Топырақ түзуші факторлар

23 
таңдамады. Сондықтан да олар табиғатта кез келген жерде 
кездеседі. Оларға су мен қорек болса, жеткілікті. Бұл 
бактериялардан басқа, алғашқы тау жыныстарында балдырлар, 
саңырауқұлақтар да өсіп-өнді. 
Бұлардың артынша бүлінген тау жыныстарында қыналар 
мен мүктер өсе бастады. Клетка сөлінде қымыздық қышқылы 
болғандықтан, қынаның тау жынысының бұзылуына әсері 
алғашқы микроорганизмдерге қарағанда әлдеқайда белсендірек 
болды. 
Қыналар жер таңдамайды. Тау шыңдарында оның 
сөлінің тасты ерітіп, орнында майда шұңқырлар қалдыратынын 
көруге болады. 
Сонымен алғашқы тірі организмдер, су, жел және 
мұздармен бірге Жердің тасты қыртысын бұзып, өздері 
өлгеннен кейін шіріп, ыдырап қарашірінді (гумус) құрады. 
Шырын желім тәрізді болғандықтан, қопсыған, үгітілген 
жыныстарды бір-бірімен жымдастырып, біріктірді, сөйтіп 
алғашқы құнары аздау топырақтар пайда бола бастады. Бұл 
құбылыстар 
ғасырлар 
бойы 
созылып, 
алғашқы 
микроорганизмдер мен төменгі сатылы өсімдіктер өздерінен 
кейінгі дамып өсетіндерге жағдай жасады. Құнары аз топыраққа 
енді жоғары сатылы өсімдіктердің өсуіне аз да болса 
мүмкіндіктер туа бастады. Осы алғашқы топырақта өскен 
шөптер мен бұталар тастардың жарықтарына да шығып, оларды 
ыдыратты, бұзды. 
Тастар мен тауларды бүлдірумен қатар өсімдіктер өзі 
түзген топырақты қорғай да алады. Қарашірік пен өсімдік 
тамырлары топырақ бөлшектерін біріктіріп, жымдастырып, 
желден, судың жуып-шаюынан сақтады. 
Тау жынысының үгілуінен бөлінетін қоректік заттардың 
бір бөлігі енді топырақтың тіршілік көзі болып саналатын 
организмдер бойына ауыса бастады. Ал олар өліп, ыдыраған 
кезде, топырақтың жоғары қабаттарында және оның белгілі бір 
тереңдіктерінде 
қоректік 
заттарға 
айналып, 
топырақ 
құнарлылығын арттырды. Бұл келесі өсетін өсімдіктерге 
қолайлы жағдай жасады.
Сонымен араға ғасырлар салған уақыт өте келе алғашқы 
пайда болған топырақ жетіліп, шын мәнісіндегі құнарлы 
топыраққа айналды, оларда өсетін өсімдіктер, мекендейтін 
жәндіктер көбейді, төменгі сатыдағы өсімдіктермен қатар,

24 
жоғары сатылы өсімдіктер өсіп, тірі жәндіктер мен жануарлар 
пайда болды. 
Топырақты 
мекендейтін, 
онда 
өсіп-өнетін 
организмдердің молдығы топыраққа жай ғана әсер етіп қоймай, 
топырақтағы көптеген қосылыстардың бағытына, олардың 
қасиеттеріне зор ықпал етті. Мәселен топырақтың әр зонада 
орналасуына қарай, олардың әрбір граммында мыңдаған, 
миллиондаған, тіпті миллиардқа шейін микроорганизмдер 
кездеседі. Олар да өнеді, өседі, өледі. Топыраққа түскен бүкіл 
органикалық заттарды ірітіп-шірітіп, ыдыратып, оларды әр 
түрлі газдарға, минералды заттарға бөлетін, органикалық 
заттардан күрделі топырақ шіріндісін (гумусты) түзетін осы - 
микроорганизмдер. 
Топыраққа 
тек 
микроорганизмдердің 
ғана 
емес, 
сонымен қатар онда мекен ететін көптеген зоофауналар, 
қарапайымдылар, төменгі және жоғары сатылы жан-жануарлар, 
құрт-құмырсқалардың пайдасы көп. Мысалы, жауын құрты әр 
түрлі өсімдіктер қалдығымен қоректеніп, денесі арқылы 
органикалық заттарға бай, суға шыдамды топырақ түйінділерін 
(капролитті құрылым) шығарып топырақ қабаттарын ә рі-бері 
тесіп өтіп, ондағы су - ауа режимін жақсартады. Осыған 
байланысты Ч.Дарвиннің «Топырақты адам қоғамы соңғы 
мыңдаған жылдар бойы жыртып келеді. Ал оған дейін 
топырақты бірнеше мыңдаған жылдар бойы жауын құрты 
жыртып келгенң деп айтылған сөзі бар (Ч.Дарвин. 1986). 
Қазіргі кезде топырақта тіршілік ететін организмдерді 
тек оны мекендейтін тіршілік иесі ретінде емес, оның бір бөлігі 
деп қарайды, яғни бұлар да топырақ құрамына кіреді деген сөз. 
Сондықтан да топырақты тірі дене деп есептейді. Топырақтану 
ғылымының 
геологиялық 
ғылымдар 
емес, 
биологиялық 
ғылымдар қатарына жатқызылуы да осыдан деп айтуға болады..

жүктеу/скачать 1,53 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: