Жалпы редакциясын басқарған: А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының директоры, ҚР ҰҒА корр мүшесі, филол.ғ. д., проф. Е. Қажыбек
жүктеу/скачать 6,86 Mb. Pdf көрінісі
|
| Тіл-ғұмыр
амалын едəуір жандандырудың, өзге тілдерден сөз алудың жəне əде- биетте көп кездеспейтін тəсіл – мағыналары жағынан бір-біріне жа- наспайтын сөздерді тіркестіру тəн екендігін атап өтеді. Бірнеше ғасыр бойы ауызша жəне жазбаша түрде дамып келген қазақ əдеби тілі XIX ғасырдың соңғы ширегінде синтезделіп, əдеби тілдің қызмет аясы мен мазмұны жаңа сипат пен белгілерге ие болып, жаңа кезеңге көшті. Бұл процесте Ыбырай мен Абайдың қызметтері де, үлестері де орасан зор болды. Ғалым-зерттеуші Рəбиға Сыздықо- ваның пікірінше, қазіргі ғылыми тұжырымда тұрақталған «қазақтың ұлттық жазба əдеби тілінің негізін қалаушылар Абай мен Ыбырай деген қағиданың орнығуы да содан». Ғалым-зерттеуші Ыбырай Алтынсариннің қазақ ұлттық жазба əдеби тілін дамытуда екі салада зор еңбек сіңіргенін, оның бірі – жазушылығы, екіншісі – ағартушылығы екенін атап көрсетеді. Бұлар - дан басқа, ғалым-филолог, Ыбырайдың қазақтың көркем проза стилін байытушы ретінде, ауыр фразалардан бойын аулақ ұстап, шағын да қысқа жазып, оларды халықтың сөйлеу тіліне мейліше жа- қындату принципін ұстанғанын, орыс сөздерін қазақ фонетикасына сəйкестендіріп қабылдағанын оның шығармалары тілінің лексика- фразеологиялық құрамы қазақ əдеби тілінің байлығынан алынған- дығын айта келіп, өз ойын «Шағын сөздік жасауы мен қазақ грамма- тикасынан мағлұмат берген материалдар ұсынуы Ы.Алтынсариннің тіл саласында істеген жəне бір зор еңбегі», – деп бағалайды. Рəбиға Сыздықованы белгілі абайтанушылар қатарына толық қо- суға болады. Өйткені ол – Абай шығармаларының тілін тұрақты əрі тыңғылықты зерттеп жүрген ғалымдардың бірі. Ол «Абай прозасы тілінің морфологиялық ерекшеліктері» деген тақырыпта кандидаттық (1959), «Абай шығармаларының тілі» де- ген тақырыпта докторлық (1971) диссертациялар қорғаған. «Абай шығармаларының тілі», «Абай өлеңдерінің синтаксистік құрылысы» деп аталатын монографиялық зерттеулерінде, ғылыми-зерттеу ма- қалаларында қазақ жазба əдебиетінің негізін салуда Абай Құнанбаев шығармаларының зор маңыз атқарғанын дəлелдеді. Ұлы ақын мұра- сын лексикалық, морфологиялық, синтаксистік тұрғыдан жан-жақты талдады, қазақ əдеби тілін қалыптастыру мен дамытудағы қосқан үлесі мен алатын орнын айқындап берді. Ақын қолданған қазақтың төл сөздері мен түрлі лексикалық қаттаулардың, грамматикалық тұлғалардың, тəсілдердің сыр-сипатын ашты. Автор өз еңбектерінде Абайдың қазақ əдеби тілін жаңа сатыға көтергенде, бұрынғы принцип-бағыттардың күллісін жоққа шығар- мағанын, керісінше, ең басты өмірлік белгілерін сақтап, оларды əрі 172 Рəбиға Сыздық қарай дамытқанын, сөйтіп жалпыхалықтық сөйлеу тілін негіз ете отырып, тіл мəдениетіндегі үйрену мен жалғастық, жаңашылдық мəселелеріне диалектикалық тұрғыдан келгенін нақтылы мысалдар- мен дəлелдейді. Ғалым Абайдың қазақ поэзиясы тіліне қосқан үлесі, істеген еңбегі, енгізген жаңалықтары ретінде төмендегі тақырыптарды көрсетіп, оларды жеке-жеке талдауды ұсынады: 1) поэзия тіліне қаламгер қол- таңбасын салу дəстүрі, яғни шығармашылық (творчестволық) кон - текст дегеннің Абайда айқын көрінуі; 2) өлең тілінің сөздік құрамына енген өзгерістер; 3) айқындық пен дəлділік; 4) фразеология саласын- дағы жаңалықтар мен өзгерістер; 5) жеке сөздерді таңдап, талғап жұм- сау, оларды поэтизмге айналдыру; 6) өлеңнің синтаксистік-компо- зициялық құрылысына енген өзгерістер. Онан əрі ғалым Абайдың қазақ өлеңінің сыртқы құрылымына мүлдем тың жаңалықтар əкелгенін, бұл ретте қазақ поэзиясын жо - ғары сатыдағы жазба əдебиет қатарына қосқанын жазады. Шынды- ғында да, жаңашыл ақынның бұл зор еңбегін үстіміздегі ғасырдың басында Ə.Бөкейханов, А.Байтұрсыновтар тұңғыш рет танып атаған болатын. Онан кейін Абайдың ақындық шеберлігін арнайы зертте- ген Қажым Жұмалиев пен қазақ өлеңі құрылымын ғылыми негізде талдаған Зəки Ахметовтер де ақын шығармашылығының осы жағына ерекше назар аударғандықтары Р.Сыздықова пікірін растайды. Біз Абайды қазақтың көркемсөзі мен əдеби тілінің жаңа негізін бастаушы, оларды жаңа сапаға көтеруші деп танығанда, оны сол жаңалықтардың əрі қарай жалғасуынан, өзінен кейінгілерге үлгі- өнеге болуынан көреміз. Ғалым-зерттеуші осы мақсатпен Абайдың ізбасары Шəкəрім қажы Құдайбердіұлының тіліне үңіліп, оның поэ- зиясы тіліндегі іліктестіктің бірнеше сəттеріне тоқталады. Зерттеуші Шəкəрім де Абай сияқты өзіне дейінгі қазақ поэзиясына сыншыл көзбен қарай отырып, оның көркемдік əлемін, тілін мойындайды, қабылдайды. Шəкəрім Абайдың поэтикалық мектебінің өкілі, жалғас- тырушысы, кеңейтушісі деген байлам жасайды. Бұл тұжырымның ғылыми ұстанымдылығын Абайдағы образдар мен оларды беріп тұрған сөз кестелері, көркемдік түр-тұрпатты көр- сететін тілдік факторлар жүйесі, шығарма идеясының көркем сөзбен берілудегі тілдік механизмі, соны сөз образдардың молынан алынуы, тілдік көріктеу құралдары, сөз мағынасын ауыстыру, яғни метафо- ралау, жеке сөздерді экспрессоидке айналдыру, сөздің эстетикалық өрісін кеңейту, мағынасы жағынан бір-біріне жанаспайтын сөздерді тіркестіру, кейіптеу, инверсия т.б. сияқты кеңінен қолданылатын амал-тəсілдердің жалғасын біз Шəкəрім творчествосынан молынан табамыз. |