Жалпы редакциясын басқарған: А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының директоры, ҚР ҰҒА корр мүшесі, филол.ғ. д., проф. Е. Қажыбек
жүктеу/скачать 6,86 Mb. Pdf көрінісі
|
| – Тіл білімі – сан-салалы ауыр тақырып: əдеби тілдің тарихы,
теориясы, поэзиялық ойы, сөздік икемделу тəсілдері, сөзді дұрыс айту т.с.с. келелі мəселелерді қозғайсыз... Осы туралы қысқаша ай- тып кетсеңіз. – Ахмет Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты ғылыми зерттеулермен айналысады. Сол зерттеулердің əртүрлі тақырыпқа жасаған 3жылдық, 5 жылдық жоспарлары болды. Əртүрлі тақырып- тарды əркімнің қалауы бойынша ықылас еткендерге бөліп береді. Сондай тақырыптардың бірі – тіліміздің тарихы болды. Тіл тарихына барған себебім: ұлы Мұхтар Əуезовпен бірге жұмыс істедім. Жұмыс үстінде Мұхаң жастарменен бір-екі сағат əңгімелескенді жақсы кө- ретін. Сондай бір əңгіме үстінде Мұхаң маған: «Сіздер бастауыш, зат есімдерді зерттей бересіздер, зерттей бересіздер. Солардың бəрін зерт- теп болған соң не істейсіздер?» – деді. Тіл білімінде тек қана баста - уыш пен баяндауыш емес, басқа да зерттейтін тұстары бар екенін ғұлама ғалым біліп отыр ғой. «Басқа тақырыптарға неге көшпейсіз- дер?» дегенді сол кісі осылайша тұспалмен жеткізді. «Шынында да, сөз таптары маған дейін де талай зерттелген. Бірақ мен тың тақы - рыпты іздеуім керек екен», – деп іздене бастадым. Кандидаттық, док- торлық диссертациямды Абайдың тілінен қорғадым. Абайдың тілінен 66 Рəбиға Сыздық үш үлкен монография, 30-40 шақты мақала жариялаппын. Абай тілі арқылы қазақ əдеби тілінің бір кезеңі өркендеді ғой. «Абайды зерттеу арқылы əдеби тарихымыздағы оның алған орны, қосқан үлесі, көр- сеткен үлгісі қандай болды?» дегенді көрсету керек қой. Əрі қарай ХIV–ХVІ ғасырлардағы ақын-жыраулардың тілін зерттеуге көштім. Сөйтіп, «ХV–ХІХ ғасырлардағы қазақ əдбиетінің тарихы» деген еңбек жаздым. Ол жоғары оқу орындарының филология факультет- терінің оқу құралы ретінде енгізілді. Ясауи тілін зерттеуден бұрын XVI ғасырда Жалайыр руынан шыққан Қадырғали Қосымұлы деген бабамыз өткен. Оның «Жамиғат тарауих» деген тарихи шығармасы бар. Соны зерттедім. Ол қазақ болғанымен, шығармасы қазақ тілінде жазылмаған. Соны татарлар иемдене бастапты. «Бұл – татар елінен табылған ескерткіш. Оны алғаш рет татар ғалымдары зерттеген. Тілі татарша», – деп ашық жаза бастады. Соны оқып, ойға қалдым. «Қосымұлының өзі қазақ болса. Оразмұхамед ханның қасында талай жыл бірге жүрсе, өзі би болса, неге ол тек татарларға тəн болуы ке- рек?» – деп, зерттей бастадым. Оны да араб əрпімен жазылған нұс- қасынан қазіргі əріптерге транскрипция жасадым. Ол – қазақтың ескі əдеби тілінде жазылған дүние. Сөз жоқ, орта ғасырларда бүкіл түркі халықтарына ортақ кітаби тіл болған. Қадырғали Қосымұлының еңбегі сол ортақ тілде жазылған. «Ішіндегі қазақ тіліне тəн элемент- тер мынадай», – деп атап көрсеттім. Содан кейін қазақта «ескі əдеби тіл» деген болған, көне емес. «Көне» деп біз Орхон жазуларын айта- мыз ғой. Ол да тілдің тарихына жатады. Одан арыдан қозғасам, тағы да ескі əдеби тіл болған. Бірінші ауызша жеткен – əдеби тіл. Ақын- жыраулардың тілі. Анау Доспамбет, Шалкиіздердің заманында, XV ға - сырлардан басталған. Екінші, жазбаша жеткен – əдеби тіл. Бірақ ол таза қазіргі тілімізбен бірдей емес. Ол жазбаша болғаннан кейін сол кездің тəртібіне қарай түркі халықтарының ортақ əдеби тілінде жа- зылған, бірақ соның өзінде автор қай тілдің адамы болса, сол тілдің грамматикалық, көркемдік жағына бой ұрып кетеді. Оның бəрін сара- лап, сараптап шығу оңай шаруа емес. – Қазіргі ақын-жазушылардың сөз қолданыстарына көңіліңіз жүктеу/скачать 6,86 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|