Студенттің дайындалуы үшін берілетін сұрақтар

 
34 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
XVI-XVIІІ ҒАСЫРЛАРДАҒЫ ҚАЗАҚ-ОРЫС САЯСИ  
ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ ТАРИХЫ  
 
2.1  XVI-XVIІІ  ғғ.  қазақ-орыс  саяси  қарым-қатынастарының  негізгі 
бағыттары 
Сібір  хандығының  құрамында  солтүстік  Қазақстанның  болғанын  және 
онда көптеген қазақ тайпаларының өмір сүргенін ескеретін болсақ, онда Сібір 
хандығының  тарихы  қазақтардың  тарихының  құрамдас  бір  бөлігі  екендігі 
анықталады. 
 Ресей  империясының  Сібір  жеріне  жасақтаған  бірінші  академиялық 
экспедициясының  (1733-1743  жж.)  мүшесі  Г.Ф.  Миллердің  (1705-1783  жж.) 
«История Сибири» деген 1750 жылы жарық көрген еңбегі осы өңір туралы ең 
алғаш  жазылған  іргелі  зерттеуі  екендігін  атап  өту  қажет.  Бұл  еңбекті  Сібір 
тарихымен  айналысқан  зерттеушілердің  барлығы  дерлік  пайдаланған. 
Автордың  осы  туындысының  құндылығын  С.В.  Бахрушин,  А.И.  Андреев,                 
Э.А.  Масанов  және  т.б.  зерттеушілер  ерекше  атап  өтіп,  Г.Ф.  Миллерді  тіл 
маманы, этнограф, тарихшы деп бағалаған.  
Автордың  «История  Сибири»  еңбегінің  бес  тарауы  1750,  1787,  ал  1937, 
1941  жылдары  1-томы  екі  рет  жарық  көрген  болатын,  кейіннен  1999  жылы 

 
35 
толықтырылған  нұсқасы  қайта  басылып  шықты.  Академиялық  еңбектің  әр 
ғасырда басылуы оның  фактілік маңызы  мен  қажеттілігін айғақтап  тұрғандай. 
Г. Миллер өз еңбегінде мұрағат деректеріндегі ресми құжаттарды пайдаланып, 
арнайы  көшірмесін  жасатып  алған.  Сонымен  қатар  Сібір  жылнамаларының 
мәліметтерін  жазып  алып  отырған.  Онда  мұрағаттардан  алынған  түпнұсқа 
құжаттардың көшірмесі зерттеудегі мәліметтердің құндылығын жоғарылатады, 
өйткені  автор  жұмыс  жасаған  мұрағаттар  кейіннен  өртеніп,  ондағы  құжаттар 
жойылып кетеді. Зерттеушілердің біразы Г. Миллерді өз дәуірінің империялық 
қыспағының  шеңберінен  шыға  алмаған  зерттеуші  деп,  оның  еңбегін  таза 
фактология, онда өзіндік ой-тұжырымдар жоқ дегенді айтқанымен, автордың 10 
жылдан астам жинаған деректері қайталанбас туындыға жатады. 
«История Сибири» еңбегінде XVI ғ. тарихи оқиғалары тізбектеліп, әсіресе 
Сібір  билеушілері,  Көшім  хан,  қарақшы  Ермак,  Мәскеудің  казактар  арқылы 
отарлау  тарихы  анық  баяндалған.  Онда  осы  кезеңдегі  қазақ-орыс 
қатынастарының  кейбір  тұстарын  ашуға  көмектесетін  фактілер  де  баршылық. 
Мәселен,  мұнда  1574  жылы  30  мамырда  Иван  Васильевичтің  Алтын  Орда 
дәуірінен танымалы фамилия Строгоновтардың ұрпақтары Яков және Григори 
Строгоновтарға  20  жыл  бойы  алым-салықтан  босатуы  туралы  грамотасы 
жарияланған.  Мұнда  Мәскеу  патшасы:  «...  коли  наши  послы  или  посланники 
поедут с Москвы в Сибирь или в Казацкую орду или из Сибирии и из Казацкие 
орды  к  Москве  мимо  ту  их  крепость,  и  Якову  да  Григорью  и  их  слобожаном 
нашим Сибирским и Казатцким послом и всяким нашим посланникам в те их 
льготные 20-ть  лет подвод и  проводников и  корму не давати;  а хлеб и  соль и 
всякой  запос  послом  и  гонцам  и  проезжим  людям  и  дорожным  покупать  по 
цене  как  там  меж  собя  купят  и  продают;  а  проезжие  люди  всякие  подводы  и 
суды  и  гребцы  и  кормщики  наймуют  по  тамошнему  обычаю,  как  пригоже»,  - 
делінген.  Бұдан  көретініміз  сол  кезеңнің  өзінде    қазақ-орыс  елшілігі  орнаған, 
бірақта  ресми  құжаттардың  жоқ  немесе  сақталмауынан  нақты  байланыстар 
туралы зерттеушілер тек болжамдар жасайды.    
Сібір  тарихын  зерттеген  Г.  Миллер  Ораз  Мұхаммедті  Қазақ  ордасының 
сұлтаны  деп  атаған.  Бұл  сұлтанның  Қараша  мырзамен  бірігіп,  Сібір  қаласын 
билеген Сейдекке келіп қосылуы, оны едәуір күшейткенін  баяндайды. 
Патша  әкімшілігінде  қызметте  тұрған  шенеуніктер  қазақ  халқының 
тарихын  зертеулерін  жалғастырды.  А.И.  Добромыслов  1755  жылғы  Батырша 
басқарған  көтеріліс  кезіндегі  қазақ  пен  башқұрттардың  қарым-қатынасын 
талдап, И.И. Неплюевтың ұйымдастырушылық қасиеттерін атап көрсетті.  
Ресейдің 
Қазақ 
хандығына 
қатысты 
өркениеттілік 
миссиясы                          
С.М.  Соловьевтың  (1820-1879)  еңбегінде  айқын  көрніс  тапқан.  Оның 
көзқарастары  орыс  тарихнамасында  кеңінен  таралған.  Осы  зерттеуші  өзінің 
«История  России»  және  басқа  да  еңбектерінде  тағылықтың  өркениеттілікпен 
алмасу  тұрғысында  тарихи  процестің даму  заңдылығы  мәселесін  көтеріп,  оны 
орыс  тарихын  зерттеуде  қолдануға  тырысты.  С.М.  Соловьев  І  Петрдің  парсы 
жорығындағы  қызметін  бағалау  барысында,  «бедный  русский  народ,  если 
[Россия] станет посредником в торговом отношени между Европою и Азиею» 
деп  оның  баюға  деген  талпынысын  айтты.  Бұл  жерде  Соловьев  Ресейдің  өзге 

 
36 
елдердің  халқын  өркениеттілікке  тартуға  емес,  ашық  түрде  пайдакүнемдік 
мақсаттарды  көздегенін  көрсетті.  Қазақстандағы  XIX  ғасырдың  екінші 
жартысында  қоғамдық  ойдың  ірі  өкілдерінің  бірі,  еңбектері  сол  кездегі 
зерттеулердің  ішінде  маңызды  орынға  ие  ғалым  және  ағартушы                           
Ш.Ш.  Уәлиханов  (1835-1865)  болды.  Оның  шығармаларында  біз  нақты 
қорытындылар,  тікелей  бақылаулар  және  халықтың  жадында  сақталған 
оқиғалардан  мәліметтер  табамыз.  Халықтың  дәстүрі  мен  аңыздарын,  сонымен 
қатар  көптеген  құжаттық  материалдарды  білуі  XVIII  ғасырдағы  Қазақстан 
тарихының қайғылы сәттерін, әсіресе жоңғар шапқыншылығы мен оның қазақ 
халқына  тигізген  салдарына  байланысты  Қазақстанның  Ресейге  қосылу 
себебтерін ауқымды және терең ашуға мүмкіндік берді.  
Төңкеріске  дейінгі  XVI-XVIII  ғғ.  қазақ-орыс  қарым-қатынастарын 
қарастырған  авторлардың  еңбектерін  саралай  келіп,  біз  төмендегідей 
қорытындыларға келдік: 
-
 
Қазақ хандығы қай ғасырда да орыстарды қатты қызықтырған; 
-
 
Орыстар  қазақ-орыс  қатынастарын  көбінесе  Қазанды,  Сібірді,  Орта 
Азияны отарлау тарихынның шеңберінде қарастырған; 
-
 
Зерттеушілердің  басым  көпшілігі  Ресейдің  империялық  саясатына 
мойынұсынған; 
-
 
Сол  кезеңде  жазылған  еңбектердің  көбісі  бірін-бірі  қайталау  мен 
қазақтарды  орыс  елі  құтқарушы,  прогресс  әкелуші,  дамытушы  ретінде 
көрсетуге тырысқан. 
Кеңес  өкіметі  орнағаннан  кейін  қазақ-орыс  қатынастары  ерекше  назарда 
болды.  Көптеген  зерттеушілер  осы  мәселенің  әртүрлі  қырларын  зерттеуге 
кірісті. 
«Из  истории  сношений  казахов  с  царской  Россией  в  XVIІІ  в.»  атты                      
В.  Лебедевтің  мақаласы  алғаш  рет  XVI-XVIІІ  ғғ.  қазақ-орыс  қатынастарын 
талдауға  арналған.  Онда  автор  Ресей  империясының  отарлау,  тонау  саясатын 
барынша  ашып  көрсетуге  тырысады.  Автор  «грабительская  сущность 
колониальной политики царизма» деп патша империясының отарлау саясатын 
ашықтан ашық әшкерелейді. Ол І Петрдің: «чрез  многих изволил уведомиться 
об оной орде, ... всем азиатским странам и землям оная де орда ключ и врата и 
той  ради  причины  оная  де  орда  потребна  под  российской  протекцией  быть, 
чтобы  только  чрез  их  во  всех  странах  комоникацию  иметь  и  к  российской 
стороне  полезные  способные  меры  взять»,  -  деген  сөзін  келтіріп,  отарлау 
саясатының мақсатын батыл көрсеткен болатын.  
М.П.  Вяткин  1941  жылы  жарияланған  «Очерки  по  истории  Казахской 
ССР»  еңбегінде  қазақ-орыс  қатынастары,  қазақ-ойрат  байланыстарының 
тарихы біршама обьективті баяндалған. 
Тікелей 
қазақ-орыс 
қатынастарына 
арналмағанымен 
тарихшы                                
А. Миллердің «Международное положение Казахстана во второй половине XVI 
века»  атты  ғылыми  мақаласында  екі  ел  арасындағы  байланыстар  біршама 
талданады.  Автор қазақтардың  көрші ноғайлар  мен  шайбанилермен  Хақназар, 
Шығай,  Тәуекел  хандар  тұсындағы  халықаралық  қатынастарын  зерттей  келіп, 
1594-1595  жж.  қазақ-орыс  қатынастарын  талдап,  ол  кезеңде  алшақта  жатқан 

