Жалпы генетика негiздерi Тақырып Моно- жӘне полигенді
жүктеу/скачать 1,43 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Мендельдің екінші ережесі немесе ажырау ережесі
| Тұқымқуалаушылық – тұқым қуалау ақпаратын сақтайтын, екі еселейтін және ұрпақтар ұрпаққа берілуін қамтамасыз ететін барлық ағзаларға тән жалпы қасиет.
Тұқым қуалау - көбею түрлеріне байланысты әр түрлі болатын ұрпақтан ұрпаққа тұқым қуалау ақпаратының берілу әдісі. Жыныссыз көбею кезінде вегетативті жасушалармен немесе споралар арқылы тұқым қуалау іс жүзіне асырылады, сол арқылы ата-аналары мен ұрпақтар арасындағы жоғары дәрежедегі ұқсастық қамтамасыз етіледі. Жынысты көбею кезінде тұқым қуалау жыныс жасушалары арқылы жүзеге асырылады. Бұл жағдайда ата-аналары мен ұрпақтар арасындағы ұқсастық алдынғыдан төмен болады, бірақ көптеген өзгергіштік байқалады, соның нәтижесінде эволюция процесі мен сұрыптауға көп материал жиналады. Соныменен, тұқым қуалау ата-аналық ағзалардың тұқым қуалайтын ақпараттарын бірқатар ұрпақ бойы бөліп беру әдісі. Тұқым қуалаудың негізгі заңдылықтарын Г. Мендель ашқан. Г. Мендель зерттеулерінің жетістікке жетуі гибридологиялық талдауға байланысты болды. Бұл әдiстiң мынандай ерекшелiктерi бар: 1) Замандастарымен салыстырғанда Мендель ата-аналары мен олрадың ұрпақтарындағы барлық белгілерді санамай жеке альтернативті белгіні бөліп алып, соның тұқым қуалауын талдады; Бірқатар ұрпақ бойы әрбір альтернативті белгілердің тұқым қуалауына нақты сандық есеп жүргізіп отырды; Шағылыстырудан алынған бірінші ұрпақ ғана қадағаланып қоймай, әрбір будандардың өздігінен тозаңдану кезіндегі алынған ұрпақтары да сипатталып отырды. Мендель зерттеу объектісі үшін альтернативті белгілерімен ажыратылатын, көптеген түрі бар ас бұршақты таңдап алды. Бір жұп альтернативті белгі бойынша талданатын дараларды шағылыстыру моногибридті, екі жұп бойынша - дигибридті, көп жұп альтернативті белгі бойынша болса полигибридті шағылыстыру деп аталады. Мендель тәжірибелерінде сары және жасыл түсті тұқымдары бар ас бұршақтар түрлерін шағылыстырды, барлық ұрпақтарында (бірінші ұрпақтардың будандарынды) тұқымдары сары түсті болып жарыққа шықты. Байқалған заңдылық бірінші ұрпақтағы будандардың біркелкілік ережесі деп аталды. Бірінші ұрпақта көрініс берген белгіні доминантты, көрініс бермей, жасырын қалған белгіні – рецессивті деп атады. Белгілердің (гендердің) “тұқым қуалайтын факторларын” Мендель латын алфавитіндегі әріптермен белгілеуді ұсынды. Бір жұпқа жататын гендерді бірдей әріппен белгілеу енгізілді, бірақ белгінің доминантты жағдайдағы аллелін – үлкен, ал рецессивтісін – кіші әріптермен белгілейді. Доминантты аллель бойынша гомозиготалы дараны – АА, рецессивтіні – аа, гетерозиготаны Аа деп жазып көрсетеді. Рецессивті аллель тек ғана гомозиготалы жағдайда, ал доминантты – гомозиготалы және гетерозиготалы жағдайда да жарыққа шығатынын тәжірибе көрсетті. Гендер хромосомада орналасқан. Мейоз нәтижесінде гомологтық хромосомалар әртүрлі гаметаларға ажырайды. Бірақ, гомозиготаларда аллельдер бірдей болғандықтан, барлық гаметалары бір ғана генді алып жүреді. Соған байланысты, гомозиготалы даралардың гаметалары бір тип түзеді. Шағылыстыруды тәжірибе бойынша сызба түрінде жазу ұсынылды. Ата-аналарын Р (лат. рarentes – ата-ана) әріпімен атау, бірінші ұрпақтағы дараларды – F1 (лат. filii – балалар), екінші ұрпақтағы дараларды – F2 және т.с. ұсынылған. Шағылыстыруды көбейту (х) белгісімен көрсетеді, аналық дараның генотиптік формуласын бірінші, ал аталықтікін – екінші жазады. Бірінші қатарға ата-анасының генотиптік формуласын, екінші қатарға – олардың гаметалар типін, үшіншіге – бірінші ұрпақтардың генотипін жазады. Бірінші ұрпақтағы будандардың біркелкілік ережесі былай деп құрастырылған: бір-бірінен бір жұп альтернативті белгі бойынша ажыратылатын гомозиготалы дараларды шағылыстырғанда, бірінші буынның барлық ұрпақтарының генотипі және фенотипі біркелкі болады. Р АА Х аа Гаметлар Г А а F1 Аа Бiрiншi ұрпақтағы біркелкі будандарды өзара шағылыстырса, екiншi ұрпақта доминантты және рецессивті белгілері бар даралар жарыққа шығады, белгілердің ажырауы белгілі бір арақатынаста жүреді, нақты айтқанда: 75% дара доминантты белгіге, 25% - рецессивті белгіге ие болады. Бұл заңдылық Мендельдің екінші ережесі немесе ажырау ережесі деп аталады. F1 Аа х Аа Г А а А а F2 АА, Аа, Аа, аа Мендельдің екінші ережесі былай деп құрастырылған: бір жұп альтернативті белгі бойынша талданатын екі гетерозиготалы (будандарды) дараларды шағылыстырғанда, ұрпақтарында фенотипi бойынша 3:1, генотипі бойынша 1:2:1 арақатынасында ажырау жүредi. Рецессивті белгісі жарыққа шыққан ағзаның генотипін, оның фенотипі бойынша анықтауға болады. Егер ол ағза гетерозиготалы болса, онда ол ағзада доминантты белгі жарыққа шығуға тиіс. Сондықтан, рецессивті белгі көрініс берсе, ол ағза рецессивті белгі бойынша гомозиготалы болуға тиіс. Доминантты белгілердің жарыққа шығуы фенотипі бойынша гомозиготалы және гетерозиготалы дараларда бірдей болады. Ол гомозиготалы да, гетерозиготалы да болуы мүмкін. Генотипін анықтау үшін талдаушы шағылыстыру жүргізіп, ұрпақтары бойынша дараның генотипін анықтайды. Талдаушы шағылыстырудың маңызы, генотипі белгісіз дараның генотипін анықтау үшін, оны рецессивті белгісі бар дарамен шағылыстыру. Себебі, гомозиготалы ағзалардың гаметалары бір типті болады: аа – а, аавв –ав, ааввсс – авс және т.с., талдаушы шағылыстыру кезінде фенотипі доминантты ағзада түзілетін гаметалар типінің санына, ұрпақтардағы фенотиптер саны тәуелді болады. Егер соңғысы талдаушы гендер бойынша гомозиготалы болса, онда ол ағзада бір типті гаметалар түзіледі және талдаушы шағылыстырудан алынған ұрпақтарында біркелкілік байқалады, фенотиптері доминантты болады. Егер талданатын ағза бір ген бойынша гетерозиготалы болса, онда ол ағзада екі типті гаметалар түзіледі және талдаушы шағылыстырудан алынған ұрпақтарында екі түрлі фенотиптер доминантты және рецессивті белгілермен жарыққа шығады. жүктеу/скачать 1,43 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|