Орхон ескерткіші Енисей өзені ангарынан купия жазуы бар кулпы тастар (ескерткіштер) табылғаны туралы алғашкы хабарды Н. К. Видзен,
С. У. Ремезов, сондай-ак Сібірде айдауда
журген швед офицері и. Т. Страленберг пен немістін белгілі галымы д. Г. Мессершмидт, т. б. бергенін XVIII гасырдын, бас кезінде жазган макалалары мен хаттарынан білеміз. Скандинавия халыктарынын тілінде «рунь», ягни «руна» деген сөз казакша аударганда «сыры ашылмаган», «купия» деген манына береді И. Т. Страленберг өзі тапкан кулпы тастардағы бурын-сонды тарихта белгісіз болып келген, ешкім тусінбейтін жат жазуды өз елінін, тілінде руна жазуы деп атаган еді. Бул тіл білімінін термині ретінде бертін келе кеңінен тарап кетті.
Солтустік Монголиядағы Орхон өзені бойынан Н. М. Ядринцев тапкан ескерткіштер Шытыс Турік каганатынын он жетінші каганы Білге каган (алгашкы аты Могилянь) мен каганнын інісі, данқты әскери колбасшы Култегін кабірлеріне койылган орасан кулпытастар кашап жазылган узак, жыр жолдары еді.Сөйтіп, руна жазуындары ен улкен ескерткіштер Орхон мен Енисей өзендері алкабынан табылды. Осыган орай руна жазуынын озін бертін келе «Орхон - Енисей» жазуы деп атап кетті. Бул жазуды тілі мен сипатына карай багалап, оны көне туркі жазуы деп те атай береді.
Алайда бул руна жазуынын, купиясы көпке дейін ашылмай-ак койды. Ескерткіштердегі жазуды ешкім оки алмады. Ол туралы ар турлі болжам айтыла бастады. Бул жазудын туп тамыры ежелгі грек мадениетіне катысты деушілер де, оны ежелгі монгол жазуы, финжазуы, скиф-славян жазуы деп жорамалдаушылар да жазудын сырын ғылыми негізде ашып бере алмады.
Акыры 1893 жылы карашанын 25-і куні Дания корольдік Гылым академиясынын мажілісінде Вильгельм Томсен гылыми алемді дур сілкіндірген мәлімдеме жасады. Галым Орхон мен Енисей өзендері бойынан табылған ескерткіштердегі купия жазуды окудын кілтін ашқандарын хабарлады. Сондай-ак ол бул ескерткіштер туркі халыктарынын тілінде жазылганын мәлімдеді. Галымнын ен алдымен окыған сөздері «тәңірі» жане «турік» деген сөздер екен.
Дал осы кезде академик В. В. Радловта өз бетінше ізденіп, руна жазуынын он беске жуык, арпін аныктап алған еді. Арада көп уакыт өтпей-ак, В. В. Радлов Орхон өзені бойынан табылган улкен тастардагы матінді толык, окып, сонан сон оны аударып шыкты.Коне туркі тілі мен әдебиетін зерттеушілер асіресе Култегін, Білге каган және Тоныкөк ескерткіштеріне көбірек назар аударды. Буларды бірнеше Еуропа тілдеріне, орыс тіліне, казіргі туркі тілдеріне тажіма жасады. Өйткені бул жадігерліктер - туркі тектес ежелгі ру-тайпалардын рухани өмірін бейнелеген көркем әдебиет тундылары болып табылады. Осы аталган уш әдеби ескерткішті бугінгі әдебиеттану ғылымы тургысынан зерттеуде кенес ғалымы И. В. Стеблеваен еңбегінін аса жемісті болганын ерекше атап корсету керек. Ол тұңғыш рет коне туркі тіліндегі жырлардын поэтикасын, олен курылысын,уйкасын, ыргак пен шумарын, тармак пен бунарын, теориялык
тургыдан зерттеп, бул жайында бурын-сонды айтылган турлі болжам пікірлерді белгілі бір ғылыми жуйеге келтірді. Әсіресе онын, ежелгі турік сөз зергерлерінін, образ жасау адістері, адеби-эстетикалык, байыптаулары, көріктеу қуралдары, тарихи шындык пен көркем шындык, жайындағы концепциялары туралы айткан ой-пікірлері букіл әдебиеттану гылымына жанадан косылган улес болды.
Турік каганатынын негізін калаушылардын,бірі – Бумын каган. Ол 542 жылдан бастап, 558 жыла дейін турік елінін каганы болган Білге каган.
Таска кашалып жазылган дастандардын бірі - «Култегін» жыры
Турік каганатының букіл әлемді аузына караткан айбарлы, абыройлы дәуірін суреттеуден басталады. Мунда исі туріктін басын косып, куатты мемлекет орнаткан Бумын каган мен Істеміс каган барынша
мадакталады. Табгаш елінін алдауына көнген Турік каганатынын бектері өзара араздасып, елдін ішкі бірлігіне көп нуксан келтірді. Елде алауыздык туды. Турік каганатынын іргесі шайкала бастады. Бұл Батыс пен Шығыс түрік қағанатының бөлінуі ,қытайдың шабуылы тарихи оқиға.
Сонымен. туріктер елу жылға созылған бодандыктан кутылып, егемендігін алды.
Енді турік мемлекетінін тағына кім отыруы тиіс деген маселе тудырды, туріктерде такка мурагерлік жөніндегі зан болды, ол бойынша такты агасы - інісіне, ал жиені нагашысына (сатылап жорарылау) мура етіп калдырып отырган. Кытайлыктар бул тәртіпті көнілге қонбайды деп санап, турік істеріне араласып, оны тіпті елемеген. Туріктер ескі зандарын да калпына келтірді, сол бойынша Капаган каган болды. Алайда ол кытай мадениетінін, ыкпалын өз басынан өткергенді, сондыктан такты жиені Могиляньға емес, өз ұлы Фугюге бергені өзі ушін жаксы болар деп есептеді. Занды ашык, турде бузуга болмайтынын білген ол «кіші хан» (шадтан жогары) деген шен тагайындап, оны өзінін ұлына бұйыртты, ал жиенін Батыс қағанатынын, шады етіп койды, арі оган негурлым катерлі соғыс міндеттерін өз бетінше шешуді тапсырды. Буган караганда, ол өз жиенінің каза табуна карсы болмаган тәрізді.Капаган 716 ж. көктемінде өз жиенінін данққа бөленгенін кызганып жүрді. Култегін хан ордасы, яни Капаган ханнын айелдері мен балаларын коргауга калдырылды. Осы колайлы сатті кутіп турган карлұктар туріктер ордасына окыстан шабуыл жасап, оларды куртып жібермек болды. Әйтсе де Култегін батыр карлуктардың тасталкан етіп женіп, өзін данққа бөледі.
Каганаттары котеріліс пен Тан империсы арасындағы байланыс міне, осылай ашылады.
• Каган өлген сон мурагерлік туралы маселе туды. Капаган такты иеленушіге Кушікхан, ягни «кіші хан» деген курметті атак, беріліп, улкен улын өзі тагайындаган еді. Туріктердін ескі заны бойынша мурагерлік Могиляньға тиісті еді, ал елдін іс жузіндегі көсемі Култегін батыр болды.
Култегін аскери төнкеріс жасады: өзі коныска шабуылдады. Капаган урпагынын,өрбу сызыгы осылайша кесіліп калды.
Култегін ескі занды бузбады, каганат тағын кабылдамады, сөйтіп, такка «Білге каган» деген курметті атакпен өз агасы Могиляньды отыргызды. Білге такка өзінін, сінірген енбегімен көтерілмегенін жане өзі інісінін колындағы куыршак екенін білді. Сондыктан Білге Култегінді аскерлердін әміршісі, яни каганаттын накты кожасы етіп тагайындады. Барлык аксуйектілердін арасынан тек жалгыз дана Тоныкок кана,ягни жана каганнын кайын атасы аманкалды». Міне, біз айтып отырган окиғалар - тарихи окигалар, яни Капаган каганға катысты деректер патша сарайындағы Култегін жасаган төңкеріс билік ушін болган канды шайкастар Йоллығ тегіннін таска кашап жазылан дастандарында мулдем айтылмайды. Ойткені «Култегін» жыры, »Тоныкок» жыры откен дәуірден накты мәлімет беруге арналғн ресми тарих емес. Булар тарихи деректерге негізделген коркем туынды болып табылады.
9. Орхон ескерткіштерінің қазақ эпостарымен ұқсастық бірліктері.
Жалпы эпос (хебос)—жыршы деген сөз. Демек, бұл ұғымның ең алгашында белгілі бір елеулі оқиғаны дә- ріптеумен, жыр етумен байланысты шыққандыгы сөз- сіз.
«Шынын айтқанда,— деп жазды А. Н. Веселов- ский,— батырлардың ерлігін жырлаган эпостар халық- тың қалыптасуымен қатар туа бастаған. Тарихи кезең- дердің елеулі тұлғалары — ерлердің төңірегінде неше түрлі өлеңдер құрастырылып, солардың негізінде бүтін цикл жасалған, (А. Н. Веселовский. История эпоса, отд. I, СПб, 1882, 267-бет).
Қазақ эпосының тууы жайындағы академик Қажым Жұмалиевтің мына бір пікірін келтірейік: «Қай елдің эпосы болмасын, белгілі бір тарихи оқиғаның ізін баса туғанга ұқсайды және ол бір күн, не бір жылдың ғана жемісі емес, халықтың басынан өткізген талай заман, талай ғасыр, талай тартыстардың нәтижесі… Қазақтың осы күнгі ұзақ эпостарының бастамалары ерте заман- дағы патриархалдық рулық құрылыс кезінде: үйсін, қаң- лы, қоңырат, керей, қыпшақ замандарында әр рудың өз істерін ерлікке айналдырып жыр еткен қысқа көлемді жырлар жатуы, кейін олар ұмытылса да есте сақталы- нып қалған аңыздардың негізінде ұзақ жыр, поэмалар- дың тууы мүмкін».
|
Орхон жыр- ларындағы сондай жоқтау өлеңдерінің бір үлгісін кел- тіре кетейік. Жырда Күлтегін жасаған жорықтар мен оның айқас- тары суреттеліп келеді де былай делінеді:
«Інім Күлтегін қаза болды,
Өзім кайғырдым.
Көрер көзім көрместей,
Білгір ақылым білместей болды,
Өзім қайғырдым,
Тағдырды тәнірі жасар,
Адам баласының бәрі өлгелі туған.
Қайғырғаным соншама,
Көзге (ыстық) жас келер,
Көңілге ауыр шер келер,
Тағы да ойландым,
Қатты қайғырдым,
Екі шад, бүкіл жеткіншектерімнің.
Ұландарым, бектерімнің, халқым(ның)
Қасы-көзі әз болар деп қайғырдым».
Осы жолдар:
«Қособаның жолында,
Қүс қонбас Құла жапанда,
Жылай-жылай бір жалғыз Дүниеден өтті дегейсің»,—
деп қапылыста мерт болып, әуелеп ұшқан алты қаздан ата-ана, іні-қарындасқа жолдаған аяулы Төлегеннің ащы зарымен қалай әдемі үндесіп жатады. Бүгінгі ұрпақ сол Төлеген сәлемінен әділетсіз заманның жалғаса ал-
|
май, үзіліп қалған жас арманын, қимас арманын ұғы нады.
Немесе, Орхон ескерткіштеріндегі:
«Қөрер көзім көрместей,
Білгір ақылым білместей болды. Жылай-жылай жұртымньщ,
Қасы-көзі әз болар деп кайғырдым»,—
деген жолдар мен «Қобландыдағы»:
«Жайықтьщ суы лай-ай,
Қөр болды көзім жылай-ай»,—
секілді Аналық зарыньщ арасында; «Алпамьістағы»:
«Көретін көзім кер болды Бір перзентке асық боп.
Аққан жасым тыя алмай Көзімнін. жасы төгіліп,
Жылап-еңіреп,, егіліп,
Арасында шеңгелдің»,—
деп, ботадай боздап келе жатқан Байбөрі қасіретінің арасында қаншалықты алшақтық бар?
Біз келтірген үзіндінің бәрі де қаһармандардың ба- сына түскен ауыр шерді баяндайды:
Халық сүйген аяулы ерден, туған інісінен айырылған Білге қаған ақылынан адасып, бүкіл түркі халқының көзінің жасы көл болулы.
Сондайлық батырды зарыға күткен Аналық пен Бай- бөрінің де жылай-жылай екі көзі көр болады.
Бұл тек перзентке зарыққан ата менен ананың ғана тақсіреті емес, апат соғыстардан титықтап, әбден қал- жыраған, сөйтіп өзіне қорғаныш іздеген, іздегенде Алпа- мыстай, Қобьіландыдай батырды минут сайын, секунд сайын ыждағатсыз, тағатсыз асығып күткен халықтың аңсаулы арманы.
Осы тәрізді перзентке зар болу, сол батырдың өлсе қазасын жоқтау — қазақ эпостарындағы негізгі мотив- терден саналады.
Осындай жоқтау жырларын ең көне деп есептелетін «Қозы Қөрпеш—Баян сұлу» эпосынан да көретінбіз.
Сонымен, жоқтау өлеңдерін, шешендік арнау сөздер- ді казақ әдебиетінің ең көне түрлерінің бірі деп есеп- тесек, сол үлгілерді Орхон ескерткішінен де кездестіріп отырмыз. Мұның өзі Орхон жырларының қазақ халқы- на катысты туынды екендігін тағы дәлелдей түседі.
Халқымыздың ең көне эпикалық мұрасы — Қүлтегін
|
мен Тоныкөк жырларын ерлік жырына жатқызудың тағы бір себебі мынада: қазақтың батырлар жырына тэн бұлжымас ортақ қасиеттердің денін біз Орхон жыр- лУрынан да табамыз.
\0л ортақ қасиеттер қандай еді?1
Біріншіден, Орхон ескерткіштерінің де, қазақ эпос- тарьщың да негізгі идеясы бір. Ол — өз елін, өз жерін шет басқыншылардан, сыртқы жаулардан қорғау идеясы.
Екінщіден, солардың қай-қайсысында да әлеуметтік сарын ^асым. Ат жалын тартып, қолына қару алған жас батыр елінің намысы үшін сыртқы жауға қарсы аттанып, есепсіз киындықтардан өтіп, ақыры жеңіспен оралады. Батырдың ерлігі қырғын қантөгісте көрінеді.
Біздіңше, батырға ер атағын — лақап атын осындай жауапты айқастарда көрсеткен ерлігі үшін беретін болу керек.
Үшіншіден, эпикалық жырларда жеңілуді білмейтін ежелгі батырлардың жас шағынан өмірінің ақырына дейін ерлік әрекеттері түгел, тұтас жырланады: Қоб- ланды мен Алпамыс ‘ батырлардың дүниеге келуінен бастап суреттелсе, Орхон жырларында Күлтегіннің он алты жастан қырық жеті жасына дейінгі өміріндегі ер- лік істері баяндалады.
Мұның себебі неде? Біріншіден, біз алдыңғы екі жырдың әуелде қандай үлгіде туғандығын білмейміз. Бізге олардың талай жыраулардың қолынан өтіп, талай ғасырларды аттап, алғашқы нұсқасынан өзгеріп, толы- ғып жетіп отырғандығы белгілі.
Екіншіден, «Қүлтегін» тасқа басылған жыр десек, М. Әуезов айтпақшы, оның ауызша одан да толық варианттарының халық арасында таралмауы мүмкін бе?
Тіпті Күлтегіннің мол жорықтарының өзі қазақтың төл жырларының кейбіреулеріне арқау болмады ма екен?
Келешекте бұл мәселені де айқындау қажет.
Төртіншіден, эпостарда батырлардың астындағы үшса — қанат, сенімді, қанатты тұлпар серіктеріне ерекше мән беріледі. Олар: Қобландының Тайбурылы, Алпамыстың Байшұбары, Қамбардың Қарақасқасы.
Ал Орхон жырларында бір Күлтегіннің астынан мұндай сәйгүлік, желаяқ аттардың талайын көреміз. Бір
|
1 Біз ендігі жерде Орхон ескерткіштерін казақтын Қобланды, Алпамыс жайындағы көне эпостарымен салыстырып отырмыз.
|
өзгешілігі, батырдың жойқын айқастарына шыдай ал- май, олардыд біразы оққа да ұшып жатады. Әйткенмен, солардың ішінен Күлтегінге шыдағандай, оған айнымас серік болғандай: Алып Шалшы ақ айғыр, Азман ақ, Кд- ра-кер, Жетімек тәрізді батырдың даңқына сай тұлп/р- лар бөлек көрінеді.
Қазақ жырларының басқа халықтар эпосынал оір айырмашылығы да осы ер қанатын аса бір мах/ббат- пен, эпикалық деңгейде, ерекше ықыласпен суретт/уінде.
Бесіншіден, Орхон жырларында да, қазақ эпойтарын- да да дәстүрлі қайталаулар жиі ұшырасып отырады.
Мысалы, «Қобландыдағы»—
«Түтікпенен су берген,
Түндікпенен күн берген»,
Немесе,
|
«Жасы құрдас менімен,
Мұңы мұңдас менімен»,—
деген тіркестер «Алпамыстағы»—
«Қаланың аузын қан қылды, Қақпаның аузын шаң қылды»,—
тәрізді жолдар; Орхон жырларындағы —
«Бастыны еңкейтті,
Тізеліні бүктірді»,
|
«Азды көп қылдым,
• Кедейді бай қылдым,
Тату елге жақсылық қылдым»,—
секілді жолдар, жырдың лейтмотивіндей, шығарманың басынан аяғына дейін үнемі қайталанып отырады.
Бір ғаиа бұл айтқандар емес, Қүлтегін, Тоныкөк жырлары мен қазақ эпостарының арасында басқа да толып жатқан сәйкестіктер бар. Сондай-ақ, эпостағы кө- не элементтің бірі — ұлан-ғайыр жорықтар, айбынды айқастар суреті десек, олар-дағы жоғарыда аталған жырлардың күллісінде ерекше шабытпен әрі өте ұқсас жырланады.
Қөршілес оғыздарға, қырғыздарға табғаштарға қар- сы аттанып, жауының
Елдігін жойып,
Хандығын қиратып жүрген Қүлтегіннің әрекеттері
|
Тайбурылды шиыршық аттырған Қобыландының, күллі қалмақты үрейлендірген Алпамыстың ересен қимылда- рына ұқсамай ма?
Бірде найзаласқан, бірде қылыштасқан қанды ай- қастар кескінін бұл жерде тізіп жатудың қажеті бола қояр ма екен? Оны жоғарыда келтірілген жыр нұсқасы- нан аңық көруге болады.
Садыстырып отырған «Қүлтегін», Алпамыс», «Қобы- ланды» жырларынан бірінің бірі көшірмесіндей, егіз, туысты көріністерді қиналмай табуға болады.
Баты^лар жасаған ерлік көріністердің соншалықты ұқсастығыңа бірер мысал келтірейік:
«Күлтегінде»—«Түнде ұйқтамадым,
Күндіз отырмадым».
«Қобыландыда»—«Түн ұйқыны бөлгендей,
Қай шаһарға барасың?»
«Алпамыста»—«Күннен күнге түн қатып».
Бұл жолдардан біз өз халқының тәуелсіздігі, намысы үшін түн ұйқысын төрт бөлген ерлердің үрдіс қимылын, дамылсыз жортуылын көрер едік.
Тағы бір мысал. «Қобыланды батыр» мен «Алпамыс батыр» жырларындағы сөзбе-сөз келетін мына бір:
«Қаланың аузын қан қылды,
Қақпаның аузын шаң қылды,
Айдарлысын құл қылды,
Тұлымдысын тұл қылды»,—
деген шумақты, «Қүлтегіндегі» мына бір жолдармен салыстырып қараңыз:
«Бастыны еңкейтті,
Тізеліні бүктірді.
Бек ұлдары құл болды,
Пәк қыздары күң болды»,>
Осындағы құл, күң сөздерінің бәрінде де бірдей ма- ғынада қолданылуына әрі жоғарыда келтірілген басқа да көптеген ұқсастықтарына қарап, Қүлтегін, Алпамыс, Қобыланды жайындағы эпостарды әр дәуірдің, бір әде- би дәстүрдің жалғасты туындылары деп есептеуге болар еді.
Дәлірек айтқанда, олардың бәрі де ерте дәуірдегі ерлікті дәріптеген эпикалық дәстүрдің мұралары. Айыр- машылығы тек «Қүлтегін» жырының тасқа басылып, ондағы шығармаға қатысты нақтылы тарихи деректер- дің өзгеріссіз сақталып қалғандығында.
|
Ал «Қобыланды», «Алпамыс» эпостарында жек^ рулар мен Алпамыстың, Қобландының және басқа да бірді-екілі басты кейіпкерлердің атауы, есімі ғана сақ- талғандығы болмаса, ондағы суреттелген оқиға халь/қ- тың бертіндегі басынан кешкен дәуірлік кезеңдеріне, оқиғаларына сәйкес бүтіндей өзгеріп кеткен.
|
Сонымен, жинақтай келе айтарымыз: Біріншіден, Орхон ескерткіштері — түркі халықтары тарихының көп деректерінің әсерлі желісін жеткізген, эпикалық шығар- малардың шағын фабулалық өрістерін қамтыган тари- хи — ерлік жырлардың ең әдепкі үлгілері.
Эпостық баяндауга негізделген бұл ескерткіштерде жеңілуді білмеген ежелгі жыр батырларындай, Күлте- гіннің басынан кешкен ерлік қимылдары, жорық сапар- лары қаншама? Тілсіз тасқа сыйғызған сол жойқын со- ғыс суреттерінен біз Күлтегіннің жекпе-жек шайкаста- рын анық елестетеміз.
Орхон жырларының негізіне түркі руларын бірікті- ру, нығайту, сыртқы жаулардан қорғау идеясы алын- ған. Әлбетте, сонымен бірге біз олардың рулық дәуірдің әлеуметтік теңсіздігін де көреміз.
Үстем тап өкілдерінің, ақсүйектердің (бек) төменгі
|
бұқараны (қара будун) қалай қанағандығы жайында
елеулі деректер табамыз.
ІЗұл жайында Орхон жырлары: «Ер жыныстың құл болды. Пәк қыздарың күң болды» деп жазды. Шығар- маның ең халықтық сипаттағы жолдары — осылар деп білеміз.
Аталмыш ескерткіштерде жырды шығарушылардың өмірден түйген, білген философиялық толғаныстары да жоқ емес: «Тағдырды тәңірім жасар, адам баласы өл- мекке жаралған», «Қай халық болмасын, сол елдің іші- нен пәтуәсіз (жұғымсыз, жалқау) табылса, онда ол халықтың қаншама соры бар десеңізші» деген даныш- пан Тоныкөктің сөзі қалыптасқан қағида, қазақ арасын- да кең етек алған толғаудың түпкі сағасы тәрізді.
Екіншіден, Орхон ескерткіштері мен ежелгі қазақ эпостарын салыстырудың нәтижесі олардың арасындағы дәстүрлік байланыстың барлығын дәлелдейді деп біле- міз. Бұдан шығатын қорытынды — қазақ халқындағы бай жыр дәстүрінің негізі сол Орхон ескерткіштерінде қаланған.
|
Достарыңызбен бөлісу: |