 
37 
Ресей  қазақтарға  шынайы  көмек  көрсете  алмағанын  атап  өтеді.  Автор  1594-
1595  жылдарғы  қазақ-орыс  қарым-қатынастарының  уақытша  аяқталуына 
байланысты А.П. Чулошниковтың пікірінен өзгеше, Тәуекелдің орыс елінің қол 
астына кіргісі келмегенімен түсіндіреді. Әрине, мақалада сол кезеңдегі саясатқа 
жат, хандардың тарихи тұлғасы мен олардың қазақ халқының басын құру үшін 
жүргізген  күресі  тоталитарлық  режимнің  идеологиясына  қарама-қайшы  келді, 
оның  1943  жылғы  басылымға  қатысты  дау-дамайлардан  да  көрініс  тапқаны 
тарихта белгілі.  
А.  Миллердің  мақаласына  Р.Б.  Сүлейменов:  «Деректік  қорымен,  ғылыми 
әдебиеттерде  де  бұл  мәселенің  шектеулігі,  мақаланың  аз  көлемде  болуы  бұл 
кезеңге байланысты Қазақстанның халықаралық байланыстарын ашып көрсете 
алмады», - деп баға берді. 
1945  жылы  қорғалған  Г.Ф.  Бутлердің  «Русско-казахские  отношения  в 
восточном  Казахстане  в  XVIII  в.  и  первой  половине  ХІХ  века»  атты 
кандидаттық  диссертациясында  алғаш  рет  қазақ-орыс  байланыстары  арнай  
зерттелген  болатын.  Бұл  диссертация  Әл-Фараби  атындағы  ҚазҰУ 
кітапханасының  сирек  қорында  сақталған.  Оны  осы  күнге  дейін  қазақ-орыс 
байланыстары  мәселесімен  айналысқан  бірде-бір  зерттеуші  пайдаланбаған 
секілді.  Бұл  301  беттік  еңбек  таза  маркстік-лениндік  идеологияның  негізінде 
жазылғандығын бірінші бетінен-ақ аңғаруға болады. 
Диссертацияның «Русско-казахские отношения в освещении исторической 
литературы  и  некоторые  новые  данные  на  основании  архивных  материалов» 
деп  аталатын  кіріспеден  кейінгі  2-тарауында  автор  бұл  мәселені  Маркстік, 
Энгельстік,  Лениндік,  Сталиндік  көзқараспен  зерттеу  қажеттігін  атап  өтіп 
«...казахские  националисты,  стремясь  оторвать  казахский  народ  от  русского, 
обособить  его,  чтобы  сохранить  свою  власть  над  ним,  чтобы  попрежнему 
эксплоатировать  его,  осуждали  все  русское,  видели  в  присоединении 
Казахстана  к  России  абсолютное  зло,  отрицали  прогрессивно-цивилизующую 
роль России в Казахстане», - деп қазақ зиялыларына қарсы пікірлер білдіреді.  
Автор  қазақ-орыс  байланыстарын  қарастыра  отырып,  орыс  халқын 
қазақтарды XVI ғ. басында Сібір ханы Көшімнің (Көшімді қазақтың Шайбани 
тегінен  шыққан  деп  көрсетеді)  қыспағынан  айырған  халық  ретінде  көрсетеді. 
Ол  тарихи  фактілерді  барынша  бұрмалап,  төңкеріске  дейінгі  әдебиеттердегі 
пікірлермен де көбінесе санаспайды. 
1946  жылы  ғылым  академиясының  хабаршысында  жарияланған  «К 
вопросу  о  казахско-русских  отношениях  в  XVI  веке»  деп  аталатын                            
В.Б. Кобринның қысқа мақаласы жарық көрді. Мұнда автор XVI ғасырда қазақ-
орыс  елшілік,  саяси,  сауда-экономикалық  қатынастарына,  дипломатиялық 
байланыстарға  негіз  болған  Ораз  Мұхаммедке  де  тоқталады.  В.  Кобрин  «В 
работах,  появившихся  в  советское  время,  этот  вопрос  специально  не 
разбирался, а лишь косвенно затрагивался в связи с общими вопросами истории 
России и Казахстана», - деп автор бірқатар кемшіліктерге жол береді. Автор сол 
кезеңдегі дипломатиялық байланыстардың деректері мұрағатта сақталғандығын 
айта келіп, олардың жарияланбағанын, онымен танысу мүмкін болмағанын, тек 

 
38 
А.  Левшин,  В.В.  Вельяминов-Зернов,  А.  Миллердің  зерттеулерімен 
шектелгендігін баяндайды. 
 38-ші  жәшікте  сақталған  Қасым  хан  тұсындағы  екі  ел  арасындағы 
байланыстардың  тізімдемесін  37-ші  жәшік  деп  шатастырғанын  айтпағанда, 
орыстар Тәуекел ханға от қару берді деген жалған фактілерді келтіреді де, «В 
марте 1595 г. Московское правительство дало ответ. Оно принимало Тевеккеля 
в  русское  подданство  и  даже  посылало  ему  «снаряд  огнестрельный»,  т.е. 
пушку.  Однако  Московское  правительство  соглашалось  освободить  Ураз 
Мухаммеда  лишь  с  тем  условием,  чтобы  Тавеккель  дал  взамен  другого 
заложника  –  своего  сына  Хуссейн-султана»,  -  делінген.  1595  жылы                              
В.  Степановтың  елшілігіндегі  Тәуекел  ханға  жіберілген  Федор  патшаның 
грамотасында: «А только ваша к нам прямая правда и служба будет и Усейна-
царевича к нам пришлеш, и мы брата вашего Уразмагмета-царевича...и со всем 
его родством, пожаловав своим великим жалованьем, к вам отпустити велим и с 
ним вместе многую рать свою с вогненым боем в Сомару послати велим» деген 
мәліметтерден  ол  кезде,  кейін  де  орыстар  от  қаруды  қазақтарға  бермегенін 
көреміз. Құжаттарда Тәуекел хан Степанов елшілігіне қосып Мәскеуге Мұрат 
деген баласын жібереді. Неге екені белгісіз, ол туралы сол кезеңде де, кейін де 
зерттеушілер ауыз ашпайды.   
Қорыта келгенде, алғашқы большевиктер партиясы билікке келген уақытта 
XVI-XVIII  ғғ.  қазақ-орыс  қарым-қатынастары  арнайы  түрде,  жүйелі 
зерттелмеді. Оған себеп: 
-
 
деректер мен фактілердің шектеулігі; 
-
 
мұрағат құжаттарымен танысуға мүмкіндіктердің болмауы. 
Зерттеулерді  талдай  келіп,  еңбектерде  көбіне  бірін-бірі  қайталау,  одан 
қалса  А.  Левшин  мен  В.В.  Вельяминов-Зерновтан  көшіру  орын  алған.  Кейде 
тарихи  мәліметтер  бұрмаланғанын  да  байқаймыз.  Дегенмен,  біз  сол  кезеңдегі 
зерттеушілердің  барлығына  топырақ  шашудан  аулақпыз,  тек  ақ-қарасын 
ажыратып,  обьективті  түрде  тарих  ғылымының  даму  тенденцияларын 
айқындап, жаңа ізденістерге жол ашпақпыз.   
Кеңестік  тарихнамада  XVI-XVIII  ғғ.  қазақ-орыс  қарым-қатынастары 
мәселесі  көбінесе  екі  ел  арасындағы  достық  қатынастар,  елшіліктер  алмасуы 
және  дипломатиялық  миссиялар,  сауда-экономикалық  қатынастар  деп 
көрсетуге, қазақ-орыс елшілік байланыстарын қазақ хандарының Ресей боданы 
болуының алғышарты ретінде көрсетуге негізделген сипаттау түрінде жазылған 
зерттеулерден  тұратын.  Оларда  көпшілікке  белгілі  фактілер,  әсіресе 
елшіліктерге  байланысты,  бірін-бірі  қайталау  басым  еді.  Сондай-ақ,  XVI 
ғасырда басталған Ресейдің отарлау саясаты бүркемеленіп, ашық жазылмайтын.  
Тәуелсіздік  тұсында  жазылған  зерттеуші  Г.Е.  Сабденованың  2001  жылғы 
«Кеңестік  дәуірдегі  Қазақ  хандығының  көршілес  елдермен  байланыстарының 
тарихнамасы»  тақырыбындағы  мақаласында  автор:  «1943,  1949,  1957 
жылдардағы  ұжымдық  еңбектердің  деректемелік  қоры  жеткіліксіздеу 
болғандықтан  Қазақ  хандығының  сыртқы  байланысы  тиянақты  көрсетіле 
қойған жоқ», - деп сол кезеңдегі мұрағат материалдары мен жазба деректердің 
ғылыми  айналымға  қосылмағанына  баса  назар  аударып,  тек  көрші  елдермен 

 
39 
байланыстарын  зерттеу  бағыттарында  алғашқы  қадамдарды  ұлттық 
интеллигенция  өкілдерінің  еңбектерінде  және  зерттеулерінде  көрініс 
тапқандығын атап өткен болатын. 
Кеңес  өкіметі  орнағаннан  кейін,  1924  жылы  жарық  көрген  зерттеуші             
А.П. Чулошниковтың «Очерки по истории казак-киргизского народа в связи с 
общими  историческими  судьбами  других  тюркских  племен»  атты  еңбегінде 
автор  Қазақстан  тарихынан,  этногенезі  мен  саяси  жағдайынан,  оның  ішінде 
қазақ-орыс 
қатынастарына 
байланысты 
мәселелерді 
қарастырады.                        
Б. Сүлейменов А.П. Чулошниковтың еңбегі маркстік тарихнамадан алыс, онда 
буржуазиялық  тарихнамада  жинақталған  мұрағат  деректері  мен  фактілері 
көрініс тапты дейді. 
А.П.  Чулошников  өз  еңбегінде  Хақназар  хан  тұсындағы  қазақтар  туралы 
ноғайлардың  ежелгі  Ресей    мұрағатында  сақталған  мәліметтердің  негізінде 
орыстар, қазақтар туралы үнемі біліп отырғанын айтады. Онда орыс елінің сол 
кезде-ақ  Қазақ  хандығымен  байланыс  орнатқысы  келгендігін  атап  өтеді. 
Сондай-ақ  автор  орыс  патшасы  1573  жылы  саудагер  ағайынды  
Строгоновтардың өтінуімен сауда-экономикалық мүддеде Третьяк Чебуковтың 
елшілігі  келді  дейді.  Бұл  елшілікті  Көшімнің  жиені  Мәметқұл  тұтқындап, 
елшілік нәтижесіз болды. А.П. Чулошников бұл тұста орыс елінің қазақтармен 
Сібір  ханы  Көшімге  қарсы  одақ  құру  мақсатында  1573  жылы  елшілікті 
жібергенін  атап  көрсетпейді.  Автордың  оқиғаны  тізбектеу  желісі  мен  біздің 
логикалық  жүйелеуіміз  бойынша    орыс  елінің  мақсаты  -  әскери  одақ  екендігі 
көрініп-ақ  тұр.    Ал  елшінің  ұсталуының  өзі  соның  дәлелі.  Мұнда                            
А.П.  Чулошников  орыс  елінің  Сібірлік  Көшімге  қарсы  әскери  одақты  Қазақ 
елінен іздегенін мойындағысы келмеген сияқты. 
Сонымен  қатар,  А.П.  Чулошников  1594  жылы  Тәуекел  хан  тұсындағы 
Қазақ  хандығының    Мәскеумен  байланысқа  түсуінің  басты  себебі  ханның 
немере  інісі  Ораз  Мұхаммедті  қайтару  болды  және  ол  мақсатқа  жету  үшін 
қандай  болмасын  шартқа  көнуге  мәжбүр  болды  деген  тұжырымға  келеді. 
Сондай-ақ,  1594-1595  жылдардағы  қарым-қатынастар  нәтижесіз  болды  деп, 
оған  Тәуекел  ханның  орыстарға  қатысты    саясатын  кілт  өзгертуі  себеп 
болғанын  айтады.  Бұл  ретте  автор  қателесті,  өйткені,  Тәуекел  хан  орыс 
елшілеріне  қосып  ұлы  Мұрат  сұлтанды  жіберген  болатын.  Ал  орыстар  өз 
сөзінде  тұрмай,  ханның  немере  інісін  еліне  қайтармайды.  Әрине,  Федор 
патшаның  жіберген  1595  жылғы  В.  Степановтың  елшілігі  Тәуекел  ханға 
орыстардың саясатын ашып берді. Сондықтан да,  Қазақ ханы Тәуекел  орыстар 
жіберуге  уәделескен    Ораз  Мұхамметті  де,  «от  қаруды»  да  бермейтініне  көзі 
жетті. 
Зерттеушілік  дәстүрдің  жалғасы  М.  Тынышпаевтың,  С.  Асфандияровтың 
және  т.б.  қазақ  зерттеушілердің  еңбектерінде  жүзеге  асырылды.  Қазақ-орыс 
қарым-қатынастары  жайлы  түсінікті  және  оның  Қазақстан  үшін  маңызын  көп 
жағынан  тереңдеп  ашқан  М.  Тынышпаевтың  1925  жылы  жарық  көрген 
«Материалы к истории казахского народа» аты еңбегі болды. Бұл іргелі еңбек 
Орталық  Азияның  зерттеушілерін  әлі  күнге  дейін  аса  қызығушылығын 
тудырады. 

 
40 
М.  Тынышпаев  А.П.  Чулошниковтың  еңбегіне  пікір  жазып,  сынаған 
болатын.  Ол  өзін  тек  инженер  ретінде  емес,  сонымен  қатар  қазақ  тарихы  мен 
мәдениетін  терең  білетінін  көрсете  білді.  Мұхаметжан  Тынышпаев                        
А.П.  Чулошниковтың  еңбегінде  Қасым  хан  тұсындағы  Мәскеу  елімен 
дипломатиялық 
байланыстарын 
дәлелдейтін 
мәліметтер 
түгелімен                              
В.В. Вельяминов-Зерновтан көшірілгенін айтады.  
М. Тынышпаевтың қазақ халқының тарихына деген үлкен қызығушылығы 
мен  ғылыми  эрудициясы  А.П.  Чулошниковтың  кітабындағы  жіберілген 
бұрмалаушылықтарды  әділетті  сынға  алған.  М.  Тынышпаев  бұл  кітаптың 
ғылыми дәйексіздігін атап өтіп, былай жазады: «В предисловии автор говорит, 
что  он  задался  целью  «подвести  научный  итог  ко  всей  проделанной,  до  сих 
работе  по  киргизскому  прошлому»,  «оттенить  промахи  и  пробелы 
предшествующей  историографии»,которую  нужно  было  «исправить  и 
дополнить», в то же время оговаривается (введение XII), что работал в «глухой 
провинции,  вдали  от  культурных  центров»,  «с  большим  трудом  и  даже 
случайно  добывал  нужные  книги  и  исторические  материалы,  не  нашел  ни 
одного лица, сведующего и опытного». 
Жалпы  М.  Тынышпаев  А.П.  Чулошниковтың  еңбегіне  мынадай 
қорытынды шығарады: «1) Не менее ¼ книги не имеет отношения к казахам. 2) 
Автор  не  разобрался  в  главнейших  исторических  событиях,  неверно 
представляет  себе  происхождение  киргиз-казахов,  не  разобрался  в  родовых 
делениях, во взаимоотношениях их друг к другу; смешивает историю династий 
с историей народа (все казахи с джаныбековцами, все узбеки с шейбанидами), 
много  места  отвел  фактам  несущественным,  пропуская  в  тоже  время 
главнейшие события, немалым недостаткам является незнание языка, неумелое 
пользование преданиями, бесцеремонные обрашения с терминами (народность, 
племя, род), с эпитетами и т.д. 
3)  Исторические  события  то  старается  выводить  из  материалистического 
миропонимания,  то  рассматривает  как  результат  деятельности  отдельных 
личностей. 
4) Большую часть примечаний, выносок, отдельных мыслей приводит так, 
как  будто  они  взяты  непосредственно  из  первоисточников  (мусульманские 
историки, руские архивы), и что будто отдельные сличения пройзведены самим 
автором, тогда как они большею частью переписаны из  книги 2 Вельяминова-
Зернова». Осыған байланысты М. Тынышпаев Чулошниковтың монографиясын 
объективті  және  адал  ниетті  тарихи  зерттеуге  жатпайтындығын  көрсетеді. 
Демек,  кейіннен  даусыз  деп  есептелген  көптеген  қағидалары  шын  мәнінде 
ондай болып табылмайды. 
Қазақ зерттеушілері қазақ жүздерінің Ресейге қосылуын прогрессивті деп 
есептемеген,  олардың  ойлары  бойынша  бұл  амалсыздықтан  болған,  және 
қазақтардың  мүддесіне  жауап  бермегендіктен  де  отаршылдық  саясатқа  қарсы 
көптеген  көтерілістер  жасағандығын    атап  өту  керек.  Бұл  көзқарасты                      
М. 
Тынышпаев, 
М. 
Дулатов 
және 
А. 
Бөкейхановтар 
ұстанған.                                    
С.Д.  Асфендияров  өзінің  еңбегінде  олармен  ниеттестігін  білдіріп,  бұл  қосылу 
емес,  шикізат  көздерін  алу  мақсатындағы  отарлау  болған  деп  санады.  XX 

 
41 
ғасырдың  40  шы  жылдары  кеңестік  тарихнамада  Қазақстанның  болашақтағы 
дамуына  қазақ-орыс  қарым-қатынастарының  прогресивтігі  туралы  көзқарас 
бекітілді.    XVI-XVIII  ғасырлардағы  қазақ-орыс  қарым-қатынастарына 
байланысты бірқатар мәліметтер Г.Е. Грумм-Гржимайлоның Орталық Азияның 
тарихи  шолуында  кездеседі.  Саяси  қатынастардың  жекелеген  аспектері                      
М.П. 
Вяткиннің 
құрастырған 
Қазақстан 
тарихының 
алғашқы 
құрастыруларында берілген. Аталған еңбектер кеңестік тарихнамада белгілі бір 
қадам жасаған және қазіргі кездің зерттеушілеріне құнды құрал болады.  
Н.Г.  Аполлованың  «Экономические  и  политические  связи  Казахстана  с 
Россией  в  XVIII-начале  XIX  века»  атты  кітабында  қазақ-орыс  қатынастары 
Қазақстанның дамуындағы прогрестік мағынада талданады. 
Едәуір  тарихнамалық  қызығушылықты  XVIII  ғасырдың  екінші 
жартысындағы  қазақ-орыс  қатынастарын  көрсеткен  А.  Сабырхановтың 
кандидаттық 
диссертациясы 
танытады. 
Ғылыми 
қоғамның 
назары 
аударалықтай Қазақстаннан Ресейге, Ресейден Қазақстанға аттанған елшіліктер 
туралы және т.б. мәліметтер  ғылыми айналымға енген. 
В.Я. Басиннің «Из истори русско-казахских дипломатических отношений в 
XVI-XVII  вв.»  атты  еңбегінде  қазақ  хандығы  мен  Ресейдің  қарым-қатынасы 
және  олардың  соңғысының  сыртқы  саясатындағы  ролі  туралы  мәселелерді 
қарастырған.  Кейініректе  ол  бұл  мәселеге  бірнеше  рет  оралып,  толық 
көзқарасы  «Россия  и  казахские  ханства  в  XVI-XVIII  вв.»  атты  еңбегінде 
беріледі.  В.Я.  Басин  монографиясының  кіріспесінде  «Наша  задача  состоит  в 
том, чтобы, критически используя доступные источники и материалы, показать 
роль,  которую  отводило  царское  правительство  Казахстану  в  плане  своих 
интересов.  Ввиду  того,  что  отношения  между  двумя  государствами-Россией и 
Казахстаном  –находились  в  зависимости  от  сложившейся  международной 
обстановки, проблема представляет интерес не только для истории казахского 
народа, но и истории внешней политики России в целом». 
Зерттеуші В.Я. Басиннің пікірінше қазақ-орыс байланыстары ресми түрде 
XV  ғ.  90  жылдары  басталған.  Ол:  «Официальные  русско-казахские  сношения 
начались, по-видимому, не позднее 90-х годов XV в., поскольку книги и списки 
о них упоминаются в русском архиве наряду с такими же списками сибирского 
хана Ибака, а последний умер в 1495 г. К тому же наибольшая необходимость в 
русско-казахском соглашении ощущалась именно в это время, так как все еще 
существовала,  хотя  и  ослабленная,  но  не  примирившаяся  со  своим 
политическим поражением, Золотая орда»,  - деген болатын.  
XVI-XVIII  ғғ.  қазақ-орыс  қарым-қатынастарын  қарастырған  тарихи 
зерттеулерді  тарихнамалық  тұрғыдан  тереңірек  талдау  мәселесі,  бүгінгі 
Қазақстандағы  тарихнама  ғылымының  дамуында  маңызы  зор.  Өйткені,  бұл 
кезеңдердегі  қазақ-орыс  қатынастары  төңкеріске  дейін  де,    Кеңес  өкіметі 
тұсында  да,  тәуелсіздігімізді  алғаннан  кейін  де  зерттеушілер  назарынан 
түспеген  өзекті  мәселелердің  бірі  болғанымен,  тарихнамалық  тұрғыдан  алғаш 
рет зерделеніп, өзінің обьективті бағасын алғалы тұр. 
1953  жылы  И.В.  Сталин  қайтыс  болғаннан  кейін  тарих  ғылымының 
біршама  жаңа  бағыт  алуына  және  еркінірек  дамуына  жол  ашылды.  Сталиндік 

 
42 
кезеңдегі  догматизммен,  «БКП  (б)  тарихы.  Қысқаша  курстағы»  қасаң 
біржақтылықпен  күрес  басталды.  Бұрын  қол  жетпейтін  мұрағат  қорларын 
қарауға рұқсат етіліп, олар ғылыми айналымға түсу мүмкіндіктеріне ие болды.  
Кеңестік  тарих  ғылымы  қатаң  партиялық  әкімшіл-әміршіл  жүйенің 
негізінде дамығанымен, өзінің 70-жылдық тарихында бүгінде ғылыми жағынан 
құнды  дүниелерді  де  алып  келді.  Бұл  ретте  көптеген  мұрағат  құжаттарының 
іздестіріліп,  жариялануын,  ортағасырлық  әртүрлі  тілдердегі  деректердің 
аударылып, кітап болып басылып шығуын атап өту қажет.  1960 жылдан кейін 
КСРО  жалпы  тарих  ғылымында  айтарлықтай  өзгерістер  орын  алды.  Оның 
дәлелі ретінде мұрағатта сақталған құжаттардың өңделіп, белгісіз болып келген 
ортағасырлық  деректердің  аударылып  жариялануы  жатады,  яғни  ғылыми 
айналымға көптеген тарихи деректер қосыла бастады. Олардың қатарына  атап 
айтсақ,  «Казахско-русские  отношения  в  XVI-XVIII  веках»,  «Казахско-русские 
отношения  в  ХІХ-ХХ  веках»,  «Материалы  по  истории  Казахского  ханство  в 
XV-XVIII  веков»  және  т.б.  Әрине,  сол  кезеңдегі  тарихи  деректердің 
тапшылығын  ескеретін  болсақ,  бұл  тарих  ғылымында  орын  алған  үлкен 
өзгерістердің бірі еді.    
Кеңес өкіметі тұсында өмір сүрген тарихшы В.Я. Басин, Т.Ж. Шойынбаев, 
Ф.Н.  Киреев,  Г.И.  Семенюк  және  А.К.  Алейникова  сынды  зертеушілермен 
бірігіп, көп жылдық ізденістерінің нәтижесінде «Казахско-русские отношения в 
XVI-XVIII  веках»  атты  құжаттар  мен  материалдар  жинағын  құрастыруға 
белсене  қатысты.  Бұл  1961  жылы  жарыққа  шыққан  жинақта  көптеген  бұрын 
соңды  белгісіз  және  екінің  бірі  қол  жеткізе  бермейтін  мұрағаттан  алынған 
деректер  ғылыми  айналымға  тұңғыш  рет  енгізілді.  В.Я.  Басиннің  кейінгі 
зерттеу еңбектері мен монографиясының да жазылуына осы деректермен таныс 
болуы, олармен жұмыс жасауы   ықпал етті деп айтуымызға толық негіз бар.   
Тарих ғылымдарының кандидаты атағын алған В.Я. Басин  алғашқы қазақ 
еліне барған орыс елшілігі туралы 1965 жылы «Русское посольство Вельямина 
Степанова в Казахстан в 1595 году» деген мақаласын жариялайды.  Автор бұл 
мақалада  Қазақстан  мен  Россия  арасындағы  саяси  және  экономикалық 
байланыстардың  тарихи  тамыры  тереңде  жатқанын  айта  келіп,  XVI  ғ.  өзінде 
орыстар  қазақтарды  Бұхара  мен  Сібір  хандығынан  өз  елін  қорғаған  ержүрек 
дала  халқы  деп  бағалағанын  атап  өтеді.  Дегенмен  де,  В.  Басин  Ресейге  қазақ 
даласы  Орта  Азия  мен  шығыс  елдерімен  сауда  қатынастарын  жүргізу  үшін 
қажет транзит жолы болғанын және орыс елі олармен бейбіт қатынаста болуға 
мүдделі  екендігін  жасырмады.  Сондай-ақ,  Сібір  ханы  Көшіммен  соғысу  үшін 
Тәуекел ханмен одақтасуға тырысқанын атап өтеді. Зерттеуші В. Басин Тәуекел 
ханның көздеген мақсаты – Сібір ханы Көшім мен Бұхара ханы Абдолламен екі 
майданда  соғысып  жатып,  сол  үшін  де  Ресеймен  достасқысы  келді  деп 
көрсетеді.  Бірақта,  біз  қазақ-орыс  қатынастарына  арналған  құжаттарға  сүйене 
отырып,  1594-1595  жылдары  қазақтар  Бұхара  ханымен  уақытша  бейбіт 
қатынаста екенін аңғардық  және де ол кезеңдегі екі ел арасында соғыс болып 
жатқаны туралы еш бір деректерде кездеспейтінін атап өтуіміз қажет. 
Бұл мақалада зерттеуші 1595 жылы орыс елшілігі Вельямин Степановтың 
қашан,  қалай  және  қанша  адаммен  қазақ  жеріне  баратынын,  елшінің  хан 

 
43 
алдында не сөйлейтіні, сыйлықты қашан және қалай беретіні, ханның сұрағына 
жауабы да алдын-ала дайындалған нұсқада болды деп жазады. Сонымен қатар, 
елшінің  міндетінде  қазақ  даласында  қанша  адам  бар,  олардың  негізгі  кәсібі, 
әскери  күшінің  құрамы  мен  саны,  қазақтардың  қалмақтармен  және  басқа  да 
көрші елдермен қандай қарым-қатынаста екендігін білу де жүктелген еді дейді. 
Бұл  орайда  автор  отарлайтын  елдің  жағдайымен  жақсы  танысқысы  келетін 
Ресейдің көздеген мақсатын да  ап-айқын көрсетіп  отырғанымен, оны басқаша 
түсіндіреді. 
Мақала  авторы  1595  жылғы  орыс  елшілігін  баяндай  отырып,  қазақ-орыс 
қатынастарының  құжаттарынан  цитаталарды  ешбір  талдаусыз  сөзбе-сөз  және 
сілтемесіз келтіреді. Ал соңында: «Қазақтар орыстардың қол астына бұдан көп 
кейін кіргенімен, қазақ халқының бұған талпынысын іске асыруға ықпал еткен 
Вельямин  Степанов  бастаған  орыс  елшілігі  еді»,  –  деп  қорытындылайды. 
Мұндағы  автордың  «қазақ  халқының  орыс  боданына  айналуға  талпынысы» 
тарихта  болмаған  жәйт.  Өйткені,  қандайда  кішкентай,  әлсіз  халық  болсын 
басқа  елдің  қол  астына  кіруге  талпынбайды.  Ал  сол  кезеңдегі  Қазақ  хандығы 
орыс  елінің  қол  астына  кіруіне  мүдделі  емес  еді.  Дегенмен  де,  бұл  мақалада 
автор  тұңғыш  рет  алғашқы  1594-1595  жж.  қазақ-орыс  елшілік  алмасуларын 
ғылыми тұрғыдан баяндап береді. 
В.  Басиннің  1965  жылғы  «Из  истории  русско-казахских  дипломатических 
отношений  в  XVI-XVII  веках»  атты  мақаласында  автор:  «XVI-XVII  ғғ.  қазақ-
орыс  қарым-қатынастары  түбегейлі  зерттелінбеген  және  сол  кезеңдегі  Ресей 
мен  Қазақстан  арасындағы  нақты  байланыстар  XVIII  ғ.  қазақтардың  орыс 
елінің  қол  астына  кіруімен  аяқталды»,  –  дейді.  Әрине,  бұл  мәселе  толық 
зерттелінбеген    мәселелердің  бірі  екендігінде  дау  жоқ,  бірақта  XVI-XVII  ғғ. 
орыс елінің қазақ жерлерін отарлауға талпынысы XVIII ғ. ғана іске асқан деп 
айтуымызға да болады.  
Бұл мақалада автор қазақ-орыс байланыстарының түп тамырын сонау VII-
XI  ғғ.  дейін  алып  барады.  Шын  мәнінде  обьективті  тұрғыдан  қарағанда  бұл 
кезеңде  Қазақ  хандығы  да,  орыс  елі  де  өзінің  этникалық  территориясын 
айқындап,  дербес мемлекет болып құрылған жоқ еді. Сондықтан да қазақ-орыс 
байланыстарын XV ғ. ІІ жартысы - XVI ғ. бастауымыз қажет секілді. Әрине, бұл 
тұста  екі  аймақтың  (VII-XI  ғғ.)  байланыстарының  тарихи  сабақтастығын  атап 
өткен жөн. 
В.  Басин  қазақ  этно-саяси одақтың  құрылуымен-ақ  екі  ел  арасында  саяси 
және шаруашылық, дипломатиялық байланыстар орнады дей келе: «Жәнібектің 
ұлы  Қасым  ханның  (1511-1523  жж.)  тұсында,  Қазақ  хандығының  бірінші  рет 
гүлдену кезеңінде, Қазақстан мен Ресей арасында дипломатиялық байланыстар 
орныққан еді. Оның дәлелі патша мұрағатының (1575-1584 жж.) құжаттарында 
сақталған  38-ші  жәшікте  «Қасым  хан  тұсындағы  қазақтардың  кітабы  мен 
тізімі» деген жазудың болуы», – дейді. Сондай-ақ, автор Қасым ханнан кейін де 
орыстардың Қазақстанға деген қызығушылығы жойылмағанын жазады. 
Мақалада  автор  орыс  елінің  Ноғай  мырзаларынан,  өз  көпестері  мен 
елшілерінен  жинаған  мәліметтерінің  негізінде  XVI  ғасырдың  50  жылдары 
Қазақ  хандығының    күшейгендігін  көрсете  отырып,  оның  көрші  елдер 

 
44 
тарапынан үнемі шапқыншылыққа ұшырап отырғанын  атап өтеді.  Бұл жағдай 
қазақтардың күшті әрі сенімді одақтас іздеуге мәжбүр етті. Даладағы оқиғалар 
қазақтарға  сондай  одақтас  солтүстік-батысындағы  көршісі  –  Ресей  ғана  бола 
алатынына  көздерін  жеткізді  деп  көрсетеді.  Біріншіден,  Қазақ  хандығы  XVI 
ғасырдың  ІІ-жартысында  қайта  өрлеп,  көршілес  Ноғай,  Сібірдегі  Көшім 
хандығына қорқыныш пен үрей тудыртып, Бұхара ханымен одақтасып отырса, 
ол неге одақтасты солтүстік-батыстағы Ресейден іздеуі керек. Екіншіден, мұнда 
Ресейдің  мемлекет  ретінде  тарихтағы  алаты  рөлін  тым  жоғарылатып  жібереді 
де, IV Иванның тұсында ғана Ресей саяси бірігуін аяқтайды дейді. 
В.  Басин  Хақназар  хан  тұсындағы  Қазақ  хандығының  сыртқы  саяси 
жағдайының,  оның  Ноғай,  Сібір  мен  Бұхара  хандықтарымен  қарым-
қатынастарын  көрсетіп,  IV  Иван  тұсындағы    орыс  елінің  сыртқы  саяси 
жағдайымен  ұштастыра  отырып  қарастырады.  Сонымен  қатар,  Орта  Азия, 
қазақ  елі  мен  орыс  мемлекеттері  арасындағы  сауда  байланыстары,  олардың 
қандай жолмен, қай маршрутпен жүзеге асатындығы да баяндалады. 
Автор  XVI  ғасырдың  II-жартысында  қазақ-орыс  қатынастары  жанданды 
және екі елдің көздеген мүдделеріне сай еді дейді. Мұнда 1573 жылғы Третьяк 
Чебуков  бастаған  елшілікке  тоқталып,  оның  мақсаты  мен  қорытындыларын 
ғылыми тұрғыдан талдайды. Мәселен, бұл елшіліктің басты мақсаты Ресейдің  
Сібірдегі Көшімге қарсы қазақ елімен әскери одақ жасасу  екендігін  және оның 
экономикалық  негіздерін  де  атап  өтеді.  «Өкінішке  орай,  Третьяк  Чебуков 
бастаған  елшілік  көздеген  мақсатына  жетпеді.  Қазақтар  мен  орыстардың 
одақтасуынан  қорыққан  Көшім  бұл  елшілікті  қазақ  жеріне  жібермеді.  Оның 
інісі  Мәметқұл  1573  жылы  шілдеде  Тобольск  маңында  елшілікті  ұстап  алып, 
жойды», - дейді. 
Бірақта  бұл  елшіліктер  осымен  тоқтамады,  1594-1595  жж.  екі  ел 
арасындағы  қарым-қатынастардың  қызу  жүргендігін  құжаттар  негізінде 
көрсетеді. 
Мақалада автор қазақ хандары  Қасым, Хақназар, Тәуекел, Тәуке хандарды  
көреген  саясаткер,  күшті  қолбасшы  екендігін  жасырмайды.  В.  Басиннің 
айтуынша  «Ресейге  батыстағы  Сібірдің  қосылуы  қазақ-орыс  дипломатиялық 
байланыстарының  нығаюы  мен  дамуы  үшін  маңызды  роль  атқарды.  Өйткені, 
XVII ғасырдың басында Қазақстанның батысында алғаш орыс мемлекеті пайда 
болған  еді»,  -  дейді.  Әрине,  бұл  тұста  Сібірдің  Ресейге  өз  еркімен 
қосылмағанын  оның  Көшім  ханмен  қаншама  жылдар  бойы  соғыстары    дәлел 
бола алады. 
Бұл  мақалада  автор  XVII  ғасырдың  20-60  жылдары  екі  ел  арасындағы 
қатынастардың  әлсірегенін,  оған  әсер  еткен  факторлар  –  тонаушы  тобырлар 
мен  Жоңғарлардың  агрессиясы  деп  көрсетеді.  Сондай-ақ,  қазақ-орыс  қарым-
қатынастарының күшеюіне Орта Азиялық саудагерлердің әсері болғанын автор 
атап өтеді. Өйткені, Түркістаннан Тобольскіге өту үшін ортаазиялық көпестер 
қазақ  хандарынан  арнайы  түрде  рұқсат  алғанда  ғана  жүзеге  асты.  Сондықтан 
да, қазақ-орыс қатынастарына ортаазиялық көпестерінің де ықпалы болды.  
1694 жылы Тәуке хан І Петрге Тайқоңыр Қолтубай Аталықты жібереді, ал 
орыс  елі  өз  кезегінде  қазақ  даласына  Андрей  Неприпасов,  Василий    Кобяков, 

 
45 
Федор  Скибин,  Матвей  Трошин  бастаған  елшіліктерді  жіберді.  Бұл 
елшіліктердің  ортақ  мақсаты  –  саудагерлерді  тонаушы  тобырларды  анықтап, 
оларды жою еді. 
В.  Басин  XVI-XVII  ғ.  қазақ-орыс  қарым-қатынастарына,  елшіліктердің 
тарихына тоқтала отырып, төмендегідей қорытындыларға келеді: 
-  XVI-XVII  ғғ.  қарым-қатынастар  Қазақстан  мен  Ресей  арасындағы  саяси 
және сауда байланыстарын кеңейтті; 
- Сондай-ақ, география ғылымы үшін үлкен үлес қосты. Елшілердің аймақ 
туралы мәліметтері топография мен гидрографияны байытты;   
-  XVI-XVII  ғғ.  қарым-қатынастар  XVIІІ  ғ.  Қазақстанның  Ресейге  қосылу 
процесіне алғышарт болды;.  
В.  Басин  1968  жылғы  «О  сущности  и  формах  взаимоотношений  царской 
России и Казахстана в XVIІІ в.» деген мақаласында патшалық Ресей мен Қазақ 
хандығының  XVIІІ  ғ.  қарым-қатынастарын,  Кіші,  Орта,  Ұлы  жүздердің  Ресей 
қол астына кіруін жан-жақты талдайды. Зерттеуші  М.П. Вяткин, П.Г. Галузо, 
Н.Е.  Бекмаханова,  Н.Г.  Аполлова,  А.П.  Чулошников  және  т.б.  еңбектерінің 
негізінде  өзіндік  қорытындыларға  келеді.  Автор  бұл  ретте  ең  алдымен 
халықаралық-құқықтық 
категорияларға 
түсініктеме 
береді. 
Мұнда 
«вассалитет»  немесе    «протекторат»  терминдеріне  тоқталып,  тарихи 
оқиғалармен  дәлелдеп  отырып  «Ресей  вассалитеттің  де  элементтері  бар, 
формасы мен мазмұны өзгешелеу протекторат институтын пайдаланды»,  - деп 
қорытындылайды. 
В. Басин өзінің «Казахстан в системе внешней политики России в первой 
половине  XVIІІ  веке»  атты  мақаласында  Қазақстанды  Ресейдің  сыртқы 
саясатында  алатын  орнына  тоқтала  отырып,  орыс  мемлекетінің  шығыстағы 
саясатының  жүзеге  асуына  Қазақстан  негізгі  көздеген  мақсат  екендігін  атап 
өтеді де, мынандай қорытындыларға келеді: XVIІІ ғ. басында қазақ жүздерінің 
билеушілері Ресеймен байланыстарын Жоңғар хандығымен күресу үшін әскери 
көмек  алу  мақсатында    пайдаланғысы  келді.  Бұл  жағдай  Ресейдің  жоспарына  
да сәйкес  келді. Өйткені, орыс елі Жоңғар  хандығын әлсіретіп, қазақ даласына 
өз ықпалын күшейтпек болды. 
XVIІІ ғ. бірінші ширегінің соңында қазақ билеушілері өзара алауыздық пен 
феодалдық  бытыраңқылықта  олар  өз  күшімен  Жоңғарларды  жеңе  алмады. 
Сондықтан  да  қазақ  билеушілері  Ресей  құрамына  кіруге  талпынды,  -дейді. 
Әрине, автордың бұл қорытындыларын тарихшы В.А. Моисеев сынға алды. 
XVI  -  XVIІІ  ғғ.  қазақ-орыс  қарым-қатынастары  В.  Басиннің  көлемді 
монографиясы  «Россия  и  Казахские  ханства  в  в  XVI-XVIIІ  вв.»  деп  аталатын 
еңбегінде  қарастырылған. Бұл зерттеу еңбегін Н.Г. Аполлова сынап, көптеген 
мәселелерімен  келіспейтіндігін  айтып,  өзіндік  бағасын  берген  болатын. 
Сонымен  қатар,  монографияның  кіріспесінде  мұрағат  деректері  мен  зерттеу 
еңбектері  толыққанды    қарастырылмаған  және  сілтемелерінің  кейбірі  дұрыс 
келе  бермейді,  сондықтан  еңбекті  пайдаланғанда  оны  ескеру  қажет  дейді               
Н.Г. Аполлова. 
Бұл  сындарды  В.  Басин  өзінің  «К  изучению  документальной  основы 
истории присоединения Казахстана  к России» деген 1981 жылы жарық көрген 

