Жапырағы мен жемісін асқынған асқазан

300

алады. Беткейіндегі бұлақтардан жиделі, құрымсақ 

өзендерінің салалары бастау алады.

КҮРЕҢБЕЛ – мыңшұңқыр жотасының солт. етегін-

дегі  жайлау.  Алматы  обл.  Ақсу  ауд-нда  орналасқан. 

теңіз  деңгейінен  1516  м  биіктікте.  Оңт-тен  солт-ке 

қарай еңістеле Баянжүрек тауына тіреледі. Батысын-

да қапал, шығысында Бүйен өзендерімен шектеседі. 

жер бедері палеозой дәуірінің герциндік тау жасалу 

кезеңдерінен  түзілген.  Геол.  жыныстардың  басым 

бөлігі метаморфтанған құмдауыт, конгломерат, крис-

талды, тақтатастар мен туфтар, әктастар және төрттік 

кезеңінің  пролювийлі-делювийлі  шөгінділерінен  тұ-

рады. жылдық жауын-шашын мөлш. 750 – 1000 мм; 

қаңтардағы орташа темп-ра – 12 – 16°С, шілдеде 16 –  

20°С.  Орманды  дала  белдеміндегі  топырағы  нашар 

дамыған. қызғылт қоңыр топырағында көк терек, қа-

йың, алма, шетен, самырсын, шырша өседі. жануар-

лардан суыр, борсық, қоян, түлкі, қасқыр; құстардан 

сауысқан, жапалақ, байғыз, тоқылдақ, т.б. кездеседі.

КҮРКЕЛІ  –  Баянаула  тауларының  оңт-ндегі  шо- 

қылы тау. павлодар обл. Баянауыл ауд. жаңатілек а-

ның оңт.-шығысында 38 км жерде орналасқан. Абс. 

биікт.  775  м.  Солт.-шығыстан  оңт.-шығысқа  қарай 

10 км-ге, енді жері 4,5 км-ге созылып жатыр. Көлбеу 

келген беткейлері бірнеше ұсақ шоқылардан тұрады. 

таудың түпкі жыныстары жер бетіне шығып жатыр. 

жер  қыртысы  силур  мен  девон  кезеңдерінің  крис-

талды  гранит,  тақтатас  жыныстарынан  түзілген. 

Бозғылт қоңыр топырақ жамылғысында боз, бетеге, 

т.б. дала өсімдіктері мен бұталар өседі.

КҮРМЕТІ  (таушілік)  –  Күнгей  Алатау  жотасының 

шығыс  бөлігіндегі  (таушілік  тауы)  асу.  қазақстан 

мен  қырғызстан  шекарасы  аралығында.  Абс.  биікт. 

3552 м. Асудан мамыр – қыркүйек айлары аралығында 

өтуге болады. жолаушы асудың солт-ндегі шілік өз-

нің  оң  саласы  –  Күрметі  өз-н  бойлай  жоғары  жүре 

алады.  Асудан  өткеннен  кейін  қырғыз  аумағындағы 

Күрменті  өз-нің  бастауына  шығады.  Одан  төменде 

жол Ақбұлақ және Күрменті а-на алып барады. Асу-

дың қазақстан бөлігінде К-нің етегіне шағын көл ор-

наласқан. Асудың солт. беткейі тік, қорымтасты.

КҮРТІ  –  Іле  алабындағы  өзен.  Алматы  обл-ның 

қарасай және жамбыл аудандары жерімен ағады. Ұз. 

123 км, су жиналатын алабы 12500 км

2

. жылдық орта-

Күреңбел

ша су ағымы Күрті а. тұсында 2,20 м

3

/с. жиренайғыр, 

Ақсеңгір, Ұзынқарғалы өзендерінің қосылған жері-

нен бастап К. аталады. Ақтоғай а-нан 20 км-дей жо-

ғары Іле өз-не құяды. Арнасы кең, жағасы тік жарлы. 

қар,  жауын-шашын  суларымен  толығады.  өзеннің 

арнасына Күрті бөгені салынған. 

КҮРТІ  БӨГЕНІ  –  Алматы  обл-ның  қарасай  және 

жамбыл аудандары жеріндегі су бөгені. Күрті өз. аң-

ғарында. 1967 ж. іске қосылған. Ауд. 8,3 км

2

, ұз. 25 км, 

ең енді тұсы 0,8 км, жағалауының ұз. 64 км, орташа 

тереңд. 14,5 м, ең терең жері 38,5 м, су сыйымд. 120 

млн. м

3

, бөгеннің су жиналатын алабы 10,4 мың км

2

. 

Арнадағы тосқауылдың ұз. 232 м, биікт. 42 м, ені 7,5 м.  

К. б. орташа есеппен жылына 102 млн. м

3

 су береді; 

23  мың  га  жер  суғарылады,  шамамен  100  мың  га 

жайылымды суландырады.

КҮРШІМ – ертіс алабындағы өзен. шығыс қазақ-

стан обл. Күршім ауд. жерімен ағады. Ұз. 230 км, су 

жиналатын алабы 2890 км

2

. Сарымсақты және Күр-

шім  жоталарынан  басталып,  Күршім  а-ның  баты-

сында 10 км жерде Бұқтырма бөгеніне құяды. жоғ. 

ағысында аңғары тар, шатқалды. Ағысы қатты, суы 

мол. Бурабай а-нан төменде арнасы кеңейіп тарамда-

лады да аңғары 10 – 15, кейде 20 км-ге жетеді. жыл-

дық орташа су ағымы топтерек а. тұсында 60,8 м

3

/с. 

егін суғаруға, ағаш ағызуға пайдаланылады. Балық 

ауланатын су айлақтары бар.

КҮРШІМ  АУДАНЫ  –  шығыс  қазақстан  обл-ның 

шығысындағы  әкімш.  бөлініс.  1927  ж.  құрылды.  

1997 ж. оның құрамына бұрынғы марқакөл ауд. қо-

сылды. жер аум. 23,2 мың км

2

. Халқы 37 мың адам, 

орташа тығызд. 1 км

2

 жерге 1,5 адамнан келеді (2010). 

жер бедері өте күрделі болып келеді: биік тау жотала-

ры өзен аңғарларымен алмасып жатады. Солт. бөлі-

гін ендік бағытта созылған Нарын және Сарымсақты 

жоталарының  оңт.  беткейлері,  орт.  бөлігін  Күршім 

мен  Асутау  жоталары  алып  жатыр.  Олар  ауданның 

солт. жағында Күршім өз. және оның салаларымен, 

ал оңт. бөлігінде қара ертіс өз-нің оң салаларымен 

тілімденген.  Ауданның  ең  биік  жері  –  Сарымсақты 

жотасы  (Бүркіттау  –  3373  м).  Кен  байлықтарынан: 

қалайы,  вольфрам,  алтын,  қорғасын,  мырыш  кен-

дері, құрылыс материалдарынан: қиыршықтас, құм, 

әктас, гранит, мәрмәр бар. Климаты тым континент-

Күрті өзенінің орта ағысы

Күрті бөгені

301

(2084  м),  Сарытау  (2646  м),  Ұлтабар  (2722  м),  т.б. 

жеке  таулар  мен  тау  сілемдерінен  тұрады.  тау  бет-

кейлерінен  Күршім  өз-нің  сол  салалары:  қыстау 

Күршім, қойшілік, Сорная, сонымен бірге марқакөл 

көлінен ағып шығатын қалжыр және оның салалары 

шұқырқалжыр,  қараағаш,  Березовка,  т.б.  өзендер 

бастау  алады.  тар  және  терең  шатқалдардың  солт. 

беткейлерінде  қылқан  жапырақты,  тау  шатқалдары 

мен етегінде жалпақ жапырақты орман қалыптасқан. 

тауларда (2000 м-ден жоғары) альпілік шалғын шөп-

тер, астық тұқымдас шөптесіндер өскен. жануарлар-

дан қоңыр аю, таутеке, қасқыр, түлкі, борсық, суыр, 

тиін кездеседі. тау етегінде жусан, боз, бұта және жа-

пырақты орман өседі.

КҮРІШ (Oryza) – астық тұқымдасына жататын бір 

немесе көп жылдық өсімдік. К. қолдан б.з.б. 2000 –  

3000  жылдары  егіле  бастаған.  қазақстанда  аса  ма-

ңызды  азық-түліктік  дақыл  –  е к п е   К.  (O.satіva)  –  

қызылорда,  Оңт.  қазақстан,  Алматы  облыстарын- 

дағы Сырдария, Іле және қаратал өзендерінің аңға- 

рында  егіледі.  Оның  биікт.  60  –  150  см,  бір  жыл-

дық өсімдік. шашақты тамыры болады (70 – 80 см  

тереңдікке  дейін  кетеді).  Осы  тамырларында  ауа 

жинап  өткізуші  ұлпалар  –  аэренхима  дамиды.  Са- 

бақтың жоғ. буын аралығының іші қуыс, төм. буын 

аралығының  ішінде  паренхималық  ұлпалар  бар. 

жапырақ  саны  сабақ  буындары  санына  сәйкес  ке-

леді, бұл К-тің сорттық қасиетін көрсетеді. Гүлшо-

ғыры – сыпыртқы тәрізді, масағы бір гүлді. Гүлдері 

екі  қабат  –  жоғ.  жағында  аналық,  төм.  жағында 

аталық  гүл  орналасады.  К.  өздігінен,  кейде  айқас 

тозаңданады.  Сортына  байланысты  вегетац.  кезеңі 

90  –  130  күн,  жылуды,  суды  көп  қажет  етеді.  К-ті 

егуден 5 – 6 күн бұрын тұқымын күнге қыздырып, 

2 тәулік жылы суда жібітеді, тұқымды себу алдында 

кептіреді. К-тің бірнеше сорттары бар. қазақстанда 

көбірек таралғаны – Алакөл және үштөбе сорттары. 

Оларды қазақ егіншілік ғыл.-зерт. ин-тының ғалым-

дары шығарған, негізінен, қаратал өз. бойында өсі-

ріледі. маржан сортын қазақ күріш ғыл.-зерт. ин-ты 

(қазіргі Арал өңірі агроэкология және а. ш. ғыл.-зерт. 

ин-ты) шығарған. қызылорда обл-ның күріш егісінің 

65 – 70%-ын осы сорт алады. Алтынай сорты қазақ-

стан ҒА-ның өсімдіктер физиологиясы, генетикасы 

және  биоинженериясы  ин-тында  шығарылған.  Бұл 

сорт Алматы обл-нда аудандастырылған, негізінен, 

Іле өз. бойындағы Ақдала аймағында өсіріледі. К. – 

негізгі азықтық дақылдардың бірі. К. дәнінен спирт, 

тік, жазық жерлерде жазы ыстық, қысы суық бола-

ды, қардың қалыңд. 30 – 50 см, тауда қыс жұмсақ, 

қардың қалыңд. 1 – 1,5 м, жазы салқын. қаңтардың 

орташа  темп-расы  –14  –  18°С,  шілдеде  17  –  22°С. 

жылдық жауын-шашынның орташа мөлшері жазық 

бөлігінде 200 – 400 мм, тауда 500 – 700 мм. Басты 

өз.  –  Күршім.  Ол  ауданның  солт.-шығысында  Бұқ-

тырма бөгеніне құяды. Ауданның оңт. шекарасымен 

қара ертіс ағып, зайсан көліне құяды (оң салалары: 

Аққоба,  Арасанқоба,  қарақоба,  жоғ.  теректі.  Орта 

теректі, төм. теректі, қалжыр). ең ірі көлдері – зай-

сан  (солт.  бөлігі)  мен  марқакөл  (теңіз  деңгейінен 

биікт.  1484  м).  тауларда  көптеген  кішігірім  көлдер 

де кездеседі. топырағы мен өсімдіктері биіктік бел-

деуге байланысты әр түрлі болып келеді. Биік таулы 

өңірде қара, қызғылт қоңыр және күлгін топырақтар, 

өзен аңғарларында қиыршықтасты шалғынды қара, 

жазық жерлерде қара, сұрғылт топырақтар тараған. 

тау  бөктерлері  мен  өзен  бойларында  тал,  терек, 

қайың,  жусан,  бетеге,  селеу,  бидайық,  көкпек,  ер-

кек шөп, қамыс; тауларда (1500 – 2000 м биіктікте) 

қылқан жапырақты орман (шырша, самырсын, қара 

самырсын,  балқарағай,  майқарағай),  одан  жоғары 

альпі шалғындары өседі. жануарлар дүниесінен қас-

қыр, түлкі, қоңыр аю, сілеусін, барыс, құндыз, күдір, 

тиін,  сусар,  күзен,  суыр,  борсық,  ондатр,  марал,  

таутеке, елік; құстардан ұлар, құр, бүркіт, қаршыға, 

ителгі,  лашын,  кезқұйрық;  көлдер  мен  өзендерде 

және олардың жағалауларында қаз, үйрек, аққу, қыз-

ғыш, тауқұдірет, жылқышы, балықтың бірнеше түрі 

мекендейді.  елді  мекендер  негізінен  өзен  аңғарла- 

рының  бойында  және  зайсан  көлінің  қазаншұңқы- 

рының аумағында қоныстанған. К. а. негізінен а. ш-

мен айналысады. А. ш-на жарамды жері 1 млн. 600 

мың га (2008), 12,1 мың га-сы егістік, 83,6 мың га-сы 

шабындық, 1,45 млн. га-сы жайылым. Аудан жерімен 

Күршім  –  Боран,  Боран  –  теректі  –  Балықтыбұлақ, 

Күршім – маралды автомоб. жолдары өтеді.

КҮРШІМ ЖОТАСЫ – Алтай тауларының оңт.-батыс 

сілеміндегі жота. шығыс қазақстан обл. Күршім ауд. 

жерінде. Нарын, Сарымсақты және Оңт. Алтай жота-

ларының оңт-нде, оңт.-батыстан солт.-шығысқа қарай 

130 – 135 км-ге созылып жатыр, ені 25 – 30 км. ең биік 

жері 3305 м (Ақсубас тауы). шығыс бөлігінің оңт-нде 

марқакөл көлі жатыр. жота девонның туфынан және 

эффузивтік  жыныстарынан,  палеозойдың  құмтаста-

рынан  түзілген.  Гранит  интрузивтері  де  кездеседі. 

жотаның солт. беткейі тік құлама. К. ж. Салқыншоқы 

Күріш

Күршім жотасының орманды шатқалдары

Күршім өзенінің жоғарғы ағысы

302

крахмал  алынады,  сыра  дайындалады,  сабанынан 

қағаз  жасалады.  Кебегі  –  мал  азығы,  одан  жоғары 

сапалы май алуға болады.

КҮРІШБАС (Pіptatherum) – астық тұқымдасына жа-

татын көп жылдық шөптесін өсімдіктер. қазақстанда 

тау баурайында, жартастар және тасты шатқалдарда 

өсетін  10  түрі  бар.  Биікт.  25  –  80  (кейде  130)  см. 

жайылып өсетін қысқа тамырлары шырмалып шым 

түзеді. Сабағы тік, тегіс, жіңішке әрі сынғыш келеді. 

жапырақтары жіңішке, ұзын. Дара гүлді, қос қабыр-

шақты  масағы  сыпыртқы  гүлшоғырына  топталған. 

Гүл қабығы да, аталығы да – үшеу. мамырдан шілде 

айына  дейін  гүлдеп,  жемістенеді.  жемісі  –  бір  тұ-

қымды дәнек. жоңғар К-ы (P. songorіcum) және айыл 

К-ы (P. latіfolіum) – жақсы жайылымдық өсімдіктер. 

қаратау К-ы (P. karаtavіense) – тек қаратауда өсетін 

эндемик түр. Ал бұқарша К-ын (P. holcіforme) үй құс-

тары сүйсініп жейді.

КҮШӘЛА  (Emіnіum)  –  шаяноттар  тұқымдасына 

жататын  көп  жылдық  шөптесін  өсімдіктер  туысы. 

Азияның құмды жерлерінде кездесетін 5 түрі бар. қа-

зақстанда мойынқұм (жамбыл обл.) мен қызылқұм 

шөлінде,  қаратауда  және  тянь-шаньның  батысын-

да  өсетін  2  түрі  бар:  ит  К-сы  немесе  леманн  К-сы 

(E. lehmannіі) мен Регел К-сы (E. regelіі). Бұлардың 

ішінде көп тарағаны – ит К-сы. Оның биікт. 15 – 40 

см, түйнекті өсімдік, жапырақ тақтасы үшбұрышты, 

қандауыр пішінді, ұзын сағақты (ұз. 7 – 12 см, ені 1,5 –  

3 см). Гүл шығатын сабағының түп жағында мөлдір 

жарғақты қынабы болады. қара күлгін түсті, ұз. 4 – 8 

см  собық  гүлшоғыры  сабағының  ұшынан  дамиды. 

Собығының сыртындағы жамылғысының ұз. 12 см, 

ені 3 см. жамылғысының ішкі беті мақпалдай жұм-

сақ,  қара  күлгін  түсті.  тұқымынан  көбейеді.  Сәуір 

– мамыр айларында гүлдеп, жемістенеді. жемісі – ақ 

жидек. түйнегінде алкалоидтар болатындықтан улы, 

сондықтан өсімдіктің түйнегін кеміргіштер жемей-

ді. ит К-сы өте сирек кездесетін түр болғандықтан 

қазақстанның «қызыл кітабына» енгізілген.

КҮШІК – Бұғылы және жақсытағылы тауларының 

аралығындағы тау. қарағанды обл. шет ауд. Айғыр-

жал а-ның солт.-шығысында 21 км жерде орналасқан. 

Күшік пен қарақамыс өзендерінің суайрығында. Са-

лыстырмалы биікт. 70 м. ең биік жері шамамен 800 – 

820 м биіктікте. Солт.-шығыстан оңт.-батысқа қарай 

10  км-ге  созылып  жатыр,  енді  жері  1,5  км.  Беткейі 

тіктеу, жер бедері бірнеше ұсақ қырқалы шоқылар-

дан  тұрады.  Девонның  альбитофир,  порфирит,  гра-

нит жыныстарынан түзілген. таудың қызғылт қоңыр 

топырағында бетеге аралас боз өседі. Беткейлері жа-

йылымдық ретінде пайдаланылады.

КҮШІКЖАЛ  –  Балқаш  көлінің  шығысындағы  тө-

бешікті-қырқалы  құмды  алқап.  Алматы  обл.  Сар-

қант ауд-нда. лепсі мен Ақсу өзендерінің төм. ағысы 

аралығында. Абс. биікт. 420 м. Аум. 800 км

2

. Оңт.-

батыстан  солт.-шығысқа  қарай  ұз.  56  –  60  км,  ені 

10 – 45 км. қырқалы төбешіктердің биікт. 2 – 20 м. 

Грунт  сулары  1  –  30  м  тереңдікте.  К.  құмы  жусан, 

еркек шөп, теріскен, т.б. өсімдіктермен бекіген. өзен 

жайылмасына  таяу  қамыс,  құрақ,  сортаң  жерлерде 

сораң  өсімдіктер  өседі.  Көктемде,  қыста  жайылым 

ретінде пайдаланылады.

КІНДІКТАС  –  шу-Іле  тауларының  орта  тұсындағы 

тау сілемі. жамбыл обл. шу және қордай аудандары 

аралығында. қопа аңғары мен шу өз. аралығындағы 

суайрық. Абс. биікт. 1519 м. Солт.-батыстан оңт.-шы-

ғысқа  қарай  80  км  шамасында  созылып  жатыр,  ені  

15 – 20 км. таудың оңт.-шығыс бөлігі палеозой гра-

нитінен,  солт.-батысы  тас  көмір  және  кембрий  шө-

гінділерінен  түзілген.  Беткейі  жусан,  боз,  бұта  және 

эфемер  өсімдіктеріне  бай.  Оңт.-батыс  беткейінен 

шоқпар,  Кербұлақ,  теректі,  шатыркөл,  т.б.  өзендер 

бастау алады. Баурайы жайылымға пайдаланылады.

КІНДІКТІ  –  Сыпсыңағаш  қолатындағы  тұзды  тұ-

йық  көл.  қостанай  обл.  қамысты  ауд.  Сұлусары 

а-ның  солт.-батысында  5  км  жерде  орналасқан.  то-

был өз. алабында. теңіз деңгейінен 244 м биіктікте. 

Аум. 42,2 км

2

, ұз. 10 км, енді жері 7 км, жағалау бо-

йының ұз. 40,8 км, тереңд. 3,5 м. Суы мол жылдары 

жағалауына  жақын  жатқан  ұсақ  көлдерге  қосылып 

аумағы  ұлғаяды.  Көктемгі  еріген  қар  және  жауын-

шашын суларымен толысады. жазда айдыны тарты-

лып, сор батпаққа айналады. Аумағын қамыс, құрақ, 

т.б. өсімдіктер басқан.

КІНДІКТІ – ертіс алабындағы өзен. шығыс қазақ- 

стан обл. Аягөз, тарбағатай, Көкпекті аудандарының 

жерімен ағады. Ұз. 91 км, су жиналатын алабы 220 км

2

. 

Бастауын  тарбағатай  жотасының  солт.  бөлігіндегі 

қосмұрын, Сарымсақты, Сылдырама, т.б. тауларынан 

алып, Көкпекті өз-не құяды. жағалауы құмды-сазды, 

кейбір жері гранитті тік жарлы. өзен жер асты, жа-

уын-шашын суларымен толығады. Суы егін суғаруға 

пайдаланылады. жайылмасы шабындық.

КIРПI  (Erinaceinae)  –  сүтқоректiлер  класы,  жәндiк 

қоректiлер отрядының бiр тұқымдасы. қазба қалдық-

тары эоценнен белгілі. 15-ке жуық түрінің 1 түрі Ха-

Күрішбас

Күшік тауының етегі

Кіндіктас тауы

303

лықар. табиғат қорғау одағының «қызыл кітабына» ен-

гізілген. қазақстанда 3 түрі мекендейдi: к ә д i м г i  К. 

(Erinaceus europaeus), қ ұ л а қ т ы  К. (Hemiechinus au-

ritus) және қ а р а  К. (Hemiechinus  hypomelas). Арқасын, 

бүйiрлерiн тiкенек (ине) басқан. тұрқы 13 – 27 см, салм. 

700 – 800 г. Орманда, бұта арасында, бау-бақшада, тiп-

тi елдi мекендерде тiршiлiк етедi. жемiн әдетте, iңiрде 

және түнде аулайды. жәндiктермен, көлбақамен, жы-

ланмен  (улысымен  де)  қоректенiп,  орман  ш-на  пайда 

келтiредi. қараша айында ұйқыға кетедi де, көктемде 

күн жылынысымен оянады. 35 – 42 күнде жылына 1 

рет көктемде балалайды (3 – 4-тен). жыныстық жағы-

нан 2 жасында жетiледi. Орта есеппен 6 жыл тiршiлiк 

етедi. мал пироплазмозы ауруын таратады.

КІРПІБАС (Sparganіum) – өзімен аттас тұқымдасқа 

жататын  көп  жылдық  су  өсімдіктері.  қазақстанда 

өзен жағалауында, су басқан шалғында өсетін 4 түрі 

бар. әсіресе жабайы К-тың (S. sіmplex) айрықша ма-

ңызы бар. Биікт. 10 – 100 см. Сабағы бұтақталып біт-

кен. жапырағы қос қатарлы, кезектесіп орналасқан, 

таспа пішіндес, түбінде қынабы бар. Гүлі дара жы-

нысты,  ұсақ,  жұмыр  гүлі  қою,  шар  пішіндес,  оның 

аталық гүлі жоғары, ал аналығы төмен орналасқан. 

маусым  –  тамыз  айларында  гүлдеп,  шілде  –  қыр-

күйекте  жемістенеді.  жемісі  –  жаңғақ.  Дәнімен  су 

құстары қоректенеді; олар түлегенде қалың өскен К. 

арасына жасырынады. 

КІШКЕНЕ  АРАЛТӨБЕ  –  Алакөл  көлінің  орт.  бө-

лігіндегі  арал.  Алматы  обл.  Алакөл  және  шығыс 

қазақстан обл. үржар аудандары аралығында орна-

ласқан.  теңіз  деңгейінен  501  м  биіктікте.  Солт.-ба-

тыстан оңт.-шығысқа қарай 2,1 км-ге созылып жатыр, 

енді жері 1 км. Оңт. беткейі тіктеу, пішіні үшбұрыш 

тәрізді келген. Арал көлге 4 – 6 м-лік террасалар ар-

қылы  ұласады.  палеозойдың  орта  девон  және  жоғ. 

тас көмірдің түпкі жыныстарының бетін борпылдақ 

делювийлі шөгінділер жапқан. топырағында жусан, 

т.б. сортаңды өсімдіктер өседі.

КІШКЕНЕ  КҮЙКЕНТАЙ  –  үлкен  Күйкентай  та-

уының  оңт.-шығысында  30  км  жердегі  тау.  шығыс 

қазақстан обл. Аягөз ауд-нда орналасқан. Абс. биікт. 

683  м.  Беткейлері  көлбеу  келген.  Олар  біртіндеп 

далаға ұласып кетеді. ендік бағытта созылып жатқан 

таудың ұз. 6 км-ге жуық, енді жері 4 км. Нашар тілім-

денген.  Көлбеу  беткейлерінің  қоңыр  топырағында 

бұта шоғырлары аралас бетеге, селеу, қараған, еркек 

шөп, т.б. шөптесін өсімдіктер өседі. шығысында 7 км 

жерден Бақанас өз. ағып өтеді. етегі мал жайылымы-

на пайдаланылады.

КІШІ АЙЫРКӨЛ – торғай және өлкейек өзендері-

нің суайрығындағы сор алқабы. Ақтөбе обл. ырғыз 

ауд. Дүкен а-ның шығысында 17 км жерде орналас-

қан.  теңіз  деңгейінен  90  м  биіктікте  жатыр.  Солт.-

шығыстан  оңт.-батысқа  қарай  18  км-ге  созылған, 

енді  жері  5  км.  Көктем  айларында  өлкейек  өз-нің 

сағасындағы  ұсақ  көлшіктерден  жылғалар  ағып, 

К.  А.  сорына  құяды.  Сор  алқабының  басым  бөлігі 

батпақты. жазда кеуіп, топырағы тұзды сортаңға ай-

налып, құнарсызданады.

КІШІ  АҚҚҰТАН  (Egretta  garzetta)  –  дегелектәріз- 

ділер  отряды,  құтандар  тұқымдасына  жататын  құс. 

қазақстанда Каспий т-нің солт-нде еділ мен жайық 

өзендерінің  аралығында  кездеседі.  Дене  тұрқы  62 

см,  қанатының  ұз.  32  см,  қанатын  жайғанда  ұз.  110 

см, құйрығының ұз. 32 см. қауырсыны ақ түсті. Көзі 

сары, тұмсығы, аяғы қара, аяғындағы буындары жа-

сыл сарғыш түсті болады. жыл құсы. мамыр айында 

ағаш басына ұя жасап, оған 4 – 6 жұмыртқа салады. 

Балапандары маусымның басында пайда болып, шіл-

денің басында ұядан ұшып шығады. К. а-дар шоғыр 

(колония) құрып тіршілік етеді. Негізінен ұсақ балық-

тармен, кейде қосмекенділермен, моллюскілермен, су 

жәндіктерімен және ұсақ кеміргіштермен қоректенеді. 

Бұлардың тіршілігіне қамыс құладыны, сұр қарға көп 

қауіп төндіреді. Олар К. а-дың ұясын бұзып, жұмырт-

қаларын  жеп  кетеді.  К.  а-ның  саны  жылдан-жылға 

азаюда,  сондықтан  қорғауға  алынып,  қазақстанның 

«қызыл кітабына» енгізілген.

КІШІ  АҚСУ  –  талас  Алатауының  солт.-батысын-

дағы  тау  сілемі.  Оңт.  қазақстан  обл.  түлкібас  ауд. 

жерінде  орналасқан.  Батысы  тереңсай  өз-не,  шы-

ғысы  қаракүзеу  тауына  ұласады.  Орташа  биікт. 

1500  –  2000  м.  ең  биік  жері  2901  м.  Батыстан  шы-

ғысқа қарай ұз. 20 – 25 км-ге созылған, ені 4 – 6 км. 

палеозойлық әктас, гранитті жыныстардан түзілген. 

Беткейіндегі  бұлақтардан  жабағылы,  тасбастау, 

Күзеусай,  қарасай,  Көксала  өзендері  бастау  алады. 

қоңыр, сұр қоңыр топырағында арпабас, қияқ, бида-

йық, аршаның бірнеше түрі, бұта аралас жеміс ағаш-

тары өседі.

КІШІ АЛМАТЫ – Алматы қ. арқылы ағатын өзен. 

Іле  алабында.  Ұз.  125  км,  су  жиналатын  алабы  710 

км

2

.  Іле  Алатауындағы  тұйықсу  мұздығынан  бас-

талып, жетіген а-ның солт.-батысында 10 км жерде 

қаскелең  өз-не  құяды.  жоғ.  және  орта  аңғары  тар, 

тік жарлы. Басты салалары: Күйгенсай, Сарысай, қа-

зақ.  жылдық  орташа  су  ағымы  Бұтақты  сағасынан 

Кіші

Кәдімгі кірпі

Кіші Ақсу тауының альпілік шалғынды беткейі

304

45 м. К. Б. палеоген-неогеннің құмтас, әктас, балшық 

жыныстарынан  түзілген.  Карст  құбылысының  әсері-

нен пайда болған кішігірім үңгірлер мен ұңғыма тә-

різді қуыстар жиі кездеседі. топырағында жусан және 

сораң шөптер өседі.

КІШІ  БОРСЫҚ  –  Солт.  Арал  маңындағы  құмды 

алқап.  Ақтөбе  обл.  шалқар  және  қызылорда  обл-

ның  Арал  аудандары  жерінде.  Кіші  Арал  т-нің 

солт-нде 80 км-ге созылған. ені 10 – 25 км. Орташа 

биікт. 150 – 170 м, абс. биікт. 213 м (орта тұсында). 

тұран  тақтасының  синклинальдық  иінінде.  құмды 

алқап  бор  және  палеоген  тау  жыныстарының  жел 

(эол) әрекетінен үгілу нәтижесінде пайда болған. әр 

түрлі бұта және шала бұта басқан құм төбешіктерден, 

шағыл құмдардан тұрады. құм шөл белдемінде жа-

тыр. Климаты тым континенттік, қысы суық (қаңтар-

дың орташа темп-расы –12 – 15°С), жазы ыстық, құр-

ғақ (шілденің орташа темп-расы 25 – 26°С). жылдық 

жауын-шашын  мөлш.  150  мм,  көктемнің  соңы  мен 

жаздың басында жауын көп жауады. Грунт суы 2 –  

40  м  тереңдікте  кездеседі,  көбінесе  тұщы.  құмайт 

қоңыр топырағында еркек шөп, жусан, бетеге, жүз-

гін, т.б. өседі. құмда қыстаулар, тұщы құдықтар көп-

теп кездеседі. 

жүктеу/скачать 3,63 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: