Натюрморт 
(үжымдық жүмыс). Мүсінпгі шеберханасы.
Ж апсыру. Күзгі жапырақтардан композиция. Күзгі жеміс, 
көкөністерден натюрморт. Оригама: күшік, арыстан, "қағаз- 
пластика", "Күз көрінісі”.
Ойын. "Алтьш күз бізге не берді?", "Қай мезгіл?”, Апта 
күндері. Қанша жеміс бар? Көзіңді жүмып, қолыңмен анықта 
(көкөністер, жемістер). ”Кім жылдам?", "Шопан ауылы" т. б. 
ойы ндары н ойнату. (Қандай, қай тті, кім не істеді? деген 
сүрақтарға ж ауап беру).
Еңбек. К үзгі бау-бақшадағы, егін даласындағы, қырман 
басындағы үлкендердің еңбегін бақылату, оларға көмектесу. 
К үзгі асты қ ж инау, бастыру ісінің аяқталуы . Ж айлаудан 
кы стауға көш у, қы сқы м ал қоралары н, азығын, жем-шөп 
дайындау. Ж ақьш маңдағы қырманға, егіндікке экскурсияға 
ап ару. "Еңбек нөтиж есі - х ал ы қ байлы ғы ”, "Нан қайдан 
шығады?” тақырыптарына өңгіме қүратып, еңбек жайындағы 
мақал-мөтелдерді айтқызу, еңбек ерлерімен, озаттармен кездесу 
ө т к ізу . Б а у -б а қ ш а н ы , а у л а н ы т а з а л а у ж ү м ы с та р ы н а
қатыстыру, түқым жинау, түрлі-түсті ж апы рақтар, табиғи 
материалдар жинау.
Қ ы с қы зы ғы . Қыста күн қысқарып, түн үзарады. Күн 
суытады. Қыс айлары - ж елтоқсан, қаңтар, ақпан. Аспан 
б ү л тта н ы п , к а р ж а у а д ы , боран, а я з болаты н ы ту р а л ы
ө ң гім ел есу , тү сін д ір у . Ш ы ңы лты р а я з б етті ш ы м ш ы п, 
қызартады. Қар қалың, омбы, аппак, күмістей жылтырайды. 
Өзен, көл, теңіздерде мүз қатады. Мүз жылтыр өйнек сияқты. 
Қатты, тайғанақ, мөлдір. Ж апырақсыз ағапггар көңілсіз. Ағаш 
басын а к қар жапқан. Қыстап қалатьш қүстар жақындап, үй 
маңына ж иі қонақтайды. Оларға үлкендер, балалар жем беріп, 
қам қорлы к жасайды. Қыстан қалған қүстардың атын, түр- 
түсін ажыратьш айтуға үйрету, жем бергізу.
Қ ы сқы у а қ ы т т ы б а ғд а р л а у , күн н ің ү за қ ты ғы , күн 
мерзімдерін сағатқа қарап ажырата білу. Қүстар мен аңдарды 
10-ға дейін тура жөне кері санату, оларды салыстыру арқылы 
үлкен, кіші биік, аласа үғымдарьш меңгерту.
Қ ы сқы м ерекелер. 16 Ж елтоқсан - Төуелсіздік күні, 1 
Қаңтар - Ж аңа жыл мерекесі, ертеңгілікке дайьшдық.
Қ ы сқы киімдер. Ж ы лы ішік, тон, қыстық етік, байпақ, 
м ал ақай , биялай, қолғап, мойын орағыш, түбіт ш өлі т. б. 
киімдерді кім, кайда, неден жасайтыньш түсіндіру, өңгімелесу, 
өңгім е қ ү р а т у . К иім дер ж өнінде м ақал -м ө тел , ж ү м б ақ, 
шығармалар, оқып, түсіндіру, жаттату.
191

Ә д еб и
ш ы ғ а р м а л а р . 
М а к а л -м ө те л д е р , 
ж ұ м б а қ - 
ж аң ы л тп аш тар, өтірік өлеңдер, аңыз-өңгімелер, шешендік 
сөздердің мөнісін түсініп, жауап беруге, талдауға үйрету.
Әңгімелеу. Ж . Өмірбеков "Ақпан", С. Ғалиүлы "Сырғанақ", 
Ж . Аманкелдиев "Алма қыста өсе ме?", Н. Аманжолов "Озбыр 
кірпі".
О қ ы п т ү с іы д ір у . С. О спанов "Қ а ң т а р м ен а қ п а н ”, 
Ж .Ж ү м ах ан о в "А к боран", А. Б үркітбаев "Б үлар дүниеге 
қыста келді", И. Сапарбаев "Қыс қы зығы”, М. Дулатов "Қыс”.
Ж аттату . Абай "Қыс" (үзінді), А.Тоқмағанбетов "Ақш а 
қ а р ”, С. Ж иенбаев "Ж аңа ж ы л ж ы р ы ”, Қ. Баянбаев "Ж аңа 
ж ы л", X. Ерғалиев "Ж аңа ж ы л", Ә. Ы сқабаев "Қыс келді”, 
Қ.Толыбаев "Медеу”, Р. Сөбитов "Қыс", Ғ. Қайырбеков "Қыс - 
суретпгі", Ғ. Орманов "Сырғанақ", А. Сопыбеков "Мүз сүңгі”, 
Т. Нүсіпов "Суретпгі қыс”.
ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТӘРБИЕ
Т а б и ғ а т т ы б а қ ы л а у . Т абиғатта болатын өзгерістерді 
байқай отьфып, ауа райын, қыс пен жаздьщ, күздегі күннің 
үзақты ғы н салы стьф у. Қ ар туралы түсінігін кеңейту. Оны 
төж ірибе ар қы л ы аны қтау. Екі бөтелкеге ж ы лы су күйып, 
біреуін ашьгқ жерге, біреуін қардың арасына койып, серуеннен 
қ а й та р кезде екеуін алы п салы сты ру. Сонда аш ы қ ж ерде 
түрған су қаты п, карға көміп қойған су онша қатпағаны н 
бай қау ар к ы л ы қ ар неғүрлым қал ы ң болса, ж ы л у да көп 
сақталатындығын түсінуге болады. Ағаштың түбіне қар үюдің, 
кар тоқтатудың да маңызы осында.
Қыстап қалған күстардың өрекеттерін бақылап, оларды 
дауысьша, түр-түсіне қарай салыстьфа аж ьф ату. Қарға түскен 
қүсты ң іздерін салы стыру. Қандай күстар түрғы н үйлерге 
ж акы н жүргендігін бакылау (немен, қалай қоректенеді).
Ағаш бүтақтарындағы бүршіктерді көрсету, салыстыру. 
А ғаш тарды , бүтақтары ны ң орналасуы н салыстыру (терек, 
мойыл, шетен, қайьщ).
Ж ануарлардьщ кы скы өмірі ж ай лы өңгімелеу. Табиғат 
бүрьппындағы күстардың, жануарлардьщ қысқа байланысты 
қандай өзгерістері бар екенін бакылау.
Топ бөлмесіндегі гүлдерді бакылату. Қаңтар, акпан айының 
соңында, наурыз айының басында амариллис, фиалка, примула 
т. б. гүл ж ар ад ы , (аталған гүлдерді казан айынан бастап 
суаруды тоқ таты п , салқы н ж ерге қою к аж ет) сондықтан
192

оларды терезенің алдына, ж ары қ жақсы түсетін жерге койып, 
суды көбірек каж ет ететіндігін түсіндіру.
Халық болжамдары. Қыс қарлы болса - жаз жаңбырлы 
болады. Қыс аязды болса, ж аз ыстық болады. Аспанда жүлдыз 
көп болса - күн суытады. Акпанда қыс көктеммен бірінші рет 
кездеседі.
Ойын. "Бұтагынан таны”, "Қандай қүстың түмсығы?", "Қай 
ағапггың түқымы?", "Ненің ізі?”.
Еңбек. Ж ануарларга, қүстарға күтім жасау, жем шашу. 
А га ш т ар д ы ң , б ү тал ар д ы ң түбін е қ а р үю, қ а р т о қ та ту . 
Кішкентай топ балаларының ойын алаңын, жолдарын қардан 
тазарту.
Ә уенді қ и м ы л -к о з ғ а л ы с . Ән ты ң дау. "Қос а л қ а ” - 
Д өулеткерейдің күйі, "С ары арқа” - Қүрманғазының күйі, 
"Ж ү м б а қ төбе” - өні Е. Қ ү сай ы н о в тік і, " Т о л ға у ” - өні 
Е.Қүсайыновтікі, "Бүл қай кезде болады?” (қыс белімі) - өні 
Б.Ерзаковичтікі, "Қыс қы зығы” - өні Ө. Байділдаевтікі, сөз 
С.Жиенбаевтікі, "Бір дегенім" - өні С. Мүхамеджановтікі, сөзі 
халықтікі.
Ән айту. Кел, А яз атамыз” - өні Ө. Байділдаевтікі, сөзі 
Қ .Ы д ы р ы с о в тік і, "Я н в а р ь ” - өні Д. Б о тб аевтікі, сөзі 
Қ.Ыдырысовтікі, "Біздід елкамыз" - өні Ө. Байділдаевтікі, сөзі 
М. Р ө ш о в т ік і, "А қ ш а к а р " - өні К. Қ у а тб а е в тік і, сөзі 
Қ .Ы д ы р ы с о в тік і, 
"Ш аңгы
теу іп
зы р л а й ы қ ” 
- 
өні 
С.М үхамеджановтікі, "Ж аңа ж ы л" - өні Қ. Ш ілдебаевтікі, 
"ТТТырша ж ьфы" - өні Л. Хамидидікі, сөзі Ө. Дүйсенбиевтікі.
Қысқы спорт: шаңғы, коньки тебу, шанамен сырғанау, 
хоккей ойнау.
Әуенді - ьф ғақты қимылдар, билер. "Айжан кыз” - халық 
күйі, "Көңілді би" - ені Ө. Байділдаевтікі, "Шьфша", "Пойыз”
- өні Е. Тиличееваньжі, "Күлдіргі би” - өні халықтікі, "Қыздар- 
ай" - х а л ы қ өні, " П е т р у ш к а л а р ", "Ү лпа қ а р л а р " - өні 
Ю.Слоновтікі, "Әндіжан полькасы” - өзбектің хальщ биі, "Эстон 
полькасы” - өңдеген Т. Мүхамеджанов.
Негізгі қимыл жаттығулары:
Тапсырманы орындай отырып (заттан аттап бүрылу, отыру 
т.с.с.) бөрене, орындык тақтайш а үстімен жүру. Аяғын артқа 
серпе жүгіру, тізені жоғары көтеріп, жүгіру; Салбьфата ілінген 
арқаннан үстап аяқтың кемегімен тартылу, арқанньщ үстінен 
еңбектеу; Бір орыннан үзьшдьщқа аркан үстінен секіру. Бір 
аяқпен қүрсаудан қүрсауға секіру; Допты алысқа оң (сол) 
қолымен лақтыру; Еңкіш тақтай үстімен төртаяқтап көтерілу,

жүктеу/скачать 7,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: