Ислам дәуіріндегі әдеби ескерткіштердің зерттелуі. Түркі халықтары әдебиеті тарихында ислам дәуірі (X-XII ғасырлар) ерекше орын алады. «Ислам дәуірі әдебиеті»
жүктеу/скачать 303,2 Kb.
|
хандықт
| Түркі жәдігерлері
«Кок бөрі» дастаны - ұлы Турік каганаты курган кок туріктердін ежелгі ата-тегінін, шыгу тарихын, олардын, халык ретінде калыптасқанын турлі аныздар негізінде жыр еткен эпос. Алайда дастан тугел сакталмай, бізге кытай коне жазбаларындағы шағын прозалык үзінділері аркылы жеткен. «Көк бөрі» дастанындагы аныздар көне дауірдін тарихи шындырғынан алыс емес екенін ерекше ескерте кеткіміз келеді. Өйткені «көк туріктердін» көне тарихын зерттеуші галымдардын барлығы дерлік осы «Кок борі» дастанында айтылатын гундар тайпасына енетін Ашина руы жайындағы аныздарга назар аударып отырады. Кейде тіпті осы аныздар мен тарихи шындыктын, арасын ажыратып алу киын. Дегенмен, «Көк бөрі» дастанын дурыс пайымдау ушін алдымен анызга айналган тарихи шындыктын өзін кыскаша айтып өтейік.Біздін заманымыздан бурынғы 109 жыл ғундар тарихында ерекше жыл болды. Дәл осы жылы гундардын косемі Моде гундардын мартебесін арттыру ушін Орталык Азияны мекен еткен осы тайпалардын басын косып, жорыкка шыкты. Саян-Алтай таулары онірінен табғаштарды ыгыстырып шыгарды. Гундардын куатты мемлекетін курды. Міне, сол Мөде тусында Алтай таулары өңріне барып тун тайпалары арасында бертін келе өзара келіспеушілік пайда болады. Акыры гундардын бір тобы Батыска карай ығысып, көптеген жерлерді жаулап алады. Олар куатты гундар мемлекетін курады. Акыры Еуропадағы гундар империясы ыдырап, олардын көпшілігі Кыпшак даласына кайта оралганы тарихтан белгілі. Міне, осы Еуропадан, ягни Батыстан казіргі Орта Азия мен Казакстан жеріне кайта оралып келген ғундар - туркі халыктарынын арты ата-тегі саналады. Булар Орталык, Азиядагы турлі тайпалык одактарды біріктіріп, кезінде дүниені дур сілкіндірген Турік каганатын орнатканы тарихтан малім.«Көк бөрі» дастанында гундардын «Ашина» деп аталатын «бес жуз шанырак, руы» туралы, туркі тайпалары осы Ашина тайпасынан тарағаны хакында, алгашкы Турік мемлекетін баскарган көсемнін есімі де Ашина боғаны жайында хикая айтылады. Ашина сөзі «асыл текті каскыр, бөрі» деген мағына береді. Ал ежелгі туріктер өздерін көк боріден шыкканбыз деп тусінген. Туріктер ушін каскыр тотем болган. «Турік байрактарына борінін басы алтынмен әшекейленіп салынған көк бөріні киелі аң, касиетті тотем санау Орталык Азиядан алыста жаткан туркі тілдес халыктардын наным-сенімінде сакталан. Маселен, казіргі Молдавиянын онтустік аймактарын, ягни Буджак далаларын мекен еткен ғағауыздар бугінгі куні де көк бөріні тотем санайды. «Кок бөрі» дастанынын негізгі сюжеттік желісі болып табылатын Ашина, ягни кок бөріден тараған туріктер жайында ежелгі аныз-әнгімелерді Н. Я. Бичурин көне кытай жазбаларынан жіне «Нибе-лунга туралы жырдан» алған. Ал Л. Н. Гумилев өзінін «Көне туріктер» деп аталатын енбегінде Н. Я. Бичурин енбектеріне сілтеме жасайды. Сонымен, «Көк бөрі» дастанының, сюжеттік желісі темендегідей. Қадым замандарда Алтай өнірінде бакытты өмір сүріп жаткан ғұн тайпасынын бір ру агайындарына өкпелеп, өте алыс өлкелерге - кунбатыс жакка көшіп кетіпті. Булар барган жерлерде улкен-улкен калалар салып, мемлекет құрыпты. Туран жерлерін бау-бақшалы гулстанга айналдырыпты. Корші елдермен сауда-саттык жасапты.Ғундар сол алыс өлкелерде өсіп-өніп, халкы көп болыпты. Кок темір кару асынган аскері де сансыз көп екен. Кундердін кунінде ғұндардын көсемі - Аттила батыр кайтыс болып, букіл халык, барша сарбаздар жылап-сыктап жатканда, ойда жокта булардын еліне калын қол келіп, жау шауыпты. Елдін күллі халкын қан жоса етіп кырып салыпты. Тек тоғыз жасар бір ул бала ғана тірі калыпты. Каладан шығып бара жаткан жау әскерінін бір нөкері кайтып келіп, алгі тірі калган баланын аяк -колын кесіп, тогайдагы саздакка лактырып тастайды. Тогайда жортып журген бөрінін бір каншыны саздакта кансырап жаткан баланы тауып алып, өз ініне апарып асырайды. Акыры сол баладан каншык, бөрі буаз болады. Міне, сол кезде баланын колы мен аяғын кесіп тастаған жауыз сарбаз тогайга кайтып келіп, сол баланы тауып алып, кылышпен кескілеп өлтіреді. Ал буаз болып калган каншык, каскыр мулдем безіп кетеді де, алыстағы Алтай тауларына барып, сонан он бала табады. Булар бірте-бірте өсіп-өніп, тұтас бір тайпага, ұлысқа, халыкка айналады. Буларды «Ашина» әулеті, ягни «бөрі тектілер» деп атап кетіпті. Көк туріктер осы әулеттен өрбіпті. Олар барі шетінен мыкты, кайсар, батыр болганы ушін көрші отырган тайпалар Ашина әулетін - «турік-туркюлер» (туркіттер) деп атап кетіпті «Көк бөрі» дастанынын сюжеттік желісіне енген тағы бір аныз бар. Бул аныз бойынша да туркі халыктары өздерінін ата-тегін каскыр, бөрі санайтыны әнгіме болады. Көк туріктер гундардын Батыстан ауып келген «Со» деп аталатын тармағынан тарайтынын хикая ететін Н. С. Банарлы жане С. К. Каралиоклы сиякты көрнекті турік ғалымдары зерттеген.Кезінде «Көк бөрі» дастанында поэзия тілімен жырланган осы көне аныздын бізге жеткен проза туріндегі кыскаша мазмуны мынандай: Баяғыда «Со» деп аталатын бір ел болыпты. Олардын көсемі аса кайырымды әрі аскан батыр Капанпу деген жан екен. Батырдын өзіне өте жакын әрі оған берілген он алты бауыры болыпты.Солардын біреуінін анасы бөрі екен. Бір куні елге жау шауып, журттын барін кырып салады. Тек алгі анасы бөрі бала гана бір құзға жасырынып тірі калады. Акыры ол ер жетіп, уйленеді. Екі айелі болады. Әйелдерінін біреуі - кыс Танірісінін кызы, ал екіншісі жаз Танірісінін кызы екен. Арада талай кундер, айлар, жылдар өтеді. Екі әйелдін аркайсысы екі-екіден ул бала табады. Солардын ен тунгыш баласы ерекше кушті кайсар, мыкты болып өседі. Оған куші тен келетін бул елде жігіт жок екен. Сол ушін оған халык, « Турік», ягни кушті, мыкты, ержурек деп ат койыпты. Букіл туркі халыктары сол «Туріктін» ұрпактары екен. Сактар мен ғұндардан кейін тарих сахнасына шығып, бүкіл дуниені дур сілкіндірген халык, ежелгі туркілер болды. жүктеу/скачать 303,2 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|