Ислам дәуіріндегі әдеби ескерткіштердің зерттелуі. Түркі халықтары әдебиеті тарихында ислам дәуірі (X-XII ғасырлар) ерекше орын алады. «Ислам дәуірі әдебиеті»
Түркі тектес халықтар әдебиетінің тарихи кезеңдері
жүктеу/скачать 303,2 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Ислам дәуір әдебиеті (Әл Фараби, Ахмет Йасауи, Махмуд Қашқари еңбектері жатады)
- Тәңірлік дәуір әдебиеті
| 2.Түркі тектес халықтар әдебиетінің тарихи кезеңдері.
Тәңірлік дәуір әдебиеті (Алып Ер Тоңа, Аттила, Күлтегін, Томирис дастандары) Ислам дәуір әдебиеті (Әл Фараби, Ахмет Йасауи, Махмуд Қашқари еңбектері жатады) Алтын Орда дәуірі («Тарих-и Рашиди» Мұхаммед Хайдар Дулати, Захириддин Мұхаммед Бабыр (1483-1530) «Бабыр-наме», Мухаббатнаме, Гүлстан бит түркі т. б) Тәңірлік дәуір әдебиеті.(6-9ғ) Ежелгі дәуір әдебиетінің алғашқы кезеңі тәңірлік дәуір әдебиеті.Тәңірлік дәуіп деп аталуыЕжелгі түркілер Көкке, Күнге, Ұмсй анаға табынған. Үйдегі бала шағаны отбасын сақтап,үйге құт алып келеді деп Үмай анаға табынған. Сақтар таң атып келе жатқанда,күн батып жатқанда күнге табынған.Күнге арнап құрбандық шалып отырған. Тәңірлік дәуір әдебиеті сақ, ғұн, түрік қағанаты болып бөлінеді. і.Тәңірлік кезеңді сақ,ғұн,түркі деп 3кезеңге бөлеміз әр кезеңге тән тарихпен астасқан шығармалар бар. Сақтар. Түркілердің арғы атасы б. з. б. 1 мыңжылдықта Орта Азияны мекен еткен. Грек тарихшылары оларды азиялық скифтер деп атаған. 9-3 ғасырдарда сақтардың этникалық құрамы қалыптасты. Қазіргі қазақ жерін көне дәуірде мекен еткен сақтарды асылар деп атаған. Олар Асы өзенінің аңғарынан бастап Талас, Шу, Іле аңғарларында мал бағып егін еккен. Сақтар шарушылықпен айналысады, тауарға тауар айырбастап тіршілік етеді. Сол кезе өзіндің мәдениет, әдебиеті дами бастайды. Әдебиетінің дамуы сақтардың шығу тарихи, қасиет тұтқан Сақ ана секілді кісілерге шыққан аңыздар, күнді мадақтап өлең айту арқылы бастау алды. Гераклдың аты жоғалады. Ол оны таппай әлемді шарлап шығады. Сонда бір үңгірге келген жартылай жылан, жартылай адам бір қызды көреді. Қыз тіл қатып Гераклға менімен жатсаң атыңды беремін деп айтады. Геракл қыздың шартына келіседі. Қыз мен 3 ұл туамын одарды сенің еліңе жіберейін бе, алде осында қалсынба дейді. Сонда Геракл садағымды тартып, белдігімді алтын табағымды қалдырып кетемін. Қайсысы сабағымды тартып, заттарымды пайдалана алса соны осында қалдыр. Ал екеуі шетелге жібер дейді. Сол балалардың ішінен скиф қана шартты орындап осында қалады. Барлық скиф Гераклдың ұрпағы екен. Ғұндар кезеңі. Бұл кезеңде төл жазу, әдеби тіл, мәдениет, металл қорыту дамыды. Ғұн тайпаларынын асыл казынасы саналатын рухани байлығы - ауыз адобиеті жайында жазылған зерттеулер жеткіліксіз дәрежеде деуге болады. Біздің жыл санауымыздан бурынғы ғқндар дәурінде өмірге келген турлі аныз-афсаналар, макал-метелдер, турмыс-салт жырлары, лирикалык елендер жане батырлык эпосы әлі кунге дейін толык зерттеле койган жок. Ауыз адебиетінін бул улгілері біздін заманымызга толык куйінде емес, кыска-кыска узінділер турінде гана жетті. Оғыз қаған дастаны. «Оғыз-каган» дастаны - туркі тектес халыктардын ежелгі шежіресін коркем тілмен баяндайтын эпостык туынды. Бул дастан ауыз әдебиеті улгісімен ауелде ауызша жасалып, бертін келе кагазга тусірілген сиякты. Бір кызығы - дастанда алгашкы кауымдык курылыс кезінде, гундар дәуіринде, тіпті орта гасырда орын алган сан килы тарихи окигалар озара уйлесіп,жазылған. Оғыз каган - ғундардын көсемі Мөденін адеби бейнесі деуге болады. Сол себепті Мөденін тарихи тулгасы туралы бірер сөз айта кетейік. Мөде ғундардын атакты билеушісі, патшасы, танірқұты.Әкесі Туман б. з. 6. 206 жылы кайтыс болганнан кейін патша тагына отырады.Тарихшы-ғалым ретінде Әбілазынын жазып калдырган екі енбегі бар. Бірі - «Шежірей » («Туркімен шежіресі»), екіншісі -- «Шежіре-й турік» («Турік шежіресі»). Бул екі шыгармасы да Огыз хан жайында деуге болады. Булар Огыз батырдын ерлік жорыктары, онын урпактары аткарган игілікті істері, оғыз тайпаларынын шығу тегі, турмыс-тіршілігі, әдет-ғурпы, туралы болып келеді.Оғыз каганнын тууы мен балалык шағы баяндалады; Оғыз каганын жігіт болуы жане ерлік керсетуі ; Оғыз кағаннын уйленуі баяндалады; Ай, Кун, Жулдыз, Тау, Кок, Теніз деген балаларынын тууы баяндалады; Оғыздын каган болуы және улкен той жасауы, төрт тараптағы елдерге елшілер жіберуі; Оғыз каганнын Урум каганга карсы аттануын баяндалады; Огыз аскерін көк бөрінін бастап журуінен. Огыз каганнын Урум каганмен соғысы баядаладны: Урум каганды жеңуі, Огыз каганнын Кок бөрі бастап Сынду, Таңғут, Шағам журттарына аттану жане ол журттарды женуі баядалады. «Аттила» дастаны - Батыс ғұн империясынын әміршісі, есімі алемге әйгілі аскери колбасшы, Кыпшак даласынын перзенті Еділ (Атти-ла) батырдын Еуропага жасаған жауынгерлік жорыктарын тарихи деректер мен аныз-әфсаналар негізінде баяндайтын каһармандык, жыр.Батыс ғұн империясынын атакты королі Ругила 434 жылы кайтыс болды. Патша өлген сон мемлекет билігі онын немере інілері Бледа мен Аттиланын колына тиді.Ғұндар 437 жылы осы патшалыкты кулатканы тарихтан малім.Туркі халыктары адебиетінін тарихын зерттеуші ғалым Ф. Көпрулузаде: «славян, фин, француз, герман әдебетіне эпикалык жанр, поэма жазу дастұрі «Аттила» дастаны аркылы келді» дейді Ғұндар уәдеге берік, өліп кетсе де антын бузбайтын жандар ретінде күллі Еуропаны тандандырған екен. Шынында да, Аттила бүкіл Батыс Еуропаны тізе бүктіріп, өзінің астанасын Мажарстанга (Венгрия) көшірген кезде де Византияга тиіспеген. Алайда бұл келісім-шартты алдымен Византия жары бузады. Олар гұндар империясын іштей әлсірету максатымен турлі астыртын әрекеттер жасауга кіріскен. Рим аміршілері Аттилага өкпелеп журген ғундардын бектерін, кызметінен айырылып қалган, бұрын әскербасы болган адамдарды, кедейлене бастаган ханзадаларды құпия тұрде өздеріне конакка шакырып, «егер Аттилага карсы шыксандар біз сендердін, ел билігін оз колдарына алуга комектесеміз» деп азырган. Әйтсе де бірде-бір ғұн оз елін сатпаган. Кайта олар Римде есіткен сөздерін тікелей Аттилаға жеткізіп отырған.Бір кызыгы - бұл маселе Рим сенатында каралган. Сенаттын шешімі бойынша, Византия елінің бурынғы жаулары - вандал, бургунд тайпаларымен астыртын одақ жасап, 200 мын нөкері бар, жаксы каруланган, куатты әскер жасактаган. Ал Аттиланын бар әскері сол жолы небары 100 мын адамнан туратын. Бір-біріне карсы шыккан екі жактын әскері кең, жазыкта кездеседі.Міне, «Аттила» дастанында негізінен осы тарихи айкас суреттел-ген.Ғун ескерін шайкас аланына Аттиланын езі бас-тап шыгады. Дастанда екі әскердін бір-біріне жакындап келе жаткан үрейлі соты бейнеленген. Ұшы-киыры жок, көп әскер атынын бірінен жер дірілдеп тургандай сезіледі. Сол кездегі сорыс дастурі бойын-ша, екі жактын аскері арасында садактын жебесі жетерліктей жер калганда екі аскер де кілт токтайды. Өйткені ортага екі жактын аскер басшылары , жекпе-жек шайкаста куш сынасып көру шарт еді. Колындағы узын сапты көк байрағын жанындагы серігіне беріп, акбоз атка мінген Аттила жалма-жан ортага шыкты да, карсыласын куткен бойда кірпік какпай калшиып турып калды. Алайда карсы жақтан шайкас алаңына ешкім шыга коймады. і.Бір кезде Аттила кун куркірегендей зор дауыспен айгайлап:- Ей, Лаций! Шык, бері! Римді уятка калдырма! - деді.Алайда Лаций козгалмады. Окты көзін Аттилага кадаган куйінде тура берді. Бір сәт ол мойнын бурмай, ат устінде бойын тік устаган куйінде өз тілінде бірдене деп кубір ете калды. Сол-ак екен устібасына тугел темір саут киген, колында узын найзасы бар, каракер атты жатынгер Аттилага карай октай атылды. Кас кағымда Аттила оны ат устінен катып тусірді. Муны көріп турган 200 мын Рим аскері Аттилага карай лап берді. Көзді ашып-жумганша, әп-сәтте канды шайкас бастальп кетті. Темір кару-жарактын, сатыр-сутыры, адамнын, жан ушыра шынғырган урейлі дауысы куні бойына бір сатке де толастаған жок,.Тек кун батып, кас карайган кезде гана екі жактын, әскері де өз шептеріне карай шегініп, уакытша шайкасты токтатты. Шайкас алаңында кан судай агып, адам өліктері тау-тау болып уйіліп жатты.Ертеніне кун шыккан бойда шайкас кайта басталуы керек еді.Алайда Рим аскері орнында болмай шыкты. Тунде кашып кетіпті. Муны көрген Аттила аскерін бастап, Римге карай бағыт устады. Аттила аскері Рим капаларына жакын келген кезде, булардын алдынан Рим папасынын өзі бастаган бір топ діни адамдар шыкты. Олар Аттилаға Рим сенатынын шешімін акеліп тапсырды. Византия сенаты бул каулысында: «Аттилага тугел бағынамыз, айтканын істейміз, казынанын бар байлығын береміз, тек ол касиетті кала Римді өртемесін, бузбасын», - депті. Бул өтінішті Аттила кабылдады. Алайда калалары ашык турган калага Аттила кірген жок. Ешнарсе алган жок. Аттила бастаған калын кол Рим калалары тусынан ун-тунсіз өтіп, Батыска карай журіп кетті.«Аттила» дастаны осы окиғамен бітеді. Алайда тарихи деректер бойынша. жүктеу/скачать 303,2 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|