 
46 
мақаласында  ескерсе  керек.  Автор  мұнда  көптеген  деректер  мен  мұрағат 
қорларындағы  материалдарды  біршама  талдайды.  Соңында  В.  Басин  қазақ-
орыс  байланыстарының  XVI  ғ.  мен    XVIІ  ғ.  дейін  100  жыл  аралығында 
үзілмеген,  ол  қатынастар  туралы  құжаттар  жоқ  болғанымен,  сол  кезеңдегі 
оқиғалар бұған дәлел бола алатынын айтады. 
1965-1980  жылдар  аралығында  XVI-XVIІІ  ғғ.  қазақ-орыс  қарым-
қатынастарын  зерттеген  В.Я.  Басиннің  еңбектерін  біршама  талдап,  негізгі 
мынандай қорытындыларға келдік: 
-  XVI-XVIІІ  ғғ.  қазақ-орыс  қарым-қатынастарын  алғаш  рет  В.  Басин 
кешенді түрде зерттеуге тырысқан; 
-  Қазақ-орыс  қатынастары  XVI  ғ.  бастап  үзіліссіз  Ресей  боданына 
айналғанға дейін жалғасқан ұзақ та, күрделі тарихи процесс;  
- В.Я. Басин өзінің монографиясында қазақ-орыс байланыстарын Ресейдің 
сыртқы саясат жүйесі контексінде  қарастырады; 
- Сонымен қатар, В. Басин өз еңбектерінде мұрағат деректерін толыққанды 
талдамаған деген қорытындыларға келдік. 
Қорыта  келсек,  Патшалы  Ресей,  Кеңес  өкіметі  тұсында  орын  алған 
кемшіліктер,  идеология  XVI-XVIII  ғғ.  қазақ-орыс  қатынастары  мәселесін 
зерттеуде  көптеген  бұрмалаушылықтарға  соқтырғанын  тарихтың  өзі  дәлелдеп 
отыр.  Сондай-ақ,  қазақ-орыс  байланыстарының  көптеген  көлеңке  тұстарын 
бүгінгі  күн  талаптарына  сай,  жаңа  теориялық-методологиялық  тұрғыда, 
обьективтілік,  тарихилық  принциптерді  басшылыққа  ала  отырып  зерттеу 
қажеттілігі заман талабынан туындап отыр.      
XX  ғасырдың  50-60  жылдары  қазақстандық  зерттеушілердің  арасында 
XVI-XVIII  ғасырлардағы  қазақ-орыс  қарым-қатынас  мәселелеріне  деген 
қызығушылық  күшееді.  Г.Ф.  Дахшлейгердің,  С.З.  Зимановтың  еңбектері 
жазылады.  Төңкеріске  дейінгі  кезеңнің  алғашқы  тарихнамасы  болатын                     
Б.С.  Сүлейменовтың  «Проблемы  истории  дореволюционного  Казахстана  в 
советской историографии» атты еңбегін ерекше атап өту керек.  
Кеңестік  кезеңдегі  тарихнаманың  жалпы  сипатына  тән  белгілер 
идеологиялық диктат, көптеген еңбектерді бір типтес еткен саяси тапсырыстың 
болуы.  Сонымен  қатар,  кеңестік  тарихшылардың  мәселені  зерттеуге  қосқан 
маңызды  үлесін  жоққа  шығаруға  болмайды.  Қазақстанның  Ресейге 
қосылуының  прогресивті  нәтижесі  туралы  концепцияның  басымдығына 
қарамастан,  кеңестік  тарихшылармен  мәселенің  проблемасын  кеңейіткен 
бірқатар  тақырыптар  жасалынған.  Бірте-бірте  ғылыми  еңбектердің  деректік 
негізі кеңейіп, тарихнамалық зерттеулер пайда болды.  
Біздің  ойымызша,  төңкеріске  дейінгіден  кеңестік  тарихнама  таптық 
идеология  мен  догмаға  негізделген,  жұтаңдаған  маркстік  методологияға 
берілген болса да, толық ғылыми зерттеулер мазмұнымен ерекшеленеді. Бірақ 
мұқият қарастыру барысында жанасу орындарын табуға болады.  
XVIII  ғасырдағы  қазақ-орыс  қарым-қатынасы  мәселелеріне  қазіргі 
қазақстандық  тарихшыларының  көзқарастарының  эволюциясын  толығырақ 
қарастырып  көрейік.  Қазақстанның  Ресейге  қосылуына  байланысты  бұрын  
кеңестік  тарихнамадағы  үстем  болған  «шексіз  мейірімділік»  концепциясынан 

 
47 
айырмашылығы,  көбірек  плюралистік  көзқарастар  мен  бағалаулар  әртүрлі 
болып  келеңсіздік, жағымсыздықтан ашық мақтаушылыққа дейін күрт өзгерді. 
Мысалға,  М.Қ.  Қозыбаевтың  тарихнамалық  очеркінде  К.  Маркстың                                
Ф.  Энгельске  хатының  үзіндісінен  дәйексөз  келтіреді:  «Россия  действительно 
играет  прогрессивную  роль  по  отношению  к  Востоку.  Несмотря  на  всю 
подлость и славянскую грязь, господство России играет цивилизирующую роль 
для  Черного  и  Каспийского  морей  и  Центральной  Азии  для  башкир  и  татар». 
Тарихшы  мынадай  сұрақ  қояды:  «Что  же  изменилось  сегодня  в  оценке  роли 
России  для  народов  Востока?».  Жауап  мынадай:  «Вся  подлость  и  славянская 
грязь»  России  для  народов  Центральной  Азии  однозначно  состояла  в 
колонизаторстве,  политике  геноцида  и  этноцида,  русификации,  изъятия 
плодородных  земель  у  казахов,  в  подовлении  национально-освободительного 
движения и т.д.».  
Біздің  зерттеу  тақырыбымыздың  аясында  қазақтың  белгілі  этнографы                  
М.С. Мұқановтың еңбегі елеулі қызығушылық танытады. Автор Қазақстанның 
солтүстік  территориясын  күшпен  тартып  алуға  шақырған  орыс  жазушысы                   
А.  Солженицынмен,  Қазақстанды  саясаткер  мен  ғалымға  жол  бергісіз 
«кровоточачем  сегодня  уголке  страны»  деп  балағаттап  зілденіп,  референдум 
жолымен  территориялық  келіспеушіліктерді  шешуге  шақырған  этнограф, 
кейінірек  белгілі  саяси  қайраткер  Г.  Старовойтовамен  өткір  пікірталасқа 
түскен. 
Осындай 
негізсіз 
және 
жауапкершіліксіз 
мәлімдемелерді                              
М.С.  Мұқанов  дәлелді  еңбекпен  теріске  шығарды.  Ол  араб,  парсы, 
византиялық, батыс европалық, қытай жазба деректерінің сондай-ақ, Қазақстан 
жерінде  болған  немесе  басқалардың  мәліметтері  бойынша  қазақ  даласын 
суреттеген саяхатшылар мен тарихшылардың еңбектерінің негізінде XVI-XVII 
ғасырларда  құрылған  қазақтардың  тарихи  этникалық  территориясы  қазіргі 
Қазақстан Республикасы территориясында өмір сүріп жатқан қазақтардың жері 
екендігін дәлелдеді. 
Оған  орыстардың  Орталық  Азия  территориясына  қоныс  аударуының 
тарихи үрдісін зерттеуге арнаған И.В. Ерофееваның жұмысы қайшы келеді. Ол 
Рудный Алтай территориясы мен Жоғарғы Ертістің сол жақ жағалауы алабында 
Семейден Зайсанға дейін XVII-XVIII ғасырдың бірінші жартысында тек ойрат 
тайпалары мекендеп, олар XVIII ғасырдың ортасына дейін алғашқы орыс қоныс 
аударушыларының  жақын  көршілері  болған  деген  қорытындыға  келген.                   
И.  Ерофееваның  көшпелі  қазақтар  мен  ойраттардың  территориясы  мен 
шекаралары туралы ешбір хабары жоқ ресми орыс деректеріне ғана негізделген 
дәлелдері күмән келтіреді. Сонымен қатар, ол өзінің айтқандарына қарсы келіп, 
алғашқы  орыс  қоныс  аударушылары  бұл  аймақта  XVIII  ғасырда  ғана  пайда 
болған дейді.  
Г.  Мендигулованың  ойы  бойынша  Ресейдегі  қазақ  иррендентасы  царизм 
кезеңіндегі  байырғы  қазақ  территориясын  Ресей  мемлекетінің  отарлауы  мен 
қосып  алуымен,  сондай-ақ,  кеңестік  кезеңде  Орта  Азияны  ұлттық-
территориялық межелеуде 1924 жылы РКФСР-ның пайдасына Батыс, Солтүстік 
және  Шығыс  Қазақстанның  солтүстік  шекаралық  жерлерін  негізсіз  тартып 
алулары  нәтижесінде  құрылған.  Төменгі  Поволжье,  Оңтүстік  Орал,  Оңтүстік-

 
48 
батыс Сібір территориясы қазақ халқының таралу ареалына кіреді, ол ежелден 
бері  осында  өмір  сүріп,  қазақ  этногенезіне  қатысқан  ру-тайпаларының 
шежіресімен  дәлелденеді.    Сонымен  қатар  оның  айтуы  бойынша  қазақ  ру-
тайпалары  Оңтүстік-Батыс  Сібір  территориясын орыс отарлаушыларының  бұл 
өңірге  келгеніне  дейін  қоныстанған.  Кеңестік  кезеңде  РКФСР-ның  құрамына 
Астрахань,  Орынбор,  Тобыл,  Томск,  Енисей  губернияларының  жерлері 
қосылып,  сонымен  қатар  оның  есептеуі  бойынша  жалпы  көлемі  600  мың  кв. 
шақырым  болатын  Орынбор,  Сібір  және  жартылай  Орал  казак  әскерлерінің 
жерлері  өткен.  Автор  Ресейдегі  қазақ  ирренденті  қазақ  халқының 
этножағрафиясын  білмеуінен  немесе  әдейілеп  үнсіз  қалуынан,  осы 
территориялардағы  жергілікті  халықтың  экономикалық,  этникалық  және  де 
басқа  да  мүдделерін  мүлдем  елемеуінен  пайда  болды  деген  қорытындыға 
келеді.  Айтылған  жерлерге  орталық  және  кішіресейлік  губерниялардан  қоныс 
аударушылардың  қарқынды  орналасуы  оның  ойынша  халықтың  этникалық 
құрамының  өзгеруіне  алып  келіп,  бұл  кейіннен  төменгі  Повольже,  Оңтүстік 
Орал және Сібір жерлерін «исконных русских землях» деп айтуына мүмкіндік 
берді дейді.  
XVI-XVIII  ғасырлардағы  қазақ-орыс  қарым-қатынас  мәселелеріне 
қазақстандық  тарихшыларының  көзқарастарының  шоғыры  осындай.  Оған 
бірқатар  ресейлік  зерттеушілердің  пікірі  қарсы  тұрды.  Олар  Ресей  мен 
Қазақстанның  қарым-қатынас  тарихын,  бұл  аумақтағы  Ресейдің  саясаты 
басқыншылық, ал қосылудың әсері кері болғандығы, Ресей  халықтың ұлттық 
байлығын  тонап,  қазақтардың  мемлекеттілігін,  жақсы  жерлерін  тартып  алған 
«солтүстік қанішер жыртқыш» ретінде бейнеленген көзқарастарды қайта қарау 
қажеттілігін  негіздейді.  Осы  айтылған  пікірден  Ресейлік  тарихнамада 
европацентристік, 
царизмның 
Қазақстандағы 
отарлық 
саясатының 
патерналистік тұжырымдарының үстем етуін анықтауға болады. Жалпы қазіргі 
кезеңдегі  ресей  тарихнамасында  ресей-қазақ  қатынастарына  байланысты 
бірқатар  зерттеушілердің  ойлары  Қазақстандағы,  сонымен  қатар  басқа  да 
Орталық  Азиялық  елдердегі  ғылыми  ізденістер  бұрынғысынша  Ресейдің 
прогресивтік  және  өркениеттік  миссиясы  тұрғысынан  қарастырылуы  керек 
деген  ұстанымда.  Сондай-ақ,  оларда  Қазақстандағы  тарих  ғылымы  қажетті 
бағыттағы  қоғамдық  ойды  қалыптастыратын  саяси  тапсырысты  орындайды 
деген  терең  сенімі  қалыптасқан.  Қазіргі  кезеңдегі  Ресейлік  тарих  ғылымы 
өкілдерінің  бірқатарына  мынадай  ой  айту  үйреншікті  болып  қалды: 
«Национальная 
история, 
написанная 
с 
подобных 
позиций 
(Ресей 
империясының  отарлық  саясатын  сынауға  байланысты),  представляет  собой 
крайний  взгляд.  Для  историков  данного  региона  характерны  и  менее  жесткие 
точки  зрения.  Все  зависит  от  того,  что  пропагандируют  средства  массовой 
информации  и  выступления  первых  лиц  государства.  Так,  отвечая  на  вызов 
политической  элиты,  формируется  национальная  историография,  основой 
которой  является  переосмысление  прошлого  посредством  культивирования 
национально-патриотических 
взглядов, 
особенно 
в 
оценке 
истории 
взаимоотношений  русского  народа  и  народов  Центральной  Азии  на 
протяжении предшествующих столетий».  

 
49 
Зерттеуші  В.А.  Моисеев:  «Қазақстандағы  патша  үкіметі  мен  кеңестік 
режимнің  жіберген  барлық  қателіктері  мен  қылмыстарында  сөз  жоқ,  бірақ 
кеңес  үкіметі  қазақтарға  мемлекеттілік  беріп,  қазақ  халқын  ортағасырлықтан 
шығарып  алды.  Бұл  мемлекеттілік  (1920  жылғы  автономиялық  Республика 
және 1936 жылғы одақтас Республика) қолдан жасалып, ол ішкі дамудың өнімі 
болған жоқ. Оның құрылуы, Ресейдің есебінен және оған нұқсан келтіріп, Орта 
Азиядағы басқа да мемлекеттік құрылымдар сияқты билеуші партияның ұлттық 
мәселені шешудегі дұрыстығын көрсетуі еді», - деп тұжырымдайды. 
Тағыда  бір  ойды  келтіріп  кетуге  болады.  Жоғарыда  аталған  мәселелер 
арасында  XIX  ғасырдың  соңы  мен  XX  ғасырдың  басындағы  орыстар  мен 
жергілікті  халықтар  арасындағы    қарым-қатынас  үрдісі  елеулі  түрде  қайта 
қаралды.  Кеңестік  тарихнамада  ол  тек  қана  патерналистік  болып  анықталған, 
сондықтан  да,  прогресивті  деп  саналды.  Посткеңестік  кезең  өңірлердегі 
этникалық  қауымдастықтардың  ұлттық  өзін-өзі  басқаруға  талпынысымен 
сипатталады. Бұл үрдістегі негізгі рөлді ұлттық тарихты қайта жазуға бөлінген, 
онда  өткеннің  оқиғаларын  саяси  амбициялардың  пайдасына  таңып  түсіндіру 
басым.  Бұл  бағыт  тәуелсіздігін  алған  Қазақстан  тарихнамасында  да  айқын 
көрініс  тапты.  Тәуелсіз  Республика  тарихшыларының  тарихи  танымындағы 
қазақтардың  өткені  туралы  ресми  тұжырымдамасы  Е.В.  Безвиконнаяның 
қорытындысы  бойынша,  өлкенің  отарлық  басып  алушылығының  басталуы, 
дәстүрлі  қазақтардың  қоныстанған  жерлерін  аннекциялауға  алып  келген  ішкі 
және сыртқы жағдайлардың әсірінен қазақ халқы ресейлік бодандықты еріксіз 
қабылдау фактісін мойындауға негізделді. Отарлау көшпелі қоғамның дәстүрлі 
басқару  жүйесін,  мәдениеті  мен  салт-дәстүрін  құртатын  механизмге  айналды. 
Бұл  ой  қорытуларда  «жаулап  алу»,  «бағындыру»,  «отар»  сияқты  терминдер 
кеңінен  пайдаланылып,  оларға  нақты  анықтамалар  берілмеді.  Міне, 
Қазақстандағы  тарихи  білімді  аңызға  айналдыруды  сынайтын  және  өз 
аңыздарын  қорғап,  жаңасын  тудыратын  Ресей  зерттеушілері  бір  бөлігінің 
көзқарасы осындай. 
Сөзсіз  мұндай  ұстанымдар  Ресейдегі,  сондай-ақ  Қазақстандағы  тарихи 
білім  методологиясының  белгілі  бір  дағдарысқа  түскенін  көрсетеді.  КСРО 
құлаған соң ғылыми танымның сипаты мен методологиясында терең өзгерістер 
байқалды.  Идеологиялық  қысымнан  босаған  ғалымдар  шығармашылық 
еркіндік  алды.  Бірақта  сонымен  қатар  тарих  ғылымы  мемлекет  тарапанынан 
кепілді  әлеуметтік  тапсырыс  берушіні  жоғалтып,  бұл  ғалымдардың  бірқатар 
абыржуына алып келді. Бұрынғы методологиялық қағидалардан бас тарту жаңа 
тұрғыларды  қажет  етті.  Ғалымдар  төңкеріске  дейінгі  тарихшылардың 
еңбектеріне  қайта  назар  аударып,  бірақ  көбінесе  сынмен  қарамады. 
«Империялық  идеяның»  қайта  дамуы  байқалып,  ол:  империялық  мәселелерге 
қызығушылықтың  өрістеуі,  оның  мағынасы  мен  маңызына,  институттық 
рәсімделуіне, ресейлік геосаяси кеңістігінде көрініс табу түрінде байқалды.  
Бұрын  соңды  ғылыми  айналымға  көп  түсе  қоймаған  алуан  түрлі  орыс 
энциклопедияларындағы  деректерді  талдай  отырып,  зерттеуші  Мұхтар  Құл-
Мұхаммед  «Орыс  энциклопедияларындағы  қазақ  шежіресі»  атты  1994  жылы 
жарық  көрген  еңбегінде  қазақ-орыс  байланыстарына  қатысты  деректер 

 
50 
негізінде жаңа пікірлерге келеді. Автордың айтуынша кеңес өкіметі орнағанға 
дейін  жазылған  энциклопедиялары  коммунистік  идеология  үстемдік  еткен 
жылдарда негізінен буржуазиялық бағыттағы орыс ғалымдары шығарған деген 
желеумен  көбінесе  арнайы    ғылыми  зерттеулердің  обьектісі  бола  алмаған  бұл 
деректердің құндылығы жоғары. 
Автор: «Біз бұл деректерді әлдекімдердің территориясына көз аларту үшін 
емес,  тарихи  шындықты  констатациялау  үшін  келтіріп  отырмыз»,  -  дей  келе 
зерттеушілерді  бір  сәт  орыс  энциклопедияларына  үңілуін  ұсынады.  Мұнда 
автор  «Қазақстан  Ресейге  бодан  болар  тұста  осы  күнгі  Ресей  құрамындағы 
Астрахан,  Қорған,  Омбы,  Орынбор  өлкесіндегі  бірқатар  жерлер  Қазақ 
хандығының  құрамында болатын»,  -  дей  келіп,  мұны  орыс  энциклопедиялары 
арқылы  дәлелдейді.  Мәселен,  «Үлкен  энциклопедия»  қазақтар  «Есілдің 
жоғарғы ағысы, Тобыл, Ертістің бойындағы далаларды мекендеді», деп жазса, 
«Гранат»  энциклопедиясында  «Солтүстік  Тұранның  ұлан-байтақ  даласында» 
тұрды деп атап көрсетеді. «Брокгауз-Ефронда»: олардың Астрахан, Верхнеурал, 
Челябі, Троицк уездерінде еркін көшіп-қонатынын да атап көрсеткен. 
Автор  «Қазақ  халқының  жоңғар  шапқыншылығына  қарсы  күресі»  атты 
тарауда «Ресей патшалығы да жоңғар-қазақ қатынастарының шиеленісуіне өте-
мөте мүдделі болды. Өзара соғыстан күйзелген екі айдаһардың ортасындағы ел 
үшін  екеудің  бірін  таңдайтындығы  Ресейліктерге  ертеден  мәлім  еді»,  -  деп, 
Ресейдің көшпелі екі елдің арасына жік салуын, екі елді қырқыстырып, әлсізін 
өз отарына айналдыру саясатын ашып көрсеткен болатын. 
Сонымен  қатар,  М.  Құл-Мұхаммед  «XVIII  ғасырдың  алғашқы 
жартысындағы  қазақ-орыс  қатынастары»  деген  тарауда  екі  ел  арасындағы 
қатынастар  проблемасына  орыс  энциклопедияларының  ерекше  көңіл 
бөлгендігін атап өтеді. Бұл еңбекте автор тәуелсіздік алғаннан кейін көп ұзамай 
қазақ-орыс  қатынастарына  жаңаша  көзқараспен  қарап,  баға  беретін  уақыт 
жеткендігін баяндайды. 
Энциклопедиялардағы 
мақалалардың 
негізінде 
автор 
1594-1595 
жылдардағы екі ел арасындағы елшіліктер туралы мәліметтерді басқа деректер 
мәліметімен  салыстыра  талдаған.  Әрине,  энциклопедияны  дерек  ретінде 
қарастырғанда  ондағының  барлығын  обьективті  деу  қисынсыз.  Мәселен, 
«Тәуке  хан  қартайған  кездегі  ру  аралық  қырқысты    қырғыз-қайсақтардың 
көршілері  пайдаланып,  оңтүстік-батыстан  –  қалмақтар,  солтүстіктен  – 
башқұрттар  мен  Сібір  казактары,  шығыстан  жоңғарлар  тықсыра  бастады. 
Көшпенділердің  үздіксіз  шапқыншылығы  1717  жылы  қазақ  хандары  Тәуке, 
Қайып, Әбілхайырдың ұлы Петрге өздерін Ресей қол астына алу туралы өтініш 
жасауына  жол  ашты»,  -  деп  жазылған.  Шындығында  Тәуке  хан,  Қайып  хан, 
Әбілхайр  тұсында  әр  жылдары  қазақ-орыс  саяси-дипломатиялық  қатынасы  
жүріп жатқандығы туралы құжаттар сақталған, олар екі ел арасындағы достық-
көршілік қарым-қатынастарды орнату сипатында болды, алайда қазақтардың өз 
еркімен Ресейге бодан болуын растайтын бірде бір материал жоқ. «Сондықтан 
энциклопедия  авторының  бұл  туралы  пікірін  империялық  Ресей  саясаты 
тұрғысынан  жазылған  инсинуация  деп  қабылдаған  жөн»,  -  деп  автор 
энциклопедиялардағы субьективтілікті айқындайды. 

 
51 
Мұхтар  Құл-Мұхаммед:  «Өкінішке  орай  коммунистік  идеология  үстемдік 
еткен  Кеңес  Одағы  тұсында  тең  дәрежеде  өткен  қазақ-орыс  дипломатиялық 
байланыстарының  алғашқы  кезеңіне  қатысты  құжаттар  қасақана  бұрмаланып, 
идеологиялық қалыпқа түсірілді. Бұл байланыстар Қазақстанның Ресейге бодан 
болуының алғышарттары ретінде қарастырылып, оның мазмұны саясатқа қарай 
бұрмаланды»,- деп шындықтың көзін ашып берді. 
Қазақ-орыс  қарым-қатынастарын  орыс  энциклопедияларының  негізінде 
қарастырған М. Құл-Мұхаммед XVIII ғасырдың алғашқы жартысындағы екі ел 
арасындағы  байланыстарды  талдай  келіп,  төмендегідей  қорытындыларға 
келеді: 
-  Ғасыр  басында  ұзаққа  созылған  қазақ-жоңғар  әскери  қақтығыстарының 
нәтижесінде Ресей империясына қазақ жерін отарлау жоспарын жүзеге асыруға 
қажетті алғышарттар жасалды; 
-  Қазақ  жерін  отарлау  үшін  орыс  патшалығы  орыс-қазақ  дипломатиялық 
байланыстарына ерекше маңыз беріп, оны жандандыра түсті; 
-
 
Жоңғар  соғысынан  әбден  әлсіреп,  өз  ішіндегі  алауыздығы  күшейген 
Қазақ хандығының осал тұсын тап барлаған Ресей империясы 1731 жылы Қазақ 
хандығының Кіші жүзіне бодандық қамытын кигізді; 
-
 
XVIII  ғасырдың  басында  бір  кездері  түрлі  қылмыстық  әрекеттері  үшін 
қашып,  Ресейден  шеткері  аймақтарын  паналаған  казак  әскери  бөлімдері  орыс 
патшалығының  қазақ  өлкесіндегі  отаршылдық  саясатын  жүргізудің  басты 
құралына айналды. 
  Шетелдік тарихнамада, сыртқы саясаттың жеке аспектілеріне байланысты 
көптеген  көзқарастар  бар,  оның  ішіндегі  үстемдік  етуші  бағыттардың  бірі 
Ресейді  әрқашанда  агрессиялық,  басқа  территорияларды  басып  алуға 
ұмтылатын ел етіп көрсетуге бағытталған (Дж. Болсовер, Э. Дрио, Б. Джелавич, 
Э. Каррер д Анкос және т.б.). Бұл тұжырымдама саяси міндетпен  - КСРО мен 
Ресей Федерациясының сыртқы саясаты мен патша үкіметінің саяси бағытының 
арасындағы  тығыз  байланыстылығын  көрсету  үшін  жасалынған  болатын. 
Ресейдің агрессияшылдығын, сыртқы саясаты ынтымақшылдау, қорғанушылық 
сипаттағы  батыс  елдеріне,  бірінші  кезекте,  Ұлыбритания  мен  Францияға 
қарама-қайшы  қойылады.  Олар  авторлардың  ойынша  өркениетік  қызмет 
атқарып,  көптеген  Азия  және  Африка  елдерінің  модернизациялануына  ықпал 
етіп,  прогресті  алып  келушілер  болып  есептелді.  Осы  тұста  олардың  сыртқы 
саясатының  отарлық  мәні  мүлде  көрсетілмейді.  Ресейдің  сыртқы  саясатын 
сыпайырақ  етіп  бағалайтын  либералды  мектепке  жатқызуға  болатын 
тарихшылар  (А.  Дебидур,  Г.  Темпери,  В.  Пьюрир,  М.  Андерсон  және  т.б.) 
дөрекі біржақтылықтан қашып, барлық ұлы державалар оның ішінде Ресей де, 
өзінің экономикалық, саяси және әскери-стратегиялық мақсаттарына жету үшін 
қандай да болмасын амалдарды пайдалануға дайын екендігін көрсетеді.  
Осындай  қайшылықтарға  қарамастан,  жалпы  батыстық  зерттеушілердің 
көзқарастарының  негізінде  батыстық  отарлау  шығыс  елдеріне  қатысты  
өркениеттік  миссияда  болған  деп  бағаланатын  европацентристік  үлгі  жатыр. 
Бұл  жерде  олардың  ойы  бойынша  Ресей  де  басқа  Азиялық  елдер  қатарына 
жатқызылған.  Сондай-ақ  батыстық  зерттеулерде  қазақ  халқына  деген 

 
52 
империялық дәстүрдің тікелей жалғасы болатын царизмнің саясаты мен Кеңес 
Одағының  саясатының  арасындағы  байланыстарға  қатарластыра  салыстыру 
жүргізеді.  
Қазіргі  заманғы  батыс  зерттеушілерінің  зерттеу  тұрғыларының  негізін  
модернизация теориясының өзгертілген нұсқасы құрайды, яғни кейбір сыртқы 
әсердің  ықпалымен  дәстүрлі  қоғамның  саналы  түрде  дамуы  сипатталады. 
Ресейлік  және  шетелдік  тарихнамада  деректік  базада  айтарлықтай 
ерекшеліктердің  сақталуына  қарамастан,  Ресейдің  Орталық  Азия  аумағыдағы 
саясатын  зерттеу  тақырыптары  мен  методологиялық  нұсқаулары  ұқсас  болып 
келеді.  Сонымен,  батыс  тарихнамасындағы  империялық  мәселенің  дамуы 
жоғарыда  аты  аталған  зерттеуші  А.  Каппелераның  еңбегінде  ұтымды 
көрсетілген.  Автор  модернизациялық  процестер  ықпалы  мен  оның  әсерінен 
өзгерген империялық этносаяси және этномәдени кеңістіктегі Ресей мемлекеті 
тарихының  тұтас  көрінісін  құрастырып  көрсетпек  болды.  Бұл  бүгінгі  күндегі 
Ресей  мемлекетіндегі  империялық  идеяның  мәні  мен  формаларын  көрсеткен 
сәтті    зерттеу.  Автордың ойы  бойынша:  «в  XVII  и  XVIII  вв.  калмыки,  как  и 
крымские  татары  и  другие  кочевники,  а  также  украинцы  воспринимались 
имперским  центром  как  ненадежные  народы,  считались  «бунтовщиками  и 
потенциальными предателями». Их элите были гарантированы привилегии и 
определенные  права  самоуправления,  однако  они  не  признавались 
полноценными,  равноправными  с  русскими  дворянами,  и  потому,  за 
исключением 
некоторых 
высокопоставленных 
вельмож, 
не 
были 
кооптированы в дворянство империи».  
Жалпы  жиналған  ғылыми  зерттеулердің  көпшілігі  Ресейдің  тәуелді 
территориялармен  қарым-қатынасы  мәселелеріне  тарихшылардың  тұрақты 
түрде  назар  аударғандығын  көрсететіндігін  атап  өту  керек.  Мұны  толығымен 
қазақ-орыс қарым-қатынастары тарихына жатқызуға болады. ХХ ғасырдың 30-
шы  жылдары  зерттелініп  отырған  мәселе  бойынша  жаңа  еңбектер  пайда  бола 
бастады. Олардың маңызы айтарлықтай болмады. Өйткені, ол XX ғасырдың 40-
50-ші жылдарындағы ағылшын және американдық тарихшыларының Қазақстан 
мен Орта Азияға  қызығушылығының бәсеңдеуі, халықаралық қатынастардағы 
батыс  әлемі  мен  КСРО  арасындағы  идеологиялық  қарсы  тұрулардың 
шиеленісуінен  биполярлы  жүйенің  қалыптасуымен  түсіндіріледі.  Бірақта,  ХХ 
ғасырдың  ІІ  жартысынан  бастап  Орта  Азия  мен  Қазақстан  тарихы  батыстық 
тарихшылардың  қайтадан  қызығушылығын  туғызды.  Бұл  жағдай  отарлық 
жүйенің  құлауымен  және  алдыңғы  қатарлы  батыс  державаларының  шығыс 
елдеріне  ықпал  ететін  жаңа  құралдарды  іздеумен  түсіндіріледі.  АҚШ  пен 
Англияда  шығыстану  мен  кеңестану  мәселеріне  көңіл  аударған  Орта  Азияны 
зерттеу  орталықтары  ашылды.  Мұнда  сонымен  қатар,  Орталық  Азия  мен 
Қазақстанға  қатысты  мәселелер  зерттеліне  бастады.  Шетелдік  авторлардың 
еңбектері  төңкеріске  дейінгі  және  кеңес  тарихшыларының  жарық  көрген 
зерттеулеріне  негізделген.  Сондықтан  да  онда  КСРО-да  белгілі  фактілер  мен 
оқиғалар қарастырылған, бірақ оладың түсіндірілуі көп жағдайда тікелей қарсы 
және  «қырғи-қабақ  соғысы»  жағдайында  тіптен  саясаттандырылған  болатын. 

 
53 
Бұл еңбектерде Қазақстанның Ресейге қосылуы жайлы, сонымен бірге отарлық 
үстемдіктің орнауы туралы біртұтас обьективті ой жоқ. 
Орталық Азия жайлы көптеген шетелдік басыламдар XX ғасырдың 60-шы 
жылдарында  пайда  болды.  Бұл  басылымдардың  сапалы  талдануы,  олардың 
проблемалық-тематикалық  жоспарларында  өзгерістердің  жоқтығы  анықталды. 
Англо-американдық  тарихнамадағы  басты  бағыттар  Ресейдің  Түркістанды 
жаулауы,  Ресей  протектараты  орнағаннан  кейінгі  елдегі  әкімшілік  құрылым 
мәселелері болды. 
1991-ші  жылғы  КСРО-ның  құлауы,  АҚШ  пен  Европа  елдері  өздерінің 
экономикалық  және  әскери-саяси  позицияларын  бай  қорлары  бар  Қазақстан 
мен  Орталық  Азияда  нығайтуы,  Ресейге  қосылу  кезеңіндегі  қазақ-орыс  және 
орыс-ортаазиялық қатынастар тарихына үлкен қызығушылық танытты. Қазіргі 
таңда шетелдік тарихнамада империялық проблематикаға, мәндік мағынасына, 
институттік  рәсімделінуіне,  маңызды  тарихи  феномен  ретіндегі  танылған 
империяның түрлеріне көп көңіл бөлінетіндігі анықталды. 
 

жүктеу/скачать 1,15 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: