Жалпы редакциясын басқарған: А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының директоры, ҚР ҰҒА корр мүшесі, филол.ғ. д., проф. Е. Қажыбек
жүктеу/скачать 6,86 Mb. Pdf көрінісі
|
| Рəбиға Сыздық
көрсетеді. Осы жағдайларға сəйкес, монологтік шешендік сөйлеуде қолданылатын ережелер бар. Əр адамның өзіндік сөйлеу мəнеріне сəйкес көңіл күйін, ішкі толғаныстарын, айтып тұрған хабарға көзқарасын білдіретін алуан түрлі мағыналық реңктер тек сөйлеу əрекетінде ғана болады. Сол себепті сөйлеуде ешкімге ұқсамайтын даралықтың болуы шешен тұлғасын тануға мүмкіндік береді. Маңызды сөздерге акцент қойып, ал қалғандарын соларға бағындыру қажеттілігінің ескерілуі шешен- нің шеберлігіне байланысты. Дауыс ырғағын ауыстырып отыру жəне сөйлеу барысында кідіріс жасау, сондай-ақ сөйлеудің темпін өзгертіп отыру маңызды. Мəтіннің идеясын білдіретін басты сөйлемнің ал- дында жəне кейін кідіріс жасау жетістікке жеткізеді. Көптеген ғалымдардың зерттеулерінің қорытындысы бойынша, жетістіктердегі басты рөлді атқаратын нəрсе – ол жоғарғы интеллект емес, адамның тұлғасы жəне оның көзқарасы. Əрине, бұл қағида ше- шенге тікелей қатысты екені даусыз. Жақсы дайындықты санама - ғанда, шешен тұлғасының сəттілікке жеткізуде маңызы ерекше. Элберт Хаббард айтқан екен: «Шешендік өнерде мəнер сөзден де маңызды. Дəл айтқанда, мəнер жəне идея. Бірақ тұлға – бұл көзге көрінбейтін, қолға ілінбейтін, талдауға келмейтін шегіргүлдің иісі сияқты белгісіз нəрсе. Ол адам бойындағы барлық қасиеттердің: физикалық, рухани, интеллектуалдық, психологиялық, сондай-ақ талғамдарының, қабілеттерінің темпераментінің, ойлау дағдысының, қуатының, тəжірибесінің, білім деңгейінің жəне жалпы өмірінің жиынтығы. Егер сөйлеуде тұлғаңыздың қабілеттерін бар қуатымен жұмсағыңыз келсе, онда тыңдаушылар алдына жақсылап демалып, тамақтанып, сөйлейтін сөзді алдын-ала асықпай жақсылап жүйелеп барып шығуыңыз керек. Басқа жағдайда сіздің даусыңыз, энерге- тикаңыз, адамдарға магниттік ықпалыңыз бəсеңдейді де, сөзіңіз сəтсіз шығуы əбден ықтимал». Шешендік өнер теориясында шешен тұлғасын негіздеу ісі бас- талғанымен, əлі де толыққанды зерттелген жоқ. Шешендік өнер тео- риясын жасаған əлемге əйгілі ғалымдардың еңбектерінде көрініс тапқан төмендегі көптеген мəселелер қазақ тіл білімінде əлі де зерттеуді қажет етеді. Шешеннің дауыс ырғағы, күші шешендік сөздің мазмұнын тыңдаушылардың дұрыс түсініп, қабылдауына əсер етеді. Өте тез қарқынмен сөйлеу анықтықты азайтады; баяу, баппен сөйлеу анықтықты күшейтеді. Қатты дауыспен сөйлеу айқындылықты өсі- реді; жəй, бəсең дауыспен сөйлеу айқындылықты кемітеді. Үзіп-үзіп сөйлеу көңіл бөлуді əлсіретеді, үзіліссіз сөйлеу көңіл бөлуді күшей- теді. Тыңдаушылар жиналған орынның акустикалық мүмкіншілі - 329 Тіл-ғұмыр гінен тыс дауыс қаттылығы немесе мейлінше ақырын дауыс айқын- дылықты азайтады, бірақ шектен тыс қатты дауыскөңіл бөлуді əлсіретсе, баяу, ақырын сөйлеу көңіл бөлуді күшейтеді. Осылайша, шешен дауыс күшінің сапасын сөйлеудің түсініктілігіне қол жеткізу мақсатында өзгертіп пайдаланып отырады. Шешен сөйлеу қарқынын өзгерту нəтижесінде тыңдаушыларға əсер етеді. Р.Сыздықтың бастауымен жалғасын тауып келе жатқан зерт- теулерде орын алған ой-тұжырымдар: - шешендік өнер – тек əдемі сөйлеу ғана емес, адамдарды өзін-өзі бағалауға үйрететін ғылым; - шешендік өнер – тарихи құбылыс қана емес, қоғамдық құбылыс; - шешендік өнер – қоғамды ізгілендірудің бірден-бір жолы; - шешен тұлғасы – этика мен мəнердің, білім мен ақылдың тоғысуы; - шешендік өнер – адамдарды сендірудің, ізгі істерге жетелеудің, адамдар арасында жылы қарым-қатынастың орнауының кепілі; - шешендік өнер – іскер, ұғымтал, алдын болжағыш, жауапты, ин- теллектуалды тұлға қалыптастыратын ғылым саласы. Əдебиеттер: 1. Сыздықова Р. Шешендік сөз // Қазақ əдеби тілінің ауызша түрі. – Алматы, 1987. 2. Қосымова Г. Шешендік өнердің негіздері. – Алматы, 2007. 3. Карнеги Д. Как завоевывать друзей и оказывать влияние на людей. – Алматы, 1992. Түркітану мен қазақ филологиясының дамуы: ғылыми мұра жəне ғалым феномені. Халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Алматы, 2014. жүктеу/скачать 6,86 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|