Жамалбеков Е.Ү

27 
жақсартуға, топырақ құнарлылығын арттыруға бағытталған 
шаралар. 
Жер жыртылып, топырақ өңделгеннен кейін табиғи өсімдіктер 
орнына мәдени дақылдар егіледі, ал олардың табиғи 
өсімдіктерге қарағанда топыраққа тигізетін әсері, әрине, 
өзгеше. 
Топырақтарды көп жыл бойы суарып, тыңайтқыштар 
енгізуден топырақтардың бұрынғы табиғи қасиеттері өзгеріске 
түсіп, жаңа «мәдениеттелгенң сапалы топырақтарға айналады. 
Бұған Орта Азиядағы көп жылдар бойы суарылып келе жатқан 
жазира алқаптардың топырақтары мысал болады. Адамның 
саналы әрекетінің арқасында, табиғи жағдайда құнарсыз жатқан 
топырақтардың (шөлді, батпақты, сорланған, сортаңданған) 
құнары артқан, сапалы топырақтарға айналды.
Дегенмен осы әрекеттердің барлығы оң нәтиже беріп жүр деп 
айтуға болмайды. Суармалы алқаптардағы егістікті суарудағы 
және жерді мелиорациялаудағы жіберілген қателіктерден 
құрамында тұзы шамалы топырақтың екінші рет сорлану 
құбылыстары басталып немесе батпақтанып, топырақтары 
егістікке жарамай, істен шығып қалатын жағдайлар да болып 
тұрады. 
Ал кейде жыртуға жарамсыз, механикалық құрамы 
жеңіл немесе сортаң топырақтар жыртылып, одан кейін жел 
эрозиясына ұшырап, пайдаға аспай қалатын жерлер қаншама. 
Мәселен, Қазақстанда 1950 жылдарғы тың игеру кезінде мұндай 
жағдайлар кездесті. Павлодар облыстарында мыңдаған гектар 
жыртуға жарамсыз жеңіл топырақтар мен Ақтөбе, Қостанай, 
Көкшетау, Ақмола т.б. облыстарында сортаң топырақтар 
жыртылып көптеген зиян шектік. 
Осы сияқты халық шаруашылығына зиян келтіретін 
жайларға 
жол 
берілмей, 
керісінше 
топырақты 
өңдеу, 
мелиорациялау, химияландыру, оның құнарын арттыруға 
бағытталуы тиіс. Ол үшін әрбір аймақтың өзіндік ерекшелігін 
топырағының қасиеттері мен құрамын жете білген жөн.
Қазіргі ғылыми-техникалық үдеу мен қоғамның дамуы 
нәтижесінде адамзат топырақ түзу құбылысын, оның құнарын 
арттыру жолын бүтіндей өз қолына алып, жаңа бетбұрыс 
жасауға кірісті. Өндірістік күштерінің дамуымен көптеген 
қолдан 
бүлдірген 
жерлерді 
қайта 
құнарландыру 
(рекультивация) жұмысы жүргізілуде. Бұл жөнінде біз кейінірек 
сөз етеміз. 

28 
Ертеректе 
адам 
қоғамының 
топыраққа 
әсерлері 
негізінен жергілікті мелиорацияланған жерлермен шектелетін. 
Ал қазір адамзат қоғамының топыраққа, жалпы табиғатқа 
тигізетін әсерлері өзгерді. Тек жыртылып, мелиорацияланған 
(суарылған, құрғатылған) жерлермен ғана шектелмей, тіпті 
жыртылмаған жерлерге де тіюде, яғни әлемдік деңгейде 
тарауда. Өйткені жыртылмаған жерлерде өндіргіш күштерінің 
нәтижесінде игерілген топырақтардың тек ылғал тәртіптері ғана 
емес, сонымен қатар әр түрлі тыңайтқыштар енгізіп, арам
шөптермен күресу үшін улы химикаттар сепкендіктен, топырақ 
құрамы елеулі өзгерістерге ұшырайтыны белгілі.
Осы кезде өндірістің дамуымен көптеген жылу 
электростанцияларынан, 
әр 
түрлі 
зауыттардың 
биік 
мұржаларынан шығатын түтін құрамдарында зиянды газ 
қоспалары жеткілікті. Ол газдар ауа тамшыларымен қосылып 
кең алқаптарға қышқыл жаңбыр болып жауып топырақ 
құрамына мол өзгерістер енгізеді. Сонымен қатар көптеген 
аймақтарда топыраққа атом жарылыстарының әсері де аз емес. 
Әрине, бұл зерттеуді қажет ететін мәселелер. 
Сонымен 
жоғарыда 
құрғақ 
жерлердің 
барлық 
аймақтарының топырақ түзілуіне әсер ететін негізгі факторлар 
сипатталды. Ал кейбір жерлерде топыраққа әсер ететін 
жергілікті (локальный) факторлар кездеседі. Мәселен, кейбір 
алқаптарда жерасты ыза суының топырақ бетіне жақын жатуы, 
ол жерлерде шалғынды топырақтың түзілуіне әкеп соғады. Өзен 
бойларындағы біраз алқаптар жыл сайынғы су тасқындарының 
әсеріне тап болады. 

жүктеу/скачать 1,53 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: