Жалпы редакциясын басқарған: А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының директоры, ҚР ҰҒА корр мүшесі, филол.ғ. д., проф. Е. Қажыбек
жүктеу/скачать 6,86 Mb. Pdf көрінісі
|
| Тіл-ғұмыр
лері, тіліміздің зерттелуі мен əлеуметтік қызметі жөнінде ұстамды пікірлер айтылады. Рəбиға Сыздықованың ғылыми еңбектерінің үлкен бір бөлігі бел - гілі тарихи жазбалар мен жеке тұлғалардың тіл ерекшеліктеріне, ұлттық тілімізді дамытуға қосқан зор үлестеріне арналған. Бұл рет - те оның Орхон-Енисей ескерткіштерінің тілін, Қадырғали Жалайыри- дың «Жами-ат тауарих» атты шежіресінің тілінің лексикасы мен фразеологиясының өзіне дейінгі қазақ поэзиясы тілін түгелімен пай- даланушы жəне əдеби тілдік дəстүрлерін түгендеуші жыраулар мектебінің жинақтаушысы атанған Бұхар жыраудың көркемдік тілін, Тəттіғара, Көтеш, Шал ақындардың мысалында «жырау – ақындық қабілеті бар жай ғана адам емес, ол ең алдымен қайраткер, ақылшы, көсем» дей келіп, олардың толғауларының тілдік ерекшеліктеріне тоқталып, тілдік-стильдік құрал-тəсілдерін көрсеткенін айтар едік. Ға- лым Дулат Бабатайұлы мен оның тұстастары, сондай-ақ Махамбет, Ы.Алтынсарин, Абай, Шəкəрім, Ахмет Байтұрсынов, Құдайберген Жұбанов, Мұхтар Əуезов, тағы басқалардың тіл мəдениеті, тіл тағы- лымдары, сөз кестелері туралы көлемді мақалалар мен жеке еңбектер де жазған. Ғалым халықтың өнеге-оқуы – дидактикалық поэзия мен азамат - тық поэзияның жыршысы, өз өлеңдерінде халықтық дидактикалық поэзия дəстүрін ілгері дамытқан шығармашылығына сентенция (на- қыл сөз), өсиет, ақыл-насихат, философиялық толғаныс тəн өз ойын халыққа таныс суреттер мен шендестірулер арқылы шебер берген Бұхар жырау творчествосына ерекше көңіл бөледі. Жыраудың мета- форалары мен эпитеттерінің өзіне дейінгі қазақ поэзиясына тəндігі - нен зерттеуші жалғастық диалектикасын көреді. Бұхар көркемдеуші элементтерді қолданудан бастап, шығарма- ның құрылысы мен грамматикасына дейін өзінен бұрынғы қазақ поэзиясы дəстүрін жалғастырды. Зерттеуші-ғалым Бұхар жыраудың тақырып кеңдігін ерекше атап, «оның ең басты тақырыбы – «жұрт», яғни қазақ елдігі, оның тəуелсіздігі, өзге халықтармен қарым-қаты- насы» – деген пікір білдіреді. Сонымен қатар «Бұхар – қазақтың өте ертеден келе жатқан жыраулық мектебінің ең ірі, ең соңғы өкілі, қазақ поэзиясы дүниесіндегі осы дəстүрге тəн жанрды тақырып пен мазмұн жағынан толықтырып, тиянақтаушы қайраткер» – деп бағалайды. XIX ғасырдың 60-70-жылдарында бұрынғы жыраулар мектебі əлсірей түсіп, ақындар бел алды. Соған орай көркемсөз шеберлері бұрынғы өсиет, ақыл-насихат, философиялық толғаныс түрінде келе тін жырлардан гөрі, нақты тақырыптарды сөз етуге жиірек бара 170 Рəбиға Сыздық бастады. Ғалым-зерттеушінің ойынша, «бұл бетбұрыстың тілдегі, əдеби тəсіл-амалдардағы көрінісі бірден шұғыл басталмаған». Өйткені «жаңа сапаға көшу дəстүрлі əдіс-тəсілдер мен көркемдеу құралдары- нан қол үзбей, оларды пайдалана отырып жүзеге асырылады». Ғалым осы ойын Махамбет өлеңдерінің тілін талдау арқылы тия- нақтай түседі. Ескіні жинақтап, түйіндеп, жаңаны бастауда – қазақ - тың тіл əдеби тілінде із қалдырған сөз шеберлері тұрды, солардың бірі жəне бірегейі – Махамбет. Зерттеуші пікірінше, «Махамбет та- рихта жырау емес, ақын деген атпен танылды, бірақ əдебиет пен əдеби тілдегі орны жыраулық пен ақындықтың түйіскен жерінде. Ол – жыраулар мектебінің нəрі мен барын алып, оны ақындық дəс- түрге қиюластырған қаламгер». Біздің бұл ойға қосарымыз, Махамбет бұрынғы жыраулардай болмыс пен өмірді, оның əлеуметтік жақтарын бақылап толғаушы ақылгөй, кеңесші емес, сол өмірге қоян-қолтық араласушы, соған қатысушы, тақырыбы нақты. Ендеше, ол жырау емес, ақылшы емес, ақын, айтушы. Махамбеттің тілін талдау арқылы ерекшелігін, жаңа- лығын көрсеткен Р.Сыздықова бұл туралы: «Тақырыбы көбіне-көп нақтылы болғандықтан, оның еншісіне сол нақтылыққа сай жаңа образдар мен жеке сөздерді əдеби тілге қосу үлесі тиген. Бірақ жаңа бағытты беркітіп, жеткізуде Махамбет өзіне дейінгі қазақ поэзиясы - ның, оның ішінде жыраулар мектебінің ең жақсы, ең күшті құрал- тəсілдерін кəдеге асырды», – дейді. Зерттеуші бұлардан басқа Ма- хамбетке ғана тəн ерекшеліктерді атайды. Олар: бұрынғы көркемдеу тəсілдерін пайдалануы; ескіні сол күйінде қайталамауы; жаугершілік лексика тобын молынан пайдалануы; алғы поэзия тілінен келе жатқан көне сөздерді еркін пайдалануы; қазақ поэзиясындағы жалғастық дəстүрлерін сақтай отырып, «мазмұн мен түрдің үндесуіне үлкен үлес қосуы». Ұлттық жазба əдеби тілге көшу үшін тілде сапалық өзгерістер мен дамудың жаңа белгілері болу шарт. Р.Сыздықованың пайымда- уынша, мұндай белгілер қазақ топырағында өткен ғасырдың орта тұсынан көріне бастады жəне оның ең озық үлгісі Дулат Бабатай- ұлының өлең-жырлары болды, ол жыраулық дəстүрден бас тартқан, ақындықтың жаңа үлгісін бастаған адам, алдыңғыны жаңаға ұлас- тырушы, жаңа үлгілерді ұсынушы. Ғалым Дулат ақынның екі қырын көрсетеді. Оның бірі – бұрынғы қазақ поэзиясында қолданылып, қазақ əдеби тілінде нормаға айнал- ған материалды еркін, орынды пайдаланған тұстарында, екіншісі – тың, жаңа сападағы образдарды ұсынған сəттерінде. Бұлардан басқа, зерттеуші Дулатқа тілді көркемдеуші амалдардың, перифрастика |