Жалпы редакциясын басқарған: А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының директоры, ҚР ҰҒА корр мүшесі, филол.ғ. д., проф. Е. Қажыбек
жүктеу/скачать 6,86 Mb. Pdf көрінісі
|
| Рəбиға Сыздық
мен байланысты жайт еді. Өткен ғасырдың 70-жылдарындағы осы тың мəселенің түйінін шешу барысында ғалым 1975 жылы Қазақстан Ғылым академиясының «Хабаршы» журналында «Қазақ тілінің орфо эпиясын (айтылу заңдылығын) нормаландыру» атты көлемді мақаласын жариялады. Тіл нормасы, орфоэпиясы жайлы бірнеше еңбек жазып, радио, те- ледидар қызметкерлері мен студенттерге, сахна қызметкерлеріне арнап «Сөз сазы» (Сөзді дұрыс айту нормалары), «Тілдік норма жəне оның қалыптасуы» деген атпен бірнеше кітап шығарды. Ал жоғарыда аталған көлемді мақаласында қазақ тілінің нормала- ну мəселелері, оның ішінде қазақ орфоэпиясының бүгінгі таңда на- зар аударып, толғанатын кейбір сəттерін, сондай-ақ даулы да талас мəселелері сөз болады. Əсіресе автор қазақ тілінің үндестік заңдарын сақтамай, сөздерді жазылғаны бойынша оқу (айту) тəсілінің нормаға сай келу-келмеу жайттарына қатысты пікірлер айтып, толымды да толғақты мəселелер көтеріп, жұртшылықты пікір алысуға шақырды. «Тілдік норма» дегеніміз – тілдегі бірізділік, тіл материаларын нормалау, белгілі бір тəртіп, заңдылыққа бағыну. Академик Р.С. Сыз- дықтың əдеби тіл нормасы туралы ой-пікір, теориялық ұстанымда- рын қоштап та қуаттаған проф. М.Балақаев 1984 жылы «Қазақ əдеби тілі жəне оның нормалары» атты еңбегін жарыққа шығарды. Ғалым бұл еңбегінде «тілдік нормалардың негіздері», «нормалану талапта- ры», «нормалаудың критерийлері», сондай-ақ «орфографиялық жəне орфоэпиялық нормалар» туралы Р.С. Сыздық пікірін жалғастыра отырып, өз көзқарастары мен кемелі ой-пікірлерін ортаға салды. Рəкеңнің бұрынғы жазғандарын жинақтап, қорытындылай оты - рып, 2001 жылы жарыққа шығарған «Тілдік норма жəне оның қалыптануы» атты көлемі 228 беттік монографиясының бүгінде, болашақта да мəні аса зор. Академик Р.С. Сыздық қазақ əдеби тілінің нормасы жайлы зерттеу жұмысынан соң қазақ тілі орфографиясы мен пунктуациясын жетілдіру, өңдеу, толықтыру ісімен де қауырт айна- лысып, көп іс тындырды. Қазақ емле ережесі 1955 жылдары түзіліп, Қазақ ССР Жоғарғы Советі Президиумының 1957 жылғы 5 маусымдағы Указымен бе- кітілген болатын. 1957–1980 жылдар аласында жазу тəжірибеміз қазақ орфографиясы принциптерінің дұрыс алынғандығын, соған орай емле қағидалары негізінен дұрыс та қолайлы екендігін толық дəлелдеді. Оған мыңдаған сөздердің жазылуының бірізге түскендігі, баспасөз орындарынан шығып жатқан газет-журналдарымыздың жыл сайын сауатты жазыла бастағаны куə еді. Бұл істің алға басуы- на сол кездегі үш рет басылған қазақ тілінің шағын орфографиялық сөздігі де, екі рет жарық көрген толық орфографиялық сөздіктері де, 111 Тіл-ғұмыр қазақ тілі оқулықтары мен орфографиялық анықтағышы да, əртүрлі методикалық, қолданбалы құралдар да зор септігін тигізген-ді. Алайда баспадан шығып жатқан басылымдардың беттерінде əлі де болса ала-құлалықтар бары айқын көріне бастаған кездер болмай қалмады. Олай болудың да өзіндік түрлі себептері болғаны сөзсіз. Міне, осындай кемшіліктерге жіті назар аударған Р.С. Сыздық газет- журнал беттерінде дер кезінде мақалалар жазып, бұл олқылықтар- дың себеп-салдарын дəлелдеген мақалалар жариялады. Сөйтіп, емле ережесіне өзгерістер енгізу қажеттігін мəселе етіп көтерді. Р.С. Сыздықтың осы істің басында тынымсыз да дамылсыз, қажырлы да жігерлі іс-əрекеті жəне дамылсыз ұйымдастырушылық қимылы- ның нəтижесінде Қазақ ССР Ғылым академиясының Тіл білімі инс- титуты мен Қазақ ССР Оқу министрлігі қоланылып келе жатқан орфографиялық ережелерге толықтырулар мен түзетулер енгізіп, олар жөнінде ғылыми мекемелердің, газет-журнал орындарының, баспа- лар мен жоғары оқу орындары кафедраларының пікірлерімен санаса отырып, қазақ емле қағидаларының толықтырылған жəне түзетілген жаңа редакциясы Үкімет орнына ұсынылды. Оны Қазақ ССР Жо- ғарғы Советінің Президиумы 1983 жылы 25 тамыздағы Указымен бекітіп, министрліктерге, мемлекеттік комитеттерге, газет-журнал ре- дакцияларына, баспаларға, ғылыми-зерттеу мекемелеріне, оқу орын- дарына қазақ тілі орфографиялық ережесінің осы жаңа редакциясын басшылыққа алуды міндеттеді. Бұл жаңа ережеге қосылған елеулі жаңалықтар мыналар еді: 1. Бірге жазылатын сөздерге қатысты ережелер толықтырылып, айқындалып берілді. Бұрынғы ережеде бірге жазылатын сөздер жа- йында төрт параграф болса, енді оған үш ереже (параграф) қосылды. Əсіресе халықаралық ғылыми терминдердің жазылуы бірізге түсті. Соған орай қонақасы, келіссөз, жарыссөз, тілхат, қолхат, сенім - хат тəрізді сөздер бұрынғыша бөлек жазылмай, бірге жазылатын болды. Сол сияқты өсімдік, жан-жануарлар аттары, спорт терминдері, белгілі бір ғылым, техника саласындағы күрделі сөздер бірігіп жазы- латын болды. 2. Адамдардың аты-жөндерінің жазылуына сай өзгерістер мен түзетулер енгізілді. Есімдердің екінші сыңары к, қ дыбыстарынан басталатын кісі аттары естілуінше жазылатын болды (Айткелді, жүктеу/скачать 6,86 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|