-тапсырма. «Табиєат  аясында» таќырыбына  шаєын  мəтін

Ќазаќ  тілі
135
432 - тапсырма. Абайдыѕ  ґздеріѕізге  ўнаєан  жыл  мезгілі  туралы
ґлеѕдерініѕ бірін жаттап, айтып беріѕіздер.
433- тапсырма. Тґмендегі  табиєат  туралы  жўмбаќтардыѕ  шешуі
ќай суретке сəйкес келеді.
1.Ќырда ќылыш жарќылдайды.
2.Кґтеріліп теѕізден, аспанєа биік барамын.
  Биіктен ќайта тїскенде, ґѕі кірер даланыѕ.
434 -тапсырма. Орманда  немесе  саябаќта  жїргенде  ауа  райын
білгіѕіз келсе мыналарды естеріѕізде саќтаѕыздар:
1. Егер торєайлар аєаштыѕ бўтаєында дыбыс шыєармай отырса,
ќар жауады, біраќ жел болмайды.
2. Егер торєайлар ќосылып, шыќылыќтаса, кїн жылы болады.
3. Торєайлар ќуысќа тыєылып, бір жерге топталса, суыќ болады.
4. Сары шымшыќ ертемен шиќылдаса, тїнде аяз болады.
5. Кїн  батарда  аспанда  ќызыл  арай  болса, ертеѕ  кїн  ашыќ
болады.
6. Жаѕбыр  жауатын  болса, ќарлыєаштар  тґмен  ўшады,
ќўмырсќалар ініне асыєып кіреді, кїн бўлтќа жасырынады.
435-тапсырма. Жоєарыдаєы  ауа  райы  туралы  ережені  ќолдана
отырып,  сґйлемді аяќтаѕыздар.
1. Ертеѕ ауа райы жылы болады, себебі ... .
2. Ертеѕ ауа райы суыќ болады, себебі ... .
3. Ертеѕ жаѕбыр жауады, себебі ... .
4. Ертеѕ ќар жауады, біраќ жел болмайды, ґйткені ... .
5. Ертеѕ аяз болады, себебі ... .
6. Ертеѕ ауа райы ашыќ болады, ґйткені ... .
436 -тапсырма.   Сґйлемдерді ќазаќ тіліне аударыѕыздар.
1.  Сегодня  в  Алматы  осадки.  2.  В  предстоящую  неделю  на
большой территориии республики местами ожидается похолодание. 3.
В  начале  недели  на  востоке  республики  температура  повысится  до
15.0. 4. В середине недели в Акмолы облачная погода с прояснениями.
5. В конце недели на юге слабый ветер, местами туман. 6. В отдельные
дни на северо-западе - преобладание ветреной погоды. 7. В Кокшетау
временами небольшие осадки.

Жаќсылыќова К.
136
437 -тапсырма. Мына  ой  жўмбаќта  берілген  бґліктерді  дўрыс
орналастырсаѕыздар, табиєат туралы маќалды оќисыздар.
………………………………………
………………………………………
…………………………………….
35 - сабаќ
438- тапсырма. Журналист  пен  эколог  арасындаєы  сўхбатты
мўќият тыѕдап, рґлге бґліп оќыѕыздар.
-
Ќазір  табиєатты  ќорєау - ґзекті  мəселе. Республикада  табиєатты
ќорєауда ќандай шаралар жїзеге асырылуда?
-
Ќазаќстан  Республикасы  Конституциясыныѕ  Табиєатты  ќорєау
заѕдарында  оны  ќорєаудыѕ  негізгі  нормалары  мен  ережелері
кґрсетілген. Соєан  сəйкес  əр  аймаќта  табиєатты  ќорєаудыѕ  ерікті
ќоєамдары ќўрылєан.
-
Республикада ґсімдіктер дїниесін ќорєауда не істеп жатырсыздар?
-
Ќазіргі  уаќытта  ќала  маѕындаєы  кґгалдарды  кґбейту, су
ќоймаларыныѕ  жаєалауларын  кґгалдандыру, тазаландыру  шаралары
жїзеге асырылуда.
-
Республикада  сирек  кездесетін  жануарлар  мен  ќўстарєа  арналєан
Ќызыл кітап ашылєан ба?
-
Иə. Мəселен, сілеусін, жабайы  шошќа, ќўлан, аќбґкен  сияќты
жануарлар  мен  бірќазан, їкі, ќоќиќаз, ќўр  сияќты  ќўстар  мемлекет
ќорєауында.
-
Бізде ќорыќтар да бар єой?!
-
Иə, Наурзым, Аќсу - Жабаєылы, Алматы, Ќорєалжын, Марќакґл,
Барсакелмес сияќты алты мемлекеттік ќорыєымыз ўйымдастырылєан.
-
Ал ауа тазалыєын саќтауда не істеліп жатыр?
-
Ауаны  ґндіріс  ќалдыќтарынан  тазарту  ќондырєылары  салынєан.
Оныѕ саны əлі де кґбейтілмек.
-
Əсерлі əѕгімеѕізге рахмет. Сау болыѕыз.
-
Сау болыѕыз.
Табиєатты ќорєау

