Ислам дәуіріндегі әдеби ескерткіштердің зерттелуі. Түркі халықтары әдебиеті тарихында ислам дәуірі (X-XII ғасырлар) ерекше орын алады. «Ислам дәуірі әдебиеті»
жүктеу/скачать 303,2 Kb.
|
хандықт
- Бұл бет үшін навигация:
- Ғұндар кезеңі.
| Шу дастан Бул экспедиция Алтай тауы етегіндегі Берел корымынан (Шығыс Казакстан облысы, Катонкарагай ауданы) будан екі мын төрт жуз жыл бурын жерленген сактардын кесемі («таніркуты») мен патша айелінін табыттары майітін тапты.Берел корымынан табылған сактар көсеміне курбандыкка шалынганаттардын саны неліктен он уш болган деген сауал туады. Бул сауалаға бізге сактар дауірінен сожеттік желісі гана жеткен «Шу» дастаны жауап беретін сиякты.
Атакты Ескендірдін туркі еліне жасаган аскери жорығы. Ескендір мен Шу батыр арасынданы келісім бойынша согыс майданына екі жактын барлык, аскері емес, ар жактан кырык нөкерден шығып согыскан акыры Шу батырдын кырык нөкері женіп шыкканы, бейбіт келісімге кол койылғаны дастанда егжей-тегжейлі баяндалады.М. Кашкаридін «Диуани лугат ат-турік» атты енбегінде Шу батыр біздін заманымыздан бурынғы VI гасырда омір сурген сак билеушілерінін бірі екені айтылады. Сонымен, «Шу» батыр дастанында алдымен оқиға болып отырган осы өнірдін көз тартатын ғажайып табигат коріністері, бау-бакшалы егістік алкаптар, жыландай бураландап агатын өзендер суреттеледі. Байыргы Баласағун шаһарынын манайынан жас амірші Шу батыр жанадан салдырган Шу калалынын, сәулеті жайында айтылады. Ел билеушісі Шу батыр әрдайым, кысы-жазы коктем куніндей жайкалып туратын озінін гажайып бау-бакшасы ішінен айналасы ат-шаптырым, аса улкен куміс хауыз (оуіз, бассейн) салдырады. Ол хауызда көптеген уйректер, каздар, лек-легімен кысы- жазы жузіп журеді екен. Ал Шу батыр сарайындағы ел баскару істерінен, киян-кескі соғыстардан, аншылыктан колы босаған саттерде осы хауызга келіп, ондағы кустарга карап, терен, ойға шоматын болган. Дастанда Шу батыр осы киелі кустардын кимыл-арекетіне карап отырып өз елінің болашағын болжап біледі. Маселен, дастанда Шу батыр сактар еліне калын, колды бастап Ескендір Зулкарнайын (Александр Македонский) келе жатканын хауыздан суга карап отырып куні бурын біледі. Алайда журтты дурліктірмеу ушін озінін болжамын ешкімге айтпайды. Ескендірдін алдынан көп аскер емес, тек кырык, некерін гана жібереді. Ескендірдін аскері Ходжанд өзенінен өтті деген хабар келгенде ғана Шу батыр оган карсы өзінін кырык нөкерін жумсайды.Талай канды шайкастарды басынан откізіп, куллі әлемді жаулап алган Ескендір жау жағынан майданан тек кырык жігіт шыгарганын көріп, мұнда бір сыр бар екенін ангарады. Сонда жиһангер патшанын акылгөй қарты: «Шу батыр халыкты көп кыргысы келмей тур. Мыкты болсан, осы кырык, батырмен шайкасып көр! Егер сен женсен, біз онда сорыспай-ак бас иеміз»- деген ойды мензеп айтып тур дейді. Намысы козган Ескендір патша да Шу батырдын кырык батырына карсы озінін ен тандаулы деген кырык нокерін шыгарады.«Шу» дастанында тау бөктеріндегі кең жазира жазыкта канды майдан, шайкас басталып кетеді. Шайкас алдында жекпе-жекке шыккан Ескендірдін бір сарбазын Шу батырдын бір нөкері касқағымда как белінен кылышпен шауып тастайды. Сонда өлген батырдын кесіліп кеткен белбеуінен бір уыс алтын жерге төгіліп калады да, оган алгі нокердін каны шашырап кетеді.Сондай-ак «Шу батыр» дастанында ушырасып калатын кейбір мақал-мателдер мен канатты сөздер («Жау жагадан алғанда, бөрі етектен тартады, «Кез - коркак, кол - батыр», «Тілтас жарады, тас жар-маса, бас жарады», «Сабыр тубі - сары алтын», «Ат жемейтін ащы шептін шыкканынан шыкпаганы жаксы. Ғұндар кезеңі. Бұл кезеңде төл жазу, әдеби тіл, мәдениет, металл қорыту дамыды. Ғұн тайпаларынын асыл казынасы саналатын рухани байлығы - ауыз адобиеті жайында жазылған зерттеулер жеткіліксіз дәрежеде деуге болады. Біздің жыл санауымыздан бурынғы ғқндар дәурінде өмірге келген турлі аныз-афсаналар, макал-метелдер, турмыс-салт жырлары, лирикалык елендер жане батырлык эпосы әлі кунге дейін толык зерттеле койган жок. Ауыз адебиетінін бул улгілері біздін заманымызга толык куйінде емес, кыска-кыска узінділер турінде гана жетті. жүктеу/скачать 303,2 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|