Жануарлар этологиясы
жүктеу/скачать 1,51 Mb. Pdf көрінісі
|
| Конвекция – ағымды ортадағы жылудың тасымалдануы. Жылу салқын
беткейлік ұлпаларға дененің ішкі жағынан келетін жылы қанның ағымы нәтижесінде жоғалады. Осылайша, қан ағымының периферияға бағытталуы жылу регуляциясының маңызды бөлшегі ретінде қызмет етеді. Сәулелену – бұл жылу тасмалдаушыға тәуелді емес және вакуумда орындалатын жылу берілудің формасы. Сәулелену кезіндегі жылудың жоғалуы шамамен жануар мен сыртқы ортаның арасындағы температура айырмашылығына пропоциональды болады. Сәулелену барысында жылу біресе жойылады, біресе қайта келеді және жануарлардың түсі жылу жоғалуына әсер етпейді. Қара жануарлар ақ түстілеріне қарағанда көбірек күн сәулесін тұтынады, ал ақ түстілері жарықты қатты шағылыстырады. Жануарлардың денесінің дымқыл беткейлерінен судың булануы жылудың бөлінуіне байланысты және сергектенудің маңызды тәсілі ретінде көптеген түрлерде қодлданылады. Әр түрге жататын жануарлар әр түрлі дәрежеде осы төрт тәсілдермен берілетін жылудың мөлшерін қадағалап отыра алады. Олар көбіне жылу изоляциясын өзгерте отырып өткізгіштікке байланысты жылудың бөлінуін қадағалайды. Ұзақ уақытқа созылатын регуляция май бөлінудің күшеюімен және қыс мезгілінде түктің өсуімен, жазда осы үрдістердің баяулауымен жүзеге асады. 140 Дене температурасы зат алмасудың бастапқы субстраттары мен макроэрикалық қосындыларының (АТФ) барлық биохимиялық үрдістерінің жанама өнімі болып табылады. Биологиялық субстраттардың ыдырауының барлық үрдістері жылудың бөлінуіне әкеп соғады. Температураға жасушалық мембрананың өткізгіштігі, жүйкенің қоздырғыштығы мен бұлшықет жасушаларының өзгергіштігі байланысты болып келеді. Дененің тұрақты температурасы тек, жылу өндіру мен жылу бөліне үрдістерінің арасында тепе – теңдік орнағанда ғана сақталады. Химиялық үрдістер барысында туындайтын жылуды химиялық терморегуляция деп аталады. Әсересе гомойотермді жанкарлардың жылу бөлудегі регуляцияға қабілеттілігі маңызды орын алады. Бұл физикалық терморегуляция. Жылу бөліну негізінен радиацияның көмегімен жүзеге асады ( жайлылық температуласында 45-55% жылу), 15-30% жылу конвекция есебінен бөлінеді (дененің сыртқы орта есебінен қызып кетуі), булану ( температураның көтерілуіне байланысты). Бұл дененің беткейінен тердің булану үрдісі және 5%-ын кондукция құрайды. Жылу беру үрдістерін көбіне жүрек – қан тамырлар жүйесінің әсер етуімен анықтайды, өйткені ол қан ағымын терең ұлпалардан беткейлік ұлпаларға тасымалдай алады. Оның әр түрлі аумақтарының, тіпті гомойотермді жануарлардың да денесінің температурасы әр түрлі болып келеді. Терморегуляцияның жүйесі шамамен 37с болатын дененің температурасын ұдайы қалыпта ұстап тұруы қажет ( теріден 2 см тереі барлық ұлпаларда). Терморегуляцияның рецепторлары ағзаның барлық жерінде орналасқан, бірақ оларда 30С-қа дейінгі температура ауытқулары болуы мүмкін. Мұзда жатқан итбалықтың денесінің температурасы 0С-қа тең. Осылйша, перифериялық рецепторлар температура жайлы әр түрлі ақпараттарды саралайды. Интерорецепторлар ағзалардың функционалды белсенділігіне байланысты бірдей емес параметрлерді бағалайды. Орталық 141 терморецепторлар біркелкі емес температураны ба,алайды, олар 1-2С шамасында ауытқуы мүмкін. Терморегуляцияның жағдайы жайлы мәліметтер барлық термикалық белгілер қосылатын гипоталамуста талданады. Терморегцляцияның орталығының алдыңғы бөлімі жылу беруге, ал артқы бөлігі жылу өндіру ме химиялық терморегуляцияға жауап береді. Гомойотермді жануарлардың ағзасына қоршаған ортаның температурасы жүктеу/скачать 1,51 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|