Ќазаќ  тілі
137
439- тапсырма.    Сґздерді мўќият тыѕдап, сґздікке жазыѕыздар.
Шара
Жїзеге асыру
Ґзекті
Мəселе
Кґрсету
Соєан сəйкес
Ерікті ќоєам
Ереже
Ќала маѕы
Су ќоймасы
Жаєалау
Кґгалдандыру
Кґбейту
Ґндіріс
Ќалдыќтар
Ќондырєы
440 -тапсырма.  Тґмендегі жаєдаяттар бойынша  сўхбат ќўрыѕыздар.
  1. Туєан жеріѕіздіѕ экологиясы туралы.
  2. Туєан ґлкеѕіздіѕ ґсімдіктері мен хайуанаттар əлемі.
441 –тапсырма. “Ќ” сґзтізбегін  екі  топќа  бґлініп, шешіѕіздер.
Барлыќ сґздер ќ дыбысынан басталуы тиіс.
1. Ґзбекстандаєы автономиялы республика.
2.Алабота  тўќымдасына  жататын  бір  жылдыќ
ґсімдік.  3.    Жылќышы  ќўралы.4.  “Ер  Тарєын  ”
жырыныѕ  кейіпкері. 5.Талдыќорєан  аймаєындаєы
аудан  орталыєы. 6.Ўлт.   7.Сан  есім. 8. Терісі
баєалы  аѕ. 9. Іле  алабындаєы  аса  ірі  ежелгі
ќаланыѕ  орны.  10.  Ќазаќтыѕ  ўлттыќ  таєамы.
11. Жер  планетасыныѕ  бґлігі. 12. Аѕдар  мен
ќўстар ќамќорлыќќа алынєан   белгілі бір аймаќ.
36-сабаќ.  Ўлттыќ ќўндылыќтар мен табиєи байлыќтар
442- тапсырма. Мəтінді  мўќият  оќып, мазмўнын  тїсінуге
тырысыѕыздар.
                                     Отырар
Отырар-  ќазаќ  халќыныѕ  еѕ  кґне
ќалаларыныѕ  бірі. Ежелде  Отырар
ќаласыныѕ орнында Фараб (сулы ќоныс -
тїркіше) атты  їлкен  ќоныс  болєан. Бўл
ќала  Арыс  пен  Сырдария  ґзендерініѕ
ќосылєан  тўсында  орналасќан.  Отырар
орнында бўл кїндері басы бїтін
жалєыз  ќалєан  ќўрылыс- Арыстанбаб  мазары. Арыстанбаб- Отырар
жеріне  алєаш  келген  білімпаз, аќын, жўлдызєа  ќарап  адам  таєдырын
болжайтын  кґріпкел. Жылына  екі  рет  Меккеге  барып, əулиелерге
мінажат ќылєан. Ол Ќожа Ахмет Иассауйдіѕ ўстазы, əулие.
/Ныємет Ж.Н. Ќазаќ тілі хрестоматиясы. А,2003.- 77б /

Жаќсылыќова К.
138
443- тапсырма. Мына сґздерді сґздік дəптерлеріѕізге жазып
алыѕыздар.
1. Кґне
2. Ќоныс
2. Кґріпкел
4. Мінажат ќылу
5.  Басы бїтін
6. Мазар
7. Білімпаз
8. Таєдыр
444- тапсырма. Мына суреттерге ќарап, ќандай тарихи ескерткіш
екенін əѕгімелеѕіздер.
445- тапсырма.  «Тїркістанєа 1500 жыл» бейнефильмін  ќарап, ґз
ойларыѕызды жазыѕыздар.
446- тапсырма. Мына сґздерді сґздік дəптерлеріѕізге жазып
алыѕыздар.
1. Мўнай
2. Байтаќ ел
3. Шекара
4. Шалєын
5. Жабдыќ
6. Теѕіз
7. Болашаќ
8.  Таулар
9. Əуе жолдары
10.Мўз айдыны
11.  Шґл
12. Табиєат
13. Мыс
14. Кґмір
15. Аспалы жол
16. Дəстїр
17. Ќорєасын
18. Киіз їй
19. Жайлы
20.Кґрікті жер
447 -тапсырма. «Алматы- əсем ќала» бейнефильмін мўќият ќарап,
оныѕ мазмўнын ауызша айтып беріѕіздер.
448 -тапсырма. Алматыныѕ кґрікті жерлерін атаѕыздар.
Їлгі:  Республика  алаѕы. М. Горький  атындаєы  демалыс  жəне
мəдениет паркі.
449 -тапсырма. Берілген сґздермен сґйлем ќўрастырыѕыздар.
      1.Алматы ќаласы. 2.Шаѕєы. 3. Демалыс. 4.Іскер. 5. Діни ўєым.
6.Ґкіл.
!
!
!
!

Ќазаќ  тілі
139
450 -тапсырма. «Алматы- əсем  ќала» бейнефильмін  ќарап,
тґмендегі 
таќырыптар 
бойынша 
ќысќаша 
хабарлама
жазыѕыздар.
1.Арбатта Наурыз мейрамы тойлануда.
2.Шымбўлаќтаєы спорт тїрлері.
3.Ўлттыќ саябаќтаєы табиєат тамашасы.
4. Іле Алатауы баурайында.
451 - тапсырма. Фильм  бойынша  Оѕтїстік  астана  туралы
əѕгімелеѕіздер.
452 -тапсырма. Медеу  мен  Шымбўлаќтаєы  кґріністерді  ауызша
сипаттаѕыздар.
453 -тапсырма. Журналист  пен  шетелден  келген
ќонаќтыѕ арасындаєы сўхбат.
Журналист шетелдіктен сўхбат алады.
Ж – Ќўрметті  Джон  мырза! Оѕтїстік  астана  туралы  əсеріѕіз
ќандай?
Ш - …
454 - тапсырма. Ќазаќстанныѕ  мəдени  ќўндылыќтары  туралы
сўхбат ќўрыѕыздар.
455 -тапсырма. Оѕтїстік  астананы  одан  əрі  кґркейту  туралы  ґз
жобаларыѕызды дайындап, кґпшілік алдында ќорєаѕыздар.

Жаќсылыќова К.
140
37-сабаќ.  Еліміздегі табиєи ќорыќтар, оныѕ адам ґміріне пайдасы
456-тапсырма. Мəтінді мўќият оќып,  мазмўндап беріѕіздар.
Батыс  Алтай  ќорыєы  - Шыєыс  Ќазаќстан  облысында  Батыс  Алтай
тау 
жоталарындаєы 
таулы 
орманды, альпі, субальпі
шалєындыќтарыныѕ 
табиєат
байлыќтарын 
ќорєау 
жəне
єылыми-зерттеу 
жўмыстарын
жїргізу маќсатында 1992 жылы
ќўрылєан  мемлекеттік  ќорыќ.
Жер  аумаєы 56 мыѕ  га (1997).
Əкімшілік  жаєынан  Шыєыс
Ќазаќстан  облысы  Лениногор
ќаласы, Зырян  аудандарын  ќамтиды. Мўндаєы  ґсімдік  жамылєысы
биіктікке  сəйкес  наєыз  шалєынды  дала, бўталы, жалпаќ  жапыраќты,
ќылќан  жапыраќты  аралас  жапыраќты  орман, альпілік, субальпілік, биік
таулы, тундралы  белдеулер  болып  кезектесіп  ґседі. Ґсімдіктіѕ 288 тїрі
бар. Орманды  белдеуде  ќайыѕ, кґктерек, мойыл, шетен, шəѕкіш, сары
ќараєан, самырсын, майќараєай аралас ґседі. Дəрілік ґсімдіктерден алтын
тамыр, марал тамыр кездеседі. Балыќтыѕ бір тїрі таймень, ќўстардыѕ 127
тїрі, сїтќоректілердіѕ 52 тїрі мекендейді. Ќўстардан: бїркіт, лашын, ќара
дегелек, ителгі; ал  сїтќоректілерден:  сілеусін, Иконников  жарќанаты
Ќазаќстанныѕ "Ќызыл кітабына" енген.
457-тапсырма. Сґздерді мўќият тыѕдап,  дəптерлеріѕізге
жазып алыѕыздар.
1.Тау жоталары
5.Ќылќан жапыраќты
2. Шалєындыќ
6.Самырсын
3. Єылыми- зерттеу
7.Ќара дегелек
4.Əкімшілік
8.Сары ќараєан
458-тапсырма. Берілген сґздермен сґйлем ќўрастырыѕыздар.
1. Мойыл. 2. Алтын тамыр. 3. Ќараєан. 4. Самырсын.  5. Майќараєай.
6. Жапалаќ. 7. Елік. 8. Сілеусін.
459-тапсырма. Мəтінді мўќият оќып,  мазмўндап беріѕіздар.
Марќакґл  ќорыєы - Шыєыс  Ќазаќстан
облысы 
Марќакґл  ауданыныѕ  єажайып
табиєатын  алєашќы  ќалпында  саќтау  їшін
1979 жылы ќўрылєан мемлекеттік ќорыќ. Жер
кґлемі - 71,4 мыѕ  гектар, оныѕ 43,9 мыѕ
гектары  су  айдыны, Кїршім  жəне  Азутау
жоталарыныѕ  аралыєында орналасќан.
!
!

Ќазаќ  тілі
141
Тау  арасындаєы  Марќакґл  ойпаты  техтоникалыќ  ќўбылыстардыѕ
əсерінен  пайда  болєан. Ќорыќта  теѕіз  денгейімен  салыстырєанда 1400-
3000 м. биіктікте 5 биіктік  белдеуі  бар: шалєынды  дала  белдеуі 1400—
1500 м, таулы тайга белдеуі 1600—1900 м, тау шалєынды белдеуі 1900—
2000 м, таулы  тундра  белдеуі 2000—2800 м  жəне  нивальдыќ (ќарлы)
белдеу 2800— 3000 м  биіктікте. Ќорыќта  Сібір  балќараєайы, шырша,
ќайыѕ, кґктерек, марал  оты, аюбалдырєан, тиынтыќ, ќияќґлеѕ  ґседі..
Ќорыќтыѕ  жануарлар  дїниесінен: балыќтыѕ 2 тїрі (ќарабалыќ  пен
хариус) ќорєауєа  алынєан; сїтќоректілерден: аю, сілеусін, елік, марал,
боршатышќан, бўлєын, сондай-аќ, ондатр; ќўстардан: саѕырау  ќўр, шіл,
жапалаќ, биік  тауда  ґте  сирек  кездесетін  Алтай  ўлары  мекендейді.
Ќорыќта  жануарлар  дїниесі  мен  ґсімдіктер  тїрін  саќтау  їшін  єылыми
жўмыстар жїргізіледі.
460-тапсырма. Сґздерді  мўќият  тыѕдап,  дəптерлеріѕізге  жазып
алыѕыздар.
1. Ќўбылыстар
5. Балќараєай
2. Ќорыќ
6. Аюбалдырєан
3. Дала белдеуі
7. Ќияќґлеѕ
4. Боршатышќан
8. Тиынтыќ,
 461-тапсырма. Берілген сґздермен сґйлем ќўрастырыѕыздар.
1. Єажайып. 2. Ќўстар. 3. Сїтќоректілер. 4. Жануарлар.  5. Ґсімідктер.
6. Ќорыќ. 7. Ґсу. 8.Мекендеу.
462-тапсырма. Сґздерді  мўќият  тыѕдап,  дəптерлеріѕізге  жазып
алыѕыздар.
1. Жабайы
5. Ќўлама
2. Жеміс аєашы
6. Ќўрамы
3. Ўшќат
7. Ауысу
4. Долана
8. Ќараќат
 462 -тапсырма. Мəтінді мўќият оќып,  мазмўндап беріѕіздар.
Алматы ќорыєы - Ќазаќстандаєы Іле
Алатауыныѕ  орталыќ  бґлігіндегі  табиєат
байлыєын  ќорєау  жəне  єылыми-зерттеу
жўмыстарын  жїргізу  маќсатында 1931
жылы  ќўрылєан  мемлекеттік  ќорыќ. Жер
кґлемі -73,34 мыѕ  гектар. Алматы
ќорыєыныѕ  ќўрамына  теѕіз  деѕгейінен
1400—5020 м биіктікте орналасќан

Жаќсылыќова К.
142
 Талєар тау жоталары енеді. Ол 4
биіктік  белдеулерден  тўрады. Оныѕ
орманды дала белдеуінде (1300—2600
м) алма, ґрік, долана, ќараќат,
итмўрын, ўшќат ґседі.
Жабайы  жеміс  аєашты  орман
Тянь-Шань  шыршасынан  тўратын
ќылќан  жапыраќты  орманєа (1400—
2800 м) ауысады. Ал субальпі  белдеуі
(2600 - 3000 м) жартастар мен ќўлама шґгінділерден жəне шґбі аласа
альпі шалєынынан тўрады.
/http.info.hotline.kz/
464-тапсырма. Берілген сґздермен сґйлем ќўрастырыѕыздар.
1. Ќорыќ. 2. Зерттеу  жўмыстары. 3. Тянь-Шань  шыршасы.
4. Табиєат. 5. Дала. 6. Жартас. 7. Іле Алатауы. 8. Орналасќан. 9. Ќўрылєан.
465-тапсырма. «Ќорєалжын», «Науырзым», «Барсакелмес»
ќорыќтары  туралы  газетке жарнама  дайындаѕыздар.
466-тапсырма. Тґмендегі зат есімдермен сґйлем ќўрастырыѕыздар.
1. Белдеу. 2. Бїркіт. 3. Жануарлар. 4. Ќўстар. 5. Ґсімдіктер. 6. Шырша.
467- тапсырма. Кґп  нїктеніѕ  орнына  ґзгелік  етіс  формасын
ќойыѕыздар.
1. Ќорыќтан  дəрілік  ґсімдіктерді  кездес...еміз. 2. Кейбір
сїтќоректілерді «Ќызыл  кітапќа» ен...ген. 3. Ќорыќта  жануарлар
дїниесі  мен ґсімдіктер тїрін  саќтау їшін  єылыми жўмыстар жїр...ді.
4. Ќорыќ мемлекеттік ќорыќ ретінде ќайта ќўр...ды.
468-тапсырма. Табиєат, оны ќорєау таќырыбына арналєан маќал-
мəтелдерді дəптерлеріѕізге жазып келіѕіздер.
469- тапсырма. Мына сўраќтарєа жауап беріѕіздер.
1. Марќакґл ќорыєы ќайда орналасќан?
2. Марќакґл ќорыєы ќашан ќўрылды?
3. Ќорыќта ќандай ќўстар кездеседі?
4. Ќорыќ не їшін керек?
5. Батыс Алтай ќорыєында ґсімдіктіѕ ќанша  тїрі бар?
6.  Дəрілік ґсімдіктерден нелер кездеседі?

Ќазаќ  тілі
143
470- тапсырма. «Ќорыќтыѕ  адам  ґміріне  пайдасы» таќырыбына
эссе жазыѕыздар.
471-тапсырма. «Ќызыл  кітап», оєан  енген  аѕдар  мен  ќўстар,
ґсімдіктер дїниесі туралы білетіндеріѕді баяндаѕыздар.
472 -тапсырма. Сіз  Ќазаќстанныѕ  ќай  аймаєы  туралы
бейнефильм  тїсіргіѕіз  келеді? Бейнефильм  жобасын
ауызша тїсіндіріѕіз.
473 -тапсырма. Сўхбатты рґлге бґліп ойнаѕыздар.
-  Ендігі  əѕгімеміз  туєан  жеріміздіѕ  табиєаты, ауа  райы, жан-
жануар, ґсімдіктер дїниесі жəне байлыќтары туралы болсын.
- Жеріміздіѕ оѕтїстігі мен шыєысы биік тауларєа барып тірелсе,
орталыќ бґлігі кеѕ жазиралы жазыќ, ал батысы Каспий теѕізіне барып
тірелетінін, солтїстігі  Сібірмен  шектесіп  жатќанын  сен  де  жаќсы
білесіѕ.
- Əрине, осындай  кеѕ  жері  бар  Ќазаќстанныѕ  ўлан-єайыр  жер
аумаєыныѕ ауа райы да біркелкі емес, тіпті ќарама-ќарсы.
- Рас, жеріміздіѕ негізгі бґлігі ќуаѕ, шґлейт жəне шґлді аймаќта
орналасќанымен, су ќоры ґте мол. Ќазаќстан жерінде Балќаш, Алакґл,
Зайсан, Теѕіