Жас ерекшеліктер физиологиясы
жүктеу/скачать 0,49 Mb.
|
2— көз алмасы алдыңғы камерасы ; 3— құбылмалы қабық ;
4— көз алмасы артқы камера ; 5— көз жанар ; 6— кірпік бұлшық ет ; 7— конъюнктива ; 8— кірпік дене ; 9— көз алмасы қабырғада болу түзу бұлшық еті ; 10— көз алмасы медианалық түзу бұлшық еті ; 11— өзіне меншікті тамырлы қабық ; 12— шыны тәрізді дене ; 13— шел ; 14— көз тор көрермен жүйке ; 15— тегеріші ; 16— көрермен жүйке Қарастырылған сұрақтар. көздің құрылысын атаңыз? көз ауруларын атаңыз? сурет Әдебиет – 1, 6, 7. № 5 Тақырып Есту анализаторлары.Есту гигиенасы. Есту гигиенасы. Есту кемшіліктерінің алдын алу Бастауыш сыныптағы оқушылардың есту қабілеті мақсаты: Есту гигиенасының ерекшеліктері. мазмұны:Есту талдағышының қызметіне қажетті тиімді жағдайларды есту гигиенасы зерттейді. Адам организміне әсер етуші шудың ықпалын азайтып, есту қабілетін ұзақ мерзім жоғары дәрежеде сақтап қалу үшін бала кезден бастап есту гигиенасының талаптарын дұрыс орындап отыру керек. Айқай-шу есту талдағышына 2 түрлі әсер етеді: құлақтың дыбыс өткізуші мүшелерінің қызметін бұзады және орталық жүйке жүйесіндегі есту орталықтарының қызметін нашарлатады. Қатты айқай, айталық 90 децибел шамасындағы, есту қабілетіне ғана әсер етіп қоймай, ас қорыту, жүрек-қан- тамырлар жүйелерінің ішкі секрециялық бездердің қызметін бұзады, жалпы жүйке жүйесін тоздырады. 4-5 жыл бойы 120 децибел шуда еңбек еткен адамның жүйке жүйесінде кемшіліктер пайда болады: басы ауырады, ішкі секреция бездерінің қызметі нашарлап, зат алмасуы әлсірейді, тез қозғыш, шуланшақ болады, қанның қысымы артады, есту қабілеті төмендеп, мамандығына байланысты кереңдік пайда болады. Мысалы, тракторшының басы ауырып, дыбыс нервтерінің қабынуы пайда болады. Тіпті 6 сағат бойы 90 децибелдік шуда болғанның өзінде есту қабілеті шұғыл төмендейді (90 децибелдік шу көлік ағылып жатқан көшенің шуына барабар). Мектепке дейінгі балалар мекемелеріндегі айқай-шудың мөлшері - 40-100 децибел, ал мектеп бөлмелеріндегі айқай-шу одан артығырақ болады. Ер балалардың шеберханасындағы шудың шамасы 60-110 децибел, сынып бөлмесінде - 40-90 децибел. 40 децибел шамасындағы шу балаларға зақым келтірмейді. 50 децибелден асқанда балалардың еңбек қабілеті төмендейді. Әсіресе 60 децибеддегі шу оқушылардың зейінін төмендетіп, еңбек қабілетін нашарлатады. Осыған байланысты баланың еңбек шеберханасында шулы жұмыспен көп шұғылданбағаны жөн. Есту кемшіліктерінің алдын алу үшін дыбыс гигиенасының талаптарын орындау қажет. Әсіресе мектепте гигиеналық талаптарды сақтаудың маңызы зор. Мектептегі шуды азайту үшін оның ауласының көше жақ бетіндегі жерді қорғаныс аймағына айналдырып, оған 5 қатар ағаштар мен бұталар отырғызады. Жапырақты биік ағаштар мен бұталар сыныпқа көшеден келетін шудың мөлшерін 1,5-2 есе азайтады. Қауіпсіздік аймағының ені 6 метрден, мектеп үйінің көлік жолынан қашықтығы 25 метрден кем болмауы тиіс. Гигиеналық талапқа сай сынып кабинеттерінің есігі тығыз жабылса, бөлмеге кіретін шудың мөлшері 5-7 децибелге азаяды. Есту қабілеті төмен оқушыларды алдыңғы қатардағы парталарға отырғызған жөн. Мектеп үйінің шулы бөлмелерін, айталық спорт залы, шеберханалар негізгі оқу бөлмелерінен бөлек өрі алыс орналастырылады. Олардың қабырғасын қалың, есігін шу шығармайтындай етіп орнату керек. Балалар жүмыс істеп жатқан шеберханаларда, шулы жерлерде әр 30-50 минут сайын 10-15 минутке созылатын үзіліс жасау керек. 6-7 жаста мектепке барар алдында емханаларда баланың есту қабілетін тексереді, балалар бақшасына баратын балаларды мектеп алдындағы тексеру кезінде балалар бақшасының комиссиясы тексереді. Содан кейін 4-5-ші, 7-ші, 8-ші, 9-шы сыныптарда баланың дыбыс есту қабілетін бала дөрігері анықтап отрығаны жөн. Баланың есту қабілетін сақтауда мүғалімнің сөйлеу ерекшеліктерінің әсері күшті. Сондықтан мүғалім, өсіресе бастауыш сыныптарда асықпай, ақырын, мәнерлеп сөйлегені дүрыс. Мүғалімнің өр сөзі анық болуы керек. Бастауыш сыныптарда мүғалімнің сөзі көрнекі қүралдарды пайдалану арқылы оқушьшардың есту қабілетін жеңілдетеді. Ұзақ уақыт ақырын, біркелкі дауыспен сөйлегенде баланың есту орталығы тез шаршап, қызмет қабілеті төмендейді, қорғаныс тежелуі пайда болады. Бастауыш сыныптағы оқушылардың есту қабілетіне үзақ уақыт қатты дауысты теледидар, музыка аспаптарының дыбыстары күшті әсер етеді. Кішкентай балаларға қүлаққа киіп тыңцайтын аспапты пайдалануға болмайды. Дыбыс есту қабілеті жарықтың өсерінен күшейеді, сондықтан музыкалық әуендердің дыбыстарын күшейте түсу үшін, оны жақсы қабылдау үшін ойын-сауық орындарында, концерт залдарыңда түсті жарықты кеңінен қолданады. Мұнымен қатар қатты дауыстағы музыка адамның жүйке жүйесіне, әсіресе көңіл күйінің қалпына күшті әсер етеді. Сондықтан музыка аспаптарының дыбысын тым қатты қойып, ұзақ тыңдауға болмайды. Музыканы қатты қойып тындаумен әуестенген жастардың ішіңде, әсіресе 1-15 жастағы кереңдер саны көбеюде. Қатты дауысты музыканы тындау мөлшері 7-10 жаста — жарты сағаттай, 11-16 жаста 1-1,5 сағат, 17-20 жаста 1,5-2 сағаттан аспауы тиіс. Музыка аспаптарының қатты дауыстары кейбір мамандыктар үшін аса зиянды. Айталық, көлік жүргізушілер үйықтап қалмас үшін музыка ойнатады, бірақ оның шуы 40-60 децибелден аспауы тиіс. Төмендегі суретте есту анализаторының 6 – суретте бейнеленген. 6 – сутрет. Есту органы. Сыртқы , орта және ішкі құлақ ( маңдай алдынан кесу ): 1— бұйра ; 2— кішкене балға ; 3— төс ; 4— үзеңгі ; 5— - каналдар ; 6— ұлу ; 7— қарсаңы ; 8— сыртқы есту өту ; 9— қайық ; 10— ішкі құлақ ; 11— орта құлақ ( дабылдық қуыс ); 12— дабылдық жарғақ ; 13— сыртқы құлақ ; 14— қайық жатауы ; 15— қабыршақты балық сорпасы ; 16— құлақ шеміршек ; 17— есту құбыр ; 18— құлақ бөлік Қарастырылған сұрақтар. есту мүшесі дегеніміз не? құлақтың құрылысын атаңыз? Әдебиет – 8, 9. № 6 Тақырып Ішкі секрециялық бездерінің гипо және гипер функциялары Гуморальдық реттелу туралы түсінік Гормондардың қасиеттері Эндокриндік бездердің жастық ерекшеліктері. Организмде бездер көп, барлық бездерді iшкi және сыртқы секрециялық бездер деп екi топқа бөледi. Сыртқы секрециялық. (лат.секреция—сол шығару) бездердiн өзектерi арқылы олардың өнiмдерi, яғни секреттерi (дат. секрет-без өнiмдерi қуыс мүшелерге қарсы (мысалы, ауыз куьгсьтна сiлекей безiнiц отiiмi - сiлекей ) немесе дененiң сыртына шығады (мысалы, тер безiнiң өнiмi - тер дененiң сыртына шығады). Сондықтан оларды сыртқы секрециялық немесе экзогендiк (грек. экзо — сыртқы, сыртқа + ген-тек, болмыс) бездер деп атайды. Бұларға сiлекей, карын, май, тер, iтшек және қарын асты бездерi, буйрек, бауыр т.б. жатады. І ш к i секрециялық немесе .э н д о к р и н д i к (грек. зн дон - iшкi + крино – бөлiп шығару) бездердiң өнiмi тiкелей қанға құйылатын ерекше мүшелер жүйесiне жатады. Олардың өз өнімдерін сыртқа шығаратын өзектерi болмайды. Олардың өн i мi тiкелей қан тамырлары арқылы қанға сіңеді де, қанмен бүкiл денеге тарап, мүшелердiң кызметiне әсер етедi. Ішкі секрециялық бездер зат алмасу процесiне қатысады, сөйтiп адам организмiнiң күллi тiрлiгiне өз ықпалын тигiзедi. Ішкі секрециялық бездердiң өнiмлерiн г о р м о н (грек. гормо - iске қосамын, қозғамайтын) деп атайды. Гормондар жүйке жүйесiмен бiрге организмнiң өсуiн, дамуын, организмнiц физиологиялық кызметтерiн үйлестiруге, зат және энергияның алмасуын, мүшелердiң қызметін реттеуге қатысады. 1980-2000 жылдары гормондардың молекулалық тетiктерде тұқым қуалау мәлiметтер тасуға және организмнiң биологиялық ырғағын анықтауға қатынасатыны дәлелденген. Сонымен, гормондар жүйке жүйесiмен бiрге организмнің кызметтерін реттейдi. Қазiргi кезде 40- тан астам гормондар бары белгiлi. Олардың көбi жақсы зерттелген және адамдарды емдеуге колданылады. Ішкi секрециялық бездерге гипофиз, эпифиз, қалқанша, қалқан серiк, айырықша (тимус), бүйрек устi, ұйқы (қарын асты) безінің Лангерганс аралшықтары, жартылай жыныс бездерi жатады. Төмендегі 7 – суретте ішкі секреция бездерінің суреті бейнеленген. 7 – сурет Қарастырылған сұрақтар. гормон дегеніміз не? эндокрин дегеніміз не? № 7 Оқушылардың дұрыс сымбатын тәрбиелеу. Партада отыру Сымбаттылық Сымбатты дене Сымбатсыз дене Сабақтың мақсаты: Оқушылардың дұрыс сымбатын тәрбиелеу. Сабақтың мазмұны: Партада отыру. Бұл еңбек қимылына да, спорттық қимылға да жатпайды. Алайда мектеп өміріндегі ең қажетті жағдай болғандықтан, талдамасқа болмайды. Әрине, тік тұрғаннан гөрі отырғанда тепе-теңдік жақсы сақталады, бірақ ұзақ уақыт иіліп, отыра беруге де болмайды, кейбір бұлшықеттер орнықты қатаяды да тепе-теңдікті сақтайды. Партада дұрыс отыру кезінде тұлға мен аяқты дұрыс ұстаудың маңызы зор. Сондықтан парта оқушының бойына қарай тандап алынуы қажет. Партаның оқушы бойына дұрыс келуі оның денесін тіп-тік ұстауынан емес, омыртқа жотасының арқа бөлігі алға қарай азырақ иіліп, ауырлық орталығының дәлдесуінен білуге болады. Мұндайда кеуде қуысы қысылып, тыныс нашарлайды, сөйтіп қан айналымы мен зат алмасуы бұзылады. Сондықтан иілген денені мезгіл- мезгіл шалқақтау ұстап, жазылуын да қадағалаған жөн. Денені жазған кезде белді партаның арқалығына сүйену керек, сонда арқа бұлшықеттерінің қызметі жеңілдейді. Оқушы партада денесін ыңғайлы ұстаса, қол жұмысы жақсарып, көру және есту қабілеті артады. Дене салмағы отырған кезде шонданайдың төмпешігіне түсіп, бірақ салмак екі аяқтың табанына, партаға тиіп тұрған арқаның сегізкөз бөлігіне, екі білекке таралады. Бас түзу сызық бойынан шамамен 15°-тей алға иіледі, ал кеуде партаның жиегіне асылып қалмауы керек. Оқушының партада түзу әрі орнықты отыруына омыртқа жотасын жазатын омыртқаның көлденең және жоталық өсіндісіндегі бұлшықеттер, бас пен мойынның белбеу тәрізді бұлшықеттері, сондай-ақ трапеция тәрізді бұлшықеттің жоғарғы бөліктері жәрдемдеседі. Аяқтың ұршық және тізе буыны 90°-қа бүгіліп, тілерсек буыны жазылады. Санның (артқы беті) негізгі тірек аумағы және табан партаның аяқ қойғышына толық тиіп тұрғандықтан, аяқ бұлшықеттері бос жатады. Иық белдеуі көлденең орналасады. Қол шынтақтан 90°-қа еркін бүгіледі. Саусақтардың барлық бүгуші бұлшықеттері жазу жазған кезде жиырылып, жазу құралын ұстап тұрады, қол басындағы бүгетін және жазатын бұлшықеттер алма-кезек жиырылып, қолдың басын қимылдату арқылы динамикалық жұмыс аткарады. Дельта тәрізді бұлшықеттер және иық буынынан қолды жақындатып тұратын көкіректің үлкен бұлшықеті, сондай-ақ қолды алшақтататын бұлшықеттер де қимылдату әрекетіне себепші болады. Бала партада отырған кезде бұлшықеттердің көпшілігі бос күйінде қалады, ұстап тұратын бұлшықеттер (арқаның батыңқы бұлшықеті) және мүше ұлпалары сығылады да, қан мен сарысу айналымының нашарлауынан шаршайды. Оқушы партада жоғарыдағыларды ескеріп отырмаған жағдайда омыртқа жотасының иіні және көз қызметінің бұзылуы байқалатынын мұғалім де, ата-ана да үнемі есте ұстағаны жөн. Сондықтан бастауыш сынып оқушыларының партада ұзақ отырып қалуын болдырмауға тырысып, дене күйін өзгертуге, яғни кейде шалқайып, кейде қисаюына мезгіл-мезгіл көңіл аудару дұрыс болады. Адамның тірек-қимыл жүйелі мүшелеріндегі тәнтанулык-физиологиялық ерекшеліктер биомеханикалық заңдылықтар тұрғысында талданса, адам денесі бөліктерінің бір-біріне қатынасы дұрыс қалыптасып, сарамандық маңызы айқындала түседі. Сымбаттылық. Адамдардың әрқайсысында өзіне ғана тән тұлғасы немесе сымбаты, яғни отырғанда, тұрғанда және жүргенде белгілі калыпқа келетін дене күйі болады. Сымбаттылық негізінде омыртқа жотасының, кеуде қуысы пішінінің, аяқ-қол сүйектерінің жалпы бұлшықеттерінің атқаратын қызметінің жетілуіне байланысты қалыптасады. Демек, сымбаттылық бастың, иық белдеуінің, қол, тұлға, жамбас және аяқтың бір-біріне қатыстарының денеде қолайлы қалыптасуын көрсетеді. Сымбаттылық — әрбір адамның жеке басын сипаттайтын дене құрылысы. Сымбаттылық түрлері өте дұрыс, жақсы, орташа, ортадан төмен және нашар деп бағаланады. Солардың ішінде өте дұрыс және нашар деп бағаланатын түрлерін талдамақшымыз. Сымбатты дене. Сымбатты дененің омыртқа жотасындағы иілімдер (физиологиялық төрт иілім) толқынында орналасады. Мұндайда бас аздап артқа карай шалқайтып, тік ұсталады. Көкірек құрсақтан гөрі шығыңқы келеді. Иығы кең ұсталатындықтан иық белдеуі төмен түседі. Дене тік қалыпта болған кезде қол артқа немесе алға кетпей, еркін қозғалып, тепе-тендікті сақтайды. Аяқ тіп-тік болып келеді. Аяқ басын төрт елідей ашып, өкшені біріктіре тік тұрғанда екі тізе біріне-бірі оңай жанасып, балтыр бұлшықеттері бір-біріне тиіп тұрады. Сымбатсыз дене. Мұндайда бас төмен еңкіштеніп мойын бұлшықеті күшті жиырылады. Көкірек иіні (лордозы) мен бел иіні (кифозы) шығыңқы келгендіктен, жотасы бүкірейіп бітеді. Көкірек қуысы ішке, иығы алға қарай қушиып, дене еңкіш тартады. Тізенің тұсы алшақ болғандықтан, аяқ қисая бастайды. Сымбатсыз денеде жүрек пен өкпенің қызметі ауырлап, өкпенің тіршілік сыйымдылығы нашарлайды. Дене еңкіштеніп, бас салбыраңқы болғандықтан, ішек, асказан, бауыр және т.б. ішкі мүшелер сығылады да өз қызметін толық атқара алмайтын болады. Сымбатсыз адамдар жұмыс істемесе де шаршап, қалжырап жүреді. Жоғарыда айтылған жағдайлардың салдарынан ағзадағы жалпы зат алмасу үрдісі төмендеп, бас ауруы пайда болады, адам тез шаршап, тамаққа тәбеті соқпайтын халге тап болады. Сымбатты болу әр адамның өз денесін ұстауына байланысты. Адам денесі, келбеті бұлшыкеттердің саналы түрде жиырылуынан ғана емес, сансыз өз бетімен өтетін әрекеттер нәтижесінде сақталады. Сымбаттылық жас шағынан бастап қалыптасқанмен өмір бойы сыртқы және ішкі орта әсерінен қажетіне қарай өзгеріп отырады. Сымбаттың дұрыс болуы физиологиялық жағынан өте маңызды. Ол бүкіл ағзаның дұрыс жұмыс жасауына дұрыс ықпал жасайды, мұнда әсіресе ішкі мүшелердің, өкпенің, жүректің жұмысы жақсарады. Мектепке дейінгі және мектеп жасындағы балаларда, қыздарда дене тәрбиесі негізінде сымбаттылық қалыптасып, денені мүсіндей түседі. Он сегіз жаста дене сымбатты қалыптасып бітеді. Адам денесі дұрыс қалыптасу үшін сүйекті де жастайынан күте білу керек. Сүйек күтуде төменгі қағидаларды ескерген жөн. Жас ағза сүйегінің құрамында органикалық заттар көп болады, сондықтан жас баланың сүйегі жас ағаш тәрізді қалай исең, солай қисаяды. Ауыр жүк баланың еңсесін басады, көкірегін қысып, тынысын тарылтады. Партада дұрыс отырмай, мүсін қисайса, сымбат та бұзылады, сондықтан қисайып отырып жазу, кітап оқу омыртқа жотасының қисаюына апарып соғатынын естен шығармау керек. Жүкті төбеге қойып көтеру де зиянды, ондай баланың басы жалпайып кетеді, кеудесі еңкіштенеді. Жүкті бір қолмен ғана тасу да әсерін тигізеді, ауыр жүк адамның кеудесін қисайтады. Шамадан тыс ауырлықты екі қолмен ұзақ тасу да пайдалы емес, ондайда адамның иіні салбырап, жауырыны күдірейеді. Сүйектің дұрыс қалыптасуына киімнің де әсері бар. Киім тар болса, аяк. киім аяқты қысса, сүйектер дұрыс өсе алмайды. Демек, балалардың жас ерекшеліктеріне қарай дененің дұрыс қызмет етуіне қажетті жаттығуларды таңдай білу керек. Ондай жаттығулар дәл іріктелу арқылы дене тұлғасының бітімін жақсартады. Бір ескертетін жайт: шамадан тыс жасалатын жаттығу жас ағзаға зиянын тигізеді. Тәнтанулық деректерге қарағанда жас балалардың қаңқасының өсіп-дамуынан гөрі бұлшықеттердің жетілуі тым баяу өтеді екен. Адам өмірінде биомеханика заңдылығын жан-жақты зерттеудің маңызы зор. Биомеханика, биология, физика, математика, яғни техникалық ғылым негізінде дамып келе жатқан ғылымның жас саласы. Биомеханика ғылымының еңбекке қатысты, дене шынықтыру және спортқа, сондай-ақ мүгедектерге жасанды мүше (протез) жасауда берері мол. Қарастырылған сұрақтар. cымбаттылық дегеніміз не? партада дұрыс отырудың маңыздылығы? Әдебиет – 11. 12. № 8 Тақырып Қан құрамы. Балалардағы қан аурулары туралы түсінік. Жоспары:
Қанның құрамы, қызметі. Жас ерекшеліктері. Эритроциттер мөлшері, қызметі. Жас ерекшеліктері. 3.Гемоглабин мөлшері, түрлері, маңызы. Жас ерекшеліктері. 4.Лейкоциттер мөлшері, қызметі. Жас ерекшеліктері. 5.Тромбоциттер мөлшері, қызметі. Жас ерекшеліктері. 1.Қан лимфа және клеткааралық (интерстициялық) сұйықтық организмнің ішкі ортасын құрайды. Клетка тіршілігі үшін осы ішкі ортаның оның ішінде қан құрамынң физикалық, химиялық, биологиялық қасиеттері тұрақты болуы шарт, тек осы тұрақтылықтың арқасында организм сырттағы құбылмалы да күрделі өзгерістерге төтеп бере алады. Қанның негізгі қызметтері: Тіршілікте қажет заттарды клеткаларға, тканьдерде жеткізеді, ал зат алмасу өнімдерін сыртқа уақытында шығарып отырады (тасылмадау) қызметі). Оттегін өкпедн тканьдерге, клеткалардағы көмір қышқыл газды өкпеге жеткізеді. (тыныс алу қызметі). Зат алмасу барысында пайда болған өнімдерді, мәселен, адам денсіндегі уытты заттар, азот қалдықтарын тканьдерден бүйрекке, өкпеге, тер бездеріне, ішекке апарады. Сөйтіп оларды шығарып тастайды (экскреторлық қызмет). Қан клеткалары (лейкоциттер), плазмадағы антиделер денеге енген микробтарды, вирустарды, табиғатты жат, улы заттарды бейтараптап, зиянсыздайды (қорғаныс қызметі). Жүректің құрылысы , қызметі. Жас ерекшеліктері. Қан қысымы, жас ерекшеліктері. Баланың қан айналы Қан топтары. Резус- фактор. Қан құю ережесі. 1.Жүрек- қан айналу жүйесіндегі негізгі бөлім. Ол тоқтауысыз қызмет етіп, қан тамырларында қанның қозғалысын қамтамасыз етеді. Бір тәуліктін ішінде жүрек 5-6 мың литр қанды айдайды. Жүрек оң және сол жақ бөлімдерден тұрады. Олардың әрқайсысында жүрекше және қарынша деп аталатын қуыстары бар. Откізгіш жуйесіне көзуды откізетін талшықтары жатады. Жүрек еті ырғақты жиырылады: жүрек құыстары кезекпен жиырылып /систола/, босайды, содан соң толық демалыста болады /диастола/. 3. Баланың қан айналымы жолдары. Денедегі қан үлкен және кіші қан айналыс жолдары арқылы тасылмаданады. 4.Қан құю - сау адамның қанын науқастың тамырына ем үшін құятын әдіс. Бұл үшін бір адамның қанын кез келген адамға құя беруге болмайды. Өйткені адам қанының құрамын біркелік емес. Соған байланысты адам қаны 4 топқа бөлінеді. Қан құю үшін қан тобының мәні өте зор. Қаны І топқа жататын адамға тек сол І топтағы адамның қаның құюға, ал қаны ІІ топқа жататын адамға І және ІІ топқа жататын қан құюға болады. 5.Сонымен қанды құю үшін реципиенттің қанының АВО және Rh факторын мінднтті түрде тексеру қажет. Төмендегі 8- суретте қан айналым шеңберінің бейнесі бейнеленген 8- суретте - үлкен және азды қан айналысы шеңберлері Бас 1— капилляр , кеуде жоғарғы бөлімдерінің және жоғарғы аяқ-қолдардың ; 2— сол жалпы ұйқылы күре тамыр ; 3— капилляр жеңілдердің ; 4— өкпе дің ; 5— өкпе күретамырдың ; 6— жоғарғы қуыс күретамыр ; 7— қолқа ; 8— сол жүрекше ; 9— оң жүрекше ; 10— сол жүректің қан қуысы ; 11— оң жүректің қан қуыс ; 12— күре тамыр ; 13— лимфа кеуде ағыс ; 14— жалпы бауырлық күре тамыр ; 15— сол асқазан күре тамыр ; 16— бауырлық күретамырдың ; 17— шырышты күре тамыр асқазан ; 18— капилляр бауыр ; 19— капилляр көкбауыр ; 20— капилляр ; 21— күре тамыр ; 22— шырышты күретамыр ; 23— бүршік күре тамыр ; 24— бүршік күретамыр бүршік ; 25— капилляры ; 26— шажырақай күре тамыр ; 27— шажырақай күретамыр ; 28— кеуде төменгі бөлімдерінің төменгі қуыс күретамыр ішек ; 29— капилляр ; 30— капилляр және төменгі аяқ-қолдардың Қарастырылған сұрақтар. қан айналым дегеніміз не? қан айналым шеңбері ? Әдебиет – 12. 13. № 9 Тақырып Инфекциялық аурулардың берілу жолдары. Шымырлану тақырып маңыздылығы жалпы түсінік эпидемиалық процесс инфекциялық аурулардың ерекшелігі инфекция ауруларының формалары инфекция ауруларының жіктелуі инфекция ауруларының кезеңдері инфекция ауруларының профилактикасы Тақырып маңыздылығы (слайд 1) Инфекциялық аурулар адамдарды тек қана уақытша жұмысқа қабілеттілігін ғана жоғалтып қоймай соматикалық ауруларға себеп болып табылады. БДД мәліметтері бойынша Дүниежүзінің 50 пайыз тұрғындары инфекциялық аурулармен зақымдалған эпидемиялық аймақтарда өмір сүреді. Инфекциялық аурулар тұрғындар арасында ең негізгі аурулар қатарына жатады. Бірде бір мемлекет, ел өзін инфекциялық аурулардан қауіпсіз саналмайды. Қазіргі кезде қоздырғыштардың дезинфектанттарға тұрақтылығы жоғарлаған. Жалпы түсінік Инфекция – қоздырғыш пен макроорганизмнің сыртқы орта мен әлеуметтік ортада белгілі бір дәрежеде, әсер етуі патологиялық, қорғаныш - бейімделушілік, компенсаторлық реакцияладың динимикалық өосындыларынан тұратын комплекс. Инфекциялық процесс – патогенді қоздырғыштың ағзаға еніп, көбеюіне қарсы тұратын, зақымдалған гомеостаз бен сыртқы ортамен биологиялық тепе-теңдікті қайта қалпына келтіруге тура бағытталған макроорганизмнің қорғаныш реакциялардың комплексі. Инфекция процесс – адам организмінде әр түрлі көрінуі мүмкін – субмолекулярлық, субжасушалық, жасушалық, ұлпалық, мүшелік, ағзалық деңгейде көрініп, инфекция процессінің негізін құрайды. Инфекциялық аурулар – бұл патогенді бактериялар, вирустар, рекетсиялар, қарапайымдар туғызатын адам организмнің кең ауқымды аурулар тобы. Инфекциялық аурулардың негізгі екі өзіндік биожүйелердің әсерлесуінен туындайды: макроорганизм және микроорганизм. Осыған байланысты инфекциялық процесс түраралық күрестің организм мен оған өлген патогенді қоздырғыштың күшейгенің көрсетеді. Эпидемиялық процесс (3 слайд) Эпидемиялық процесс – тұрғындар арасындар инфекциялық аурулардың белгілі бір механизімен таралып, оның көбеюі мен жайылып инфекциялық процесстің дамуына алып келетін процесс. Эпидемилялық процесс дамуы үшін міндетті түрде 3 звеносы болуы керек. инфекциялық ауруларының шығу көзі қоздырғыштың берілу механизмі тұрғындардың қабылдаушылығы Инфекция көзі - эпидемиялық процесстің бірінші звеносы. Инфекция көзі тірі немесе абиотикалық (өлі) обьект, сол жерде қоздырғыш өмір сүріп, көбейіп, жинақталып, дені сау тұрғындарды зақымдайды. Патогенді микроорганиздердің өмір сүретін табиғи ортасы резервуары деп аталады. Инфекция көзі әр түрлі тірі немесе өлі объект болуы мүмкін. Осыған байланысты инфекциялық ауруларды 3 топқа бөледі: антропоноз зооноз (зооантропоноз), сапроноз Эпидемиологиялық процесстің екінші звеносы қоздырғыштың берілу механизмі. Қабылдағыш организмге еніп, патологиялық процесс тудыратын механизм. Эвалюция барысында қоздырғыштар организмге белгілі бір ұлпалар арқылы кіреді. Оны инфекцияның кіру көзі деп атайды. Организмге кірген соң қоздырғыш белгілі бір ағзалармен жүйелерде тұрақтанады. Орналасуына байланысты инфекциялық аурулардың негізгі төрт мехнизмін ажыратады. фекальді-оральді механизм: Қоздырғыш ішекте орналасып, сыртқы ортаға нәжіспен шығарылады. Қоздырғыштың сау организмге ауыз арқылы енеді. ауа-тамшылы механизм: қоздырғыш жоғарғы тыныс алу жолдарының шырышты қабатында өмір сүреді. Қоздырғыштың сыртқы ортаға ауа, қақырық, шырыш арқылы жөтелгенде, түшкіргенде, сөйлегенде бөлінеді. Зақымдалу инфицирленген ауаны жұтқанда болады. трансмисивті берілу механизмі: қоздырғыштың қанда өмір сүріп, берілу қан сорғын буын аяқтылар арқылы беріледі. Қоздырғыш жасанды жолмен да берілуі мүмкін, бұл қан парентеральді манипуляция кезінде қан препараттарын құйғанда зақымдалуы мүмкін. контакты механизм: қоздырғыштері, шырышты қабаттарда орналасқан да дамиды. Зақымдалу науқас адаммен тікелей қатынаста болғанда немесе жеке заттары арқылы жұғады. Патогенді қоздырғыш тері, шырышты қабаттар арқылы енеді. трансплацентарлық механизмі: анадан балаға берілу механизмі. Плацента арқылы АИВ вирусы цитомегаловирусты инфекция, токсикоплазмоз, қызылша және т.б. беріледі. Қоздырғыштың науқас адамнан сау адамға берілуі сыртқы ортаның элементтері арқылы беріледі. Олар берілу факторлары деп аталады. Оларға тағам өнімдері, су, топырақ, ауа, шаң, буынаяқтылар және т.б. жатады. Қарастырылған сұрақтар. Инфекциялық аурулар дегеніміз не ? Патогенді қоздырғыштар дегеніміз не? Әдебиет – 13.14.15 № 10 Тақырып Ас қорыту жүйесі, маңызы қызметі. Жас ерекшеліктері. Жоспары: 1Ас қорыту мүшелерінің қызметі маңызы. Ас қорыту мүшелерінің қызметін зерттеу әдістері. Ауыз қуысындағы ас қорыту, жас ерекшеліктері Қарындағы астық қорытылуы, жас еркшеліктері. Ішектегі ас қорыту (12-екі ішектең ас қорытылуы) Ащы ішектегі ас қорыту Ас қорутыдың маңызы. Адам өз тіршілігіне қажетті қоректік тамақтану арқылы алады. Желінген тамақ сол күйінде бойға сіңбейді. Сондықтан ол ас қорыту мүшелерінде қорытылып, ыдырап, соның нәтижесінде пайда болған заттардан организм өзіне тән бейімделген заттарды құрады. Ас қорыту мүшелері қызметін зерттеу әдістері. Ас қорыту мүшелерінің қызметтерін орыс физиологы И.П. Павлов мұқият зерттеген. Арнайы фисталдық әдісті қолданып И.П.Павлов ас қорыту мүшелерінің негізгі тектерін анықтап, осы кезге дейін маңызын жоймаған құны мәліметтер алды, ал ғалым 1904 жылы дүниежүзілік Нобель сыйлығымен марапатталды. И.П Павлов пен оның шәкірттері жануарлардың ас қорыту мүшелеріне фистула деп аталатын түтікше орнату арқылы ас долындағы тамақтын барлық өзгерістерін зерттеді. Ауыздағы ас қорыту оның жас ерекшіліктері. Жеген тамақ ауыз қуысынан бастап қорытылады, мұнда тамақтың дәмі, температурасы, басқа да қасиеттері анықталады. Сұйық тамақ бірден жұтылады, ал қою тамақ шайналып ұсақталады, сілекеймен араласып ас қоймалжыңына айналады. Қарында астың қорытылуы және оның жас ерекшіліктері. Өңештегі ас қоймалжыңы қарынға барып жеткеннен кейін қарындағы астың қорытылуы басталады. Бұл жерде ас қоймалжыңына қарын сөлі әсер етеді. Қарын сөлінің құрамында 0,35-0,5% -дық тұз қышқылы, органикалық заттар мен хлордың, фосфордың натрийдің және күкірттің тұздары болады. Қарын сөлінің 98,5-99%-су, 0,2-0,3% органикалық заттар, қалғандары- тұздар. Қарын сөлінің белсенді рН реакциясы- қышқыл болады. Қарын сөлінің реакциясы тамақтың түріне байланысты, мысалы, ет жегенде сөлдің қышқылы 0,56%, сүт ішкенде 1,48-0,50% болады. Ішектегі ас қорыту. 12 елі ішектегі астың қорытылуы. Лайықты мөлшерде қорытылған ас қоймалжыңы қарынның ет қабатының және арнайы қарын сфинктерінің босап ашылуымен қарын қуысынан аш ішектің алғашқы бөлімі он екі елі ішекке жылжытылады. Ащы ішектегі ас қорыту. Ащы ішектің ұзындығы ересек адамда шамамен 3м, Асты қорытатын ферменттер ащы және мықын ішектердің кілегейлі қабатының либеркюн бездерінде де өндіріледі. Ішек сөлінде энтерокиназа, аминопетидаза, дипептидаза, белсенділігі аз протеолит тобына жататын липаза, нуклеаза, фосфатаза, карбогидраза тобына жататын мальтаза, амилаза, лактаза және инвертаза ферменттері бар. Ас қорыту жүйесінің қызметі (функциялары). Сөл шығару (секреция) функциясы. Оны ас қорыту, сілекей, ішек-қарын бездері, ұйқы безі, бауыр атқарады. Сөл құрамында органикалық қоректік заттарды ыдырататын ферменттер (гидролазалар) болады. Олар липаза, протеаза, карбогидролазадан тұрады. Қимыл (жиырылу-жазылу) функциясын бірыңғай салалы еттер орындайды. Қоректік заттарды сіңіру фунциясы. Ішек-қарын түтігінде болады. Тіршілікке қажетсіз заттарды сыртқа шығару функциясы (экскреция). Қорытылмай қалған ас қалдықтары, ас қорыту барысында қанға, лимфаға сіңіп үлгірмеген түрлі өнімдер, қаннан ас қорыту түтігіне өткен заттар, өт құрамындағы заттар нәжіске ілесіп сыртқа шығады. Эндокриндік функция. Ішек-қарынның кілегейлі қабығында әсіресе қарын пилорусы мен но екі елі ішекте (ұлтабарда) көптеген гармондар түзіледі. Оларға қанға енеді де, алдымен ас қорыту процесін зат алмасу, өсіп-өңу, есею процесиерін реттеп, басқарып отырады. Қарын мен ішекте түзілетін мұндай гармондар гастроинтестинальдық гармондар деп аталады. Ауыздағы ас қорытылу. Ас қорыту ауыздан басталады. Ауызға келіп түскен тағам мұнда 15-30 секундттай кідіреді. Осы уақыттың ішінде тағам шайналып, ұсатылады, сілекеймен шыланып, жұмсарады, астың дәмі физикалық қасиеттері туралы мағлұмат алынады. Көмірсулы заттар ыдырай бастайды. Ұсатылған ас кесегі сілекейге шыланып, шырышпен қапталып тілдің түбіріне қарай жылжиды да жұтқыншаққа жетіп жұтылады. Ауыз ішінде (шырышты қабығында) ас кесегінің ыстық-суықтығын, жұмсақ- қаттылығын сезетін рецепторлармен қатар дәм рецепторлары бар. Рецепторлар ас кесегімен жанасып тітіркенеді, бұдан пайда болған қозу сигналдары бет, тіл- жұтқыншақ, үшкіл жүйкелер мен кезеген жүйке арқылы орталық жүйке жүйесіндегі рефлекстер орталығына барып жетеді. Сол жүйкелерден келген эфференттік серпіністер ас кесегінің сөл шығаруын, ішек-қарынның қимылын күшейтеді. Мұнымен қатар рефлекстік жолмен зат алмасуы, жүрек соғуы, қан айналысы, дем алу процестері де өзгереді. Сілекей дегеніміз – сілекей өзегі арқылы келіп құйылатын жұптасқан үш сілекей безінің, атап айтқанда, шықшыт, жақасты, тіл бездерінің, сондай-ақ ауыздың шырышты қабығында бытырай орналасқан ұсақ бездерінің сөлі. Сілекей қоймалжың, сұйық зат. Оның құрамында 0,5-1,5 құрғақ зат бар, қалғаны су. Сілекей ас қорыту процесіне қатысуымен қатар қорғаныс қызметін де атқарады: а) ауыздың шырышты қабығы мен тісті ұдайы дымқыл күйінде ұстап, физикалық және химиялық заттардың зардабынан сақтайды, ыстық тамақты суытып, салқын тамақты жылытып, тағам температурасын реттеп отырады; б) ауызға түскен, тіске қонған заттарды жуып-шайып, оларды ұдайы тазартып отырады; в) құрамындағы лизоцим ферментінің әсерінен ауыз ішіндегі бактериялар жойылады; г) құрамындағы нуклеазалар, рибонуклеазалар, трансаминазалар, пероксид-азалар вирустың нуклеин қышқылдарын бұзып-ыдыратып, адам денесін вирустік ауралардан қорғайды; д) ауыз ішіндегі капиллярларды кеңейтетін Кининдер арқылы ауызда микроқанайналысын күшейтеді де лейкоциттер мен мөлшерде қаннан ауыз қуысына шығып, ауыз қуысындағы микробтарды құртады; е) сілекей құрамындағы тромболастин, антигепариндік фактор, IV, V, VIII,X факторлар сияқты заттардың әсерімен қан тез ұйып, ауыздың шырышты қабығына түскен жарақаттар тез жазылып кетеді; ж) сілекейде, әсіресе шықшыт безі сөлінде фибрин ыдыратқыш заттар мен қан ұюына кедергі жасайтын заттар бар, бұл заттар без өзегінің бітеліп қалуына жол бермейді, ауыз шырышты қабығын қабыршақтанған өлі әпителийден тазартып отырады, ондағы жаралардың тез жазылып кетуіне себепкер болады; з) сілекейдің қоректік маңызы, ол жаңадан шығып өсіп келе жатқан тістерді кальций, фосфар, цинк сияқты микроэлементтермен қамтамасыз етіп отырады, бұл элементтер сілекейдің рH-ын өзгертіп, өздерінің эмальге өтуін реттейді; к) сілекей құрамын тексеру белгілі бір ауруларды анықтау ісін жеңілдетеді. Сілекей негізінен рефлекстік жолмен бөлініп шығады. Ол шартты және шартсыз рефлекстер болып екіге бөлінеді. Шартты рефлекс бойынша сілекей тағамның өзіне таныс белгілі бір түрін көрген, оның иісін сезген кездерде, дәмді тағам еске түскен сәтте, яғни тағамның тікелей қатысынсыз, ас ауызға тұрып бөлінеді. Шартсыз рефлекс тағам ауызға түскен сәттен басталады. Сілекей без клеткаларында түзіледі. Оның сұйық бөлімі қан плазмасынан алынады, ал құрамындағы әсіресе органикалық заттар без клеткаларының актиыті қызметінің нәтижесі. Ас кесегін асықпай шайнау, оны әбден жұмсарту тағамның қарында одан әрі қорытылуын жеңілдетеді, мұның арқасында, қарынның шырышты қабығы жарақаттанбайды, мұнымен қатар ас қорыту жүйесінің қызметтері тыныс алу, қан айналу қызметтеріне де әсер етеді. Шайнау шартты, шартсыз рефлекстер арқылы шайнау еттерінің қатысуымен іске асырылады. Бұл жақ қимылының нәтижесі. Ауызға түскен тамақты шайнауға, тіл және бет еттері де қатысады. Жұту –рефлекс арқылы іске асырылатын күрделі прцесс. Шайналған ас жұтуға даяр болысымен сопақша мида орналасқан үшкіл, тіл –жұтқыншақ, жоғарғы кезеген жүйкелер арқылы келіп жеткен серпіністер жұту орталығын тітіркендіреді де, тікелей жұту процесіне қатысатын еттерді белгілі бір тәртәппен жиырылтады. Жұту процесі бірінен соң бірі басталатын бірнеше рефлекстерден тұрады, осыған орай ол ауыз, жұтқыншақ және өңеш деп үш кезеңге бөлінеді. Өңештің жиырылып, жазылу қимылымен 6-8 секунд ішінде ас қарынға жетеді. Қарын кіреберісіндегі сфинктер босаңсып ашылады да ол қарынға өтеді. Қарындағы ас қорытылу. Қарын дегеніміз ішек-қарын түтігінің кеңейген жері. Қарын бірнеше бөліктен тұрады. Өңешпен қарынның қосылған жері кардиа немесе кардиа-лық бөлік деп аталады. Қарын мен он екі елі ішектің қосылған жері пилорус деп, ал қарынның қақпақшаға жалғасқан бөлігі пилорустік бөлік болып саналады. Қарынның пилорустан басқа бөлігі қарын денесі деп аталады. Адамда қарын бездері тәулігіне 2-2,5 литрдей сөл шығарады. Қарын қабырғасындағы бірыңғай салалы еттер қарынға келіп түскен асты шырынмен араластырады. Қарын сөлі сіңген кейін оның қарыннан ішекке көшуін қамтамасыз етеді. Асты жұтқан сәттен бастап қарын еттері біразға дейін босаңсиды, мұны астың рефлекстік релаксациясы деп атайды. Одан әрі тағам түріне қарай қарын қимылы қүшейе бастайды. Қарын еттерінің жиырылуы фазалық және тонустық жиырылу болып екіге бөлінеді. Фазалық жиырылу дегеніміз перистальдық жиырылу, яғни толқын тәрізденіп бүлкілдеу. Минутіне үш толқын пайда болады. Тонустық жиырылу көпке созылады, және жиірек (минутіне 6-7 рет) байқалады. Толқындардың біреуі онша биік емес, небәрі 5-20 секундке созылады, ал екінші бір толқын бұдан ұзағырақ (12-60) және биіктеу келеді. Бұлардың екеуі де шырышты қабық бетіндегі асты жоғарыдан төмен қарай жылжытып отырады, бірақ қарын қуысындағы асқа әлі келмейді, толқынның үшінші түрі күрделірек және ұзаққа (6- 7 мин) созылады. Бұл толқын қарын қысымы күшейген кезде пайда болады, оның әсерінен қарын пилорусы әлсін-әлсін жиырылып, астың он екі елі ішекке өтуін қамтамасыз етеді. Қарын қимылын кезеген жүйке күшейтеді, ал симпатикалық жүйке тежейді. Астың адам қарынында қорытылу мерзімі (6-8 сағат) оның құрамына байланысты, Қарында әсіресе майы, белогі көп тағамдар ұзақ жатып қалады, бірақ көмірсулы тағамдар тезірек жылжып, он екі елі ішекке бұрынырақ ауысады. Сұйық тағам қарында тоқтамастан тез ішекке өтеді, ал жасанды қорек қарында жылжымай жатып қалады. Пилорустың ашылып жабылуына қарай ас қарыннан он екі елі ішіекке бөлек-бөлек сығымдалып өтеді. Он екі елі ішектегі ас қорытылу. Он екі елі ішекке келіп түсісімен асқа үш түрлі сөл (ұйқы безінің, он екі елі ішектің шырыны және өт) әсер етеді. Бұлардың ішінде ең күрделісі ұйқы безінің сөлі: оның құрамында органикалық қоректік заттарды (белок, май, көмірсу) ыдырататын ферменттер бар. Асқорытуда он екі елі ішек сөлінің айтарлықтай мәні жоқ, бірақ науқастанған жағдайда, әсіресе қарын сөлінде тұз қышқылы көбейіп кетсе, пепсиндердің әсері күшейіп, ұйқы безінің ферменттерін ыдыратуы, мұның салдарынан ішекте ас қорытылуы нашарлап кетуі мүмкін. Он екі елі ішек сөлінің бөлінуі кезеген жүйке әсерінен күшейе түседі, бұл сөл шығуын қан арқылы әсер ететін заттар – секретин мен глюкогон де күшейтеді. Ұйқы безі екі түрлі тіннен: а) ас қорыту сөлін бөлетін ацинус; б) қанға гормондар бөліп шығаратын α және β жасушаларынан құрылған шашыранды Лангерганс аралшықтарынан тұрады. Аш қарында ұйқы безі он екі елі ішекке аздап сөл шығарып тұрады, ал тамақ ішкен соң 2-3 мин өтісімен мол етіп шырын шығара бастайды. Тағам құрамына қарай сөл шығару 6-14 сағатқа созылады. Сөл шығару себебіне қарай бұл үрдісті күрделі 2 кезеңге – рефлекс және қан арқылы химиялық жолмен сөл шығару кезеңдеріне (гуморальды химиялық) бөлуге болады. Рефлекс арқылы сөл шығару кезеңдері шартты және шартсыз рефлекстермен реттеледі. Қан арқылы түрлі химиялық заттармен, айталық гормондармен ұйқы безіне әсер ете отырып, оның сөл шығару қабілетін күшейтуге болады. Химиялық заттар сөл шығару үрдісін ұзартады. Өт – бауыр жасушаларында (геноциттерде) түзіліп, он екі елі ішекке құйылып тұратын сұйық зат. Ол ашқарында жалпы өт өзегі арқылы бауырдағы өт қабына, ал тамақ ішкен соң он екі елі ішекке келіп құйылады. Өттің асқорытудағы маңызы: Өт ұйқы безінің сөліндегі ферменттердің әрекетін күшейтеді. Өт қышқылдары майды ұсақ бөлшектерге бөледі. Ыдырау барысында пайда болған бұл екі енім өтсіз сіңбейді. Өт қарыннан он екі елі ішекке өткен химус құрамындағы HCl – ды бейтараптап, пепсин ферментінің әсерін азайтады да, ұйқы безі сөліндегі күрделі ферменттерді (белоктарды) пепсиннің әсерінен қорғайды. Өт ішектің қимылын күшейтеді. Өт қышқылдары он екі елі ішек бөліп шығарған просекретин гормонын секретинге айналдырады, ал секретин ұйқы безінің сөл шығару қабілетін күшейтеді. Өт, оның ішіндегі қышқылдары қанға сіңіп, бауырда өт түзілуін, өттің он екі елі ішекке құйылуын тездетеді. Өттің бактериоцидтік (бактерия өлтіру) қасиеті бар. Өт майда еритін витаминдердің, холестерин мен Ca2+ иондарының қанға сіңуін жеңілдетеді. Он екі елі ішекке өт құйылуын қан арқылы үдететін заттардың ішінде тағам ыдыраған кезде пайда болатын ас қорыту өнімдері мен гормондар да бар. Өт қабын жиырып өттің он екі елі ішекке құйылуына әсіресе панкреозимин күшті әсер етеді. Мұнымен бірге ішекке өт құйылуын тежеп, Одди сфинктерін жиыратын да гормондар бар. Олар: глюкагон, кальцитонин, антихолецистокинин, ҚТҚІП, ҰБП. Ішектегі ас қорытылу Ішек аш және тоқ ішек болып екіге бөлінеді. Аш ішек адамның бойынан орта есеппен 4-5 есе ұзын. Ол үш бөлімнен: он екі елі ішектен, аш және мықын ішектерден тұрады. Адамда он екі ішектің ұзындығы 25 см, ішектің жалпы ұзындығының 2/5- і аш ішек үлесіне тиеді, ал мықын ішектің ұзындығы аш ішектің 3/5- не тең. Ішек ұзындығына қарай ас ішекте 10-12 сағаттай кідіреді. Осы мезгілде: а) ішектің кілегейлі қабығындағы либеркюн (12 елі ішекте – бруннер) бездерінің сөлі мен ішектегі химус араласқан ұйқы безі сөлінің және өттің бірлескен әрекеті арқасында ішекте ас қорыту үрдісі аяқталады; б) ішектің ортаңғы қабаты – бірыңғай салалы ет талшықтарының жиырылып созылуы нәтижесінде ішектегі химус төмен қарай біртіндеп жылжып тоқ ішекке жетеді; в) асқорыту барысында пайда болған өнімдер ішектен қанға, лимфаға сіңеді. Ішек сөлі либеркюн бездерінде түзіледі. Сөл шығарда без жасушалары жарылып, олардың ішіндегі заттар сөлмен бірге ішек қуысына түседі. Ішек сөлінде көмірсуларды ыдырататын фермент-амилаза өте аз. Ішек сөлінде негізінен ас қорыту прцесін аяқтайтын ферменттер пептидазалар, нуклеаза, липаза, фосфотаза, сахараза, лактаза, мальтаза және трипсиноген проферментін активтейтін энтерокиназа болады. Қоректік заттарды ішек сөлі тікелей ішек түтігінде немесе ішек қабырғасының ішкі бетінде гидролиздейді. Ас екі түрлі жолмен: түтік ішінде, қуыстық ас қорыту және ішектің кілегейлі қабығында, яғни мемраналық ас қорыту жолдарымен іске асады. Ішек еттері жиырылып, ішектегі химусты ас қорыту сөлдерімен араластырады да ас қорыту процесін күшейтеді, екіншіден, ішек түтігіндегі қысымды арттырып сіңуге даяр қоректік заттарды қанға және лимфаға өткізеді, үшіншіден, қорытылмаған тағам қалдықтарын одан әрі жылжытып тоқ ішекке жеткізеді де біртіндеп сыртқа шығарып тастайды. Асты сіңіру Ауызға түскен асты сіңіру зат алмасуы мен ас қорыту үрдістерінің маңызды кезеңдерінің бірі. Астың сіңуімен ас қорыту аяқталады. Ас сіңіру дегеніміз гидролиз өнімдерінің ішек – қарыннан қанға не лимфаға өтуі. Сырттан келіп түскен тағам ауыз қуысында көп кідірмейді (небары 20-30 секунд), ауызда, сондай- ақ қорытылып сіңуге даяр тұрған заттар жоқ. Бірақ тіл астына салынған кейбір дәрілер (валидол, нитроглицерин) ауыздың шырышты қабығы арқылы тікелей қанға сіңеді де жүрек қан тамырларына әсер етеді. Ас тұзы, су, глюкоза, алкоголь қарыннан қанға өтіп аздап бойға сіңеді. Бірақ қарында да сіңуге даяр өнімдер жоқтың қасы, басқаша айтқанда глюкозадан басқа қоректік заттар қарын арқылы сіңбейді. Он екі елі ішекте ас қорыту үрдісі күшейе түседі, гидролиз үдейді, бірақ ыдырау өнімдерінің 5-8% - і ғана қанға сіңеді, өйткені ішек тым қысқа, химус мұнда көп кідірмей әрі қарай жылжи береді. Ас негізінен аш ішек пен мықын ішекте сіңеді. Мұнда тағам гидролизі аяқталып, көптеген суда еритін ішек мембранасынан өте алатын заттар пайда болады және олар ішекте 10-12 сағаттай кідіреді. Ішектің шырышты қабығының құрылысындағы ерекшеліктерге байланысты ішек түтігіндегі заттар мен оның қабырғасы беттеседі де сіңіру алаңы ұлғая түседі. Сондықтан аш (мықы) ішектегі ас сіңуге бейімделген ағза деуге де болады. Ас сіңіру механизмі. Заттар қанға не лимфаға сіңу үшін, бірнеше биологиялық мембранадан өтеді. Олар: ішек – қарынның кілегейлі қабығы, тыныс жолын іштей көмкерген кілегейлі қабық, капиллярдың эндотелийлері, альвеола қабырғасындағы альвеолалық эпителий, плевра жапырақтары мен шажырқайдф қаптаған серозы қабығы, бірнеше қабат эпителий клеткаларынан тұратын тері т.б. Қоректік заттар бойға сіңу үшін олар алдымен ішек эпителиінің апикальдық және базальдық мембраналарынан, содан соң қан тамыры эндотелийінен өтуі керек. Кейбір заттар клеткааралық саңылаулардан өтеді. Қоректік заттардың көбі мономер, ион күйінде тасымалданады. Ішектегі химус құрамындағы заттардың осмостық қысымы қанның осмостық қысымымен салыстырғанда, гипер-, гипо- және изотоникалық қысым ретінде кездеседі. Гипертоникалық сұйықтық құрамындағы заттар сіңгенде су қаннан өтіп, ішекте жиналады. Ал гипотоникалық сұйықтық құрамындағы заттар сіңген кезде алдымен су одан соң еріген заттар ішектен қанға өтеді. Изотоникалық сұйықтық құрамындағы заттар бұдан жеңілірек сіңеді. Ас қорытылуы кезінде пайда болған өнімдер тоқ ішекте де сіңеді, бірақ онда шіріткіш микробтар әсерімен амин қышқылдарынан зиянды улы заттар түзіледі де қанға сіңеді. Сондықтан тоқ ішекте сіңетін қоректік заттардың арасында, әсіресе, белоктарды синтездеуге керекті амин қышқылдары өте азайып кетеді. Бұл жағдайды ауруды тоқ ішек арқылы қоректендіргенде ескерген жөн. Тоқ ішектегі ас қорытудағы маңызы. Аш ішекте қорытылмай, сіңбей қалған ас қалдықтары мықын ішектен соқыр ішекке өтеді. Мықын ішек пен бүйен жалғасқан жердегі сфинктер мен қақпақша химусты мықын ішектен тоқ ішекке сығымдап өткізеді. Тоқ ішектің ішкі қабаты – кілегейлі қабық көптеген көлденең орналасқан қатпарлардан тұрады. Мұнда микробүрлер, бүрлер, ойықтар, ойық жерлерде кілегей зат (муцин) шығаратын тостаған тәрізді клеткалар көп. Тоқ ішек құрылы-сы сөл шығаруға, көптеген заттардың қанға сіңуіне бейімделген. Тоқ ішек сөлінде фермент болмайды, бірақ аш ішектен келіп түскен химус құрамындағы ферменттер қоректік заттар қалдықтарын тоқ ішекте одан әрі ыдырата береді. Аш ішектен тоқ ішекке тәулігіне 2-4 литрдей химус өтеді. Химус құрамын-дағы су қанға тоқ ішекте сіңеді. Тоқ ішекте көптеген микрооганизмдер бар, олар, аш ішекте ыдырамай сол күйінде тоқ ішекке өткен клетчатканы ыдыратады. Тоқ ішекке келіп түскен белоктарды шірітетін микробтар да бар. Шіру нәтижесінде тез қанға сіңетін улы заттар (индол, скатол т.б.) түзіледі. Олар қанға сіңіп қақпа венасы арқылы бауырға барып жетеді. Бауырда олардың уыты қайтады (дезинтоксикация). Улы заттар шектен тыс көп болса, түгелдей бейтарап-тай алмауы мүмкін. Мұндай жағдайда адам өз денесінде пайда болған заттармен біртіндеп улана бастайды (аутоинтоксикация). Тағаммен бірге келіп түскен белок мөлшері шектен тыс көп болса және бауырдың дезинтоксикалық функциясы төмендесе адамның өзін өзі улауы асқынуы мүмкін. Тоқ ішекте сүт қышқылы түзілуін қамтамасыз ететін, ашу процесін күшейте-тін микробтар тобы да кездеседі. Ашу процесі көбейіп күшейіп сүт қышқылы көбейіп кетсе, шіру прцесі бәсеңдейді. Тоқ ішектің микрофлорасының пайдалысы витамин «К» синтездеу. Микрофлораның өзгеруі көптеген заттардың тоқ ішекте сіңуіне де әсер етеді. Қалыпты микрофлора патогенді микробтардың өсуіне кедергі жасайды. Тоқ ішекте нәжіс қалыптасады. Оның құрамында денеге сіңбеген ас қалдық-тары, шіру, ашу барысында пайда болған заттар, көптеген микроорганиздер болады. Нәжісті сыртқа шығару ас қорыту жүйесінің экскреторлық функциясы. Нәжісті шығару (дефекация) рефлексі тік ішек рецепторларының тітіркендіруінен басталады. Қарастырылған сұрақтар. ас қорыту мүшесі? тоқ ішектің қызметі? Әдебиет – 15. 16. № 11 Тақырып Тыныс алу мүшелерінің атқаратын қызметтерінің бұзылуы және олардың алдын алу Тынысалу үрдісі Тынысалу механизмі Адам организмі өзін қоршаған сыртқы ортамен қатты, сұйық және газ түріндегі заттармен алмаспай өмір сүре алмайды. Адам үнемі сыртқы ортадан қоректік заттарды, суды және өттегін алады. Тыныс алу жүйесінің құрылысы мен қызметі адамның жасына, жынысына және жеке басының ерекшелігіне байланысты. Жаңа туған сәбидің өкпесінің ұлпасы нашар дамыған, бірақ қан тамырларына өте бай болады. Алғашқы 3 айлық өмірінде және жыныстық жетілу шағында өкпе қарқынды өседі. Өмірінің алғашқы кезінде барлық нәрестелер ішпен дем алады ( еркекке тән дем алу), бірақ жүре бастағанда баланың кеудесі төмен түседі де, диафграмалық - кеуделік дем алу пайда болады. 3-7 жаста ғана кеудемен дем алу басым болады. Тыныс алу жүйесінің маңызы. Адам организмі өзін қоршаған сыртқы ортамен қатты, сұйық және газ түріндегі заттармен алмаспай өмір сүре алмайды. Адам үнемі сыртқы ортадан қоректік заттарды, суды және оттегін алады. Адам организмінде қоректік заттардың коры болады, сондықтан 25-30 тәулік ашықты өлместен көтере алады. Сусыз адам бірнеше апта өмір сүре алады, ал оттегінсіз бірнеше миноттің ішінде өліп қалады. Олай болса, оттегі адам өмірі үшін аса маңызды. Организмде оттегінің қоры жоқтың қасы - не бары бірнеше миноттік қана. Сондықтан тіршіліктің сакталуы үшін оттегі үнемі денеге жеткізілуі тиіс Оттегі -ұлпалардағы тотығуға қатысады. Тотығу кезіңде заттардың ыдырауынан көмір қышқыл газы пайда болып, денеден сыртка шығарылады. Дем алғанда организм мен сыртқы орта өздерінің құрамындағы газдарымен алмасады. Бұл оттегінің үнемі денеге кіріп және көмір қышқыл газының денеден сыртқа айдалып тұруын камтамасыз етеді Бұл қызметті кеуде қуысында орналасқан өкпе орынданды. Ал өкпеден ұлпаларға оттегін, клеткалардан өкпеге көмір қышқылын тасымалдайтын қан. Отегінің қысымының ең көбі біз дем алғанда жұтатын сыртқы ауада, өкпе альвеолаларыңда төмендейді, қан тамырларында мүлде азаяды. Сондықтан ауадағы оттегі организмге қарай диффузды түрде қозғалады, бірақ бұл өте әлсіз қозғалыс. Бұл қозғалысты тыныс мүшелері күшейтеді. Тыныс алу мүшелері оттегі мен көмір қышқыл газын таситын негізгі міндеттерінен басқа да қызмет атқарады. Дем алу мен дем шығарудың ырғакты түрде ауысуы біздің денеміздегі барлык, ішкі мүшелерге әсер етеді. Көк еттің дем алып, дем шығарғанда көтеріліп және төмен түсуі ас қорыту мүшелерше қысымдық әсер етіп, ішек-қарындарға уқалау (массаж) іспетті әсер етеді. Егер адам терең дем алса, бұл әсер күштірек болады. Кеуде қуысындағы өкпе сығылып және босау арқылы жүрекке, колқа, өкпе артериялары, жоғарғы және төменгі қуыс веналарына да, ас қорыту мүшелеріндегідей әсер етеді де, жүрек қанды сорып алуына көмектеседі. Мұнымен қатар, дем алу ырғағы жүйке жүйесі арқылы да организмге әсер етеді. Нәрестелерде тыныс аритмилсы деген ерекшелік болады: дем алғанда пульс жиілеп, дем шығарғанда және пауза кезінде азаяды. Тыныс аритмиясы. өсіресе жыныстық жетілу ксзінде жаксы байкалады. Ересек адамдарда мұндай әсер болғанымен балалардағыдай айырмашылық онша көп емес. Тыныс ырғағының аз да болса, қанның қысымына, капиллярлық қан айналысына да ықпалы бар. Өз еркімен тәжірибеге қатысқан студенттерде дем шығарғанда қолдың бұлшық еттерінің күші аздап көбейгені байқалған. Тыныс ырғағы көздін жарык сезімталдығына да аздап әсер етеді. Тыныс ырғағы адамның миының қызметіне де, әсер ететінің білу педагогтер үшін аса маңызды. Кейбір күнделікті бақылауда орын алатын жағдайларды естеріңізге алыңыз: адам аса зор ықыласпен тың тындағанда дем алу сол уакытқа кідіреді. Дем шығарғанда ынта күшейеді, ал дем алған сәтте төмендейді. Тыныс алу жиілігі жоғары болғанда. айталық, ашуланғанда адам көңіл койып бар ынтасымен ойлана алмай қалады. Мұндай жағдайда ол өзін-өзі басьп, тыныштандыруы тиіс. Тыныш отырып, калыпты ырғақпен демалғанда адамның ойлау қабілеті жоғары болады. Сондықтан сабақ оқып жатканда. оның алдында баланың көңілін өзгертетін әсерлер болмауы тиіс. Осыған байланысгы гигиеналық талаптар бойынша мектепте қиын пәндердің алдына дене шынықтыру сабағын қоюға бодмайды. Кей кездс баланың сабағының нашар болуы оның мұрын куысында пайда болып өсіп кеткен аденоидтарға (мұрын куысындағы бездердің өсуі) баиланысты болады. Аденоидтарды алып тастағаннан кейін басының ауырғаны, кейбір балалардың түнде төсекке дәретке отыруы, т б. басылады, ұйқысы жөнделеді, сөздері анық болып, сөйлеу қабілеті дұрыс дамиды. Тыныс алу жүйесі мүшелерінің құрылысының жас ерекшелігі. Тыныс мүшелері мұрыннан басталады (1-сурет). Тыныс жолдары екіге бөлінеді: а) дем алғанда және дем шығарғанда ауаның жылжитын қуыстары; ә) ауа мен қанның арасында газдардың алмасатын орыны - өкпе альвеолалары (лат.альвеолус -ойма куыс, науа). Тьшыс алуға қатысатын мүшелер т ы н ы с а л у жүиесш қүрады. Бүл жүйенің мүшелерш екіге беледі: тыныс жолдары және басты тыныс алу мүшесі - өкпе. Ауа сырттан өкпеге жөне екпеден сыртқа қозғалатын қуыстар - тыныс жолдарына мұрын қуысы, көмей, . кеңірдек, және бронхылар жатады. Дегенмен, тыныс жолдарының қызметі ауаны өткізу ғана емес. Мұрын қуысында, көмейде, кеңірдекте және бронхыларда дем алғанда ішке кіретін ауа шаңнан, микробтардан тазартылып, тыныс жолдары мен өкпе қуысының шырышты кабаты кеуіп қалмау үшін ылғалдандырылып, өкпені суық ауаның әсерінен сақтау үшін жылытылады. Ауа т а н а у арқылы мұрын қуысына кіреді. Мұрын қуысы кеңсірік шеміршегі арқылы оң және сол жақ бөліктерге бөлініп, жұп танау тесіктері арқылы сыртқа ашылады да ііша жағы х о а н тесігі арқылы жұтқыншақпен косылады. Мұрын қуысы шырышты қабатпен қапталған. Мұнда ауаның кұрамындағы шаң-тозаңдарды, микроорганизмдерді ұстап, өлтіріп, сыртқа шығарылуын қамтамасыз ететін эпителий клеткаларының түктері бар және ол өкпеге баратын ауаны жылытып, ылғалдайтын қан тамырларына бай. Мұрын қуысы арқылы дем алу ауызбен дем алғаннан төрі организмге ауаны 25% ға көбірек өткізетін көрінеді Бұл оның қабырғасындағы өкпенің жұүмысын қоздыратіын жүйке талшықтарының болуына байланысты. Қазіргі кезде ауру тудыратын микроорганизмдердің «қақпасы» тыныс жолдары екені толық дәлелденген. Сондықтан тыныс жолдарынын дұрыс кызмет етуі организмге қажетті қорғаныш қасиеттерін қамтамасыз етеді. Сонымен қатар, мұрын қуысында иіс рецепторлары орналасқан, жүтқыншақ - ас қорыту жүйесінің мүшесі, ал көмей - сөйлеу мүшесі. Тыныс алу жүйесшің маңызды бөлігі - ө к п е (). Бұл бронхылардың ұсақ тармақтарының қуыстарынан жасалған а л ь в е о л а л а р мен серпімді дәнекер ұлпалардан тұратын жұп мүше. Альвеолалар немесе окпе қуыстары өте ұсақ, шар тәрізді домалақ, оларды микроскоп арқылы ғана көруге болады. Олардың 9 -сурет. Тыныс алу жүйесінің құрылысы. ауыз қуысы, 2- жұтқыншақтың тыныс алуға қатысатын жағы, 3- жұмсақ таңдай, 4- тіл, 5- жұтқыншақ, 6- қызыл тіл, 7- жұтқыншақтың көмей бөлігі, 8- көмей, 9- өңеш, 10- кеңірдек, 11- өкпенің жоғарғы жағы, 12- сол жақ өкпе, 13-сол жақ бронх, 14 жөне 15- альвеолалар, 16- оң жақ бронх, 17- оң жақ өкпе, 18- тіласты сүйегі, 19- төменгі жақ сүйегі, 20-ерін, 21-ауыз қуысы, 22-қатты таңдай, 23-мұрын қуысы. қабырғалары жұқа, көптеген қан тамырларының капиллярларымен қоршалған. Өкпе альвеолаларының жалпы ауданы 200 м2 Мұндай құрылыс альвеолалардағы ауаньң және қанның құрамьшдағы газдардын тез алмасуын қамтамасыз етеді. Жаңа туған сәбидің өкпесінің ұлпасы нашар дамыған, бірақ қан тамырларына өте бай болады. Алғашқы 3 айлық өмірінде және жыныстық жетілу шағында өкпе карқынды өседі. Өмірінің алғашқы кезінде барлық нәрестелер ішпен дем алады (еркекке тән дем алу), бірақ жүре бастағанда баланың кеудесі төмен түседі де, диафрагмалық-кеуделік дем алу пайда болады 3-7 жаста ғана кеудемен дем алу басым болады. Дем алудың минөттік мөлшері дене салмағымен салыстырғанда бала өсе келе азаяды: жаңа туған сәбиде - 220 см3 , 6 жаста 168 см3 , 14 жасқа таман 128 см3, ал ересек адамда 96 см3 . Дем алу көлемі жаңа туған сәбиде - 25 см3, 1 жаста - 80 см3 -ге дейін артады, 2 жаста - 140 см3 , ересек адамда- 400 см3 . Өкпесінің мөлшері жаңа туған сәбиде - 53 см3 , 1 жаста - 210 см3 , 13 жаста - 707 см3 , 20-25 жаста - 1680 см3 , ал 30-40 жаста орта шамамен 1788 см3 . Өкпе альвеолаларының диаметрі ересек адамда 0,2 мм, ал жаңа туған сәбиде - 0,07 мм. Олай болса өкітснін жалпы көлемі жана туған балада - 1,617 см3. ал ересек адамда 67.7 см3 . Ось керсеткіштерді пайдаланып ғалымдар өкпенің шар тәрізді алъвеолаларынын әрқайсының көлемі жана туған нәрестеде 4.108 тең болатынын есептеп шығарған. Олай болса өкпе қуыстарының жалпы ауданы жаңа туған сәбиде - 6 жүктеу/скачать 0,49 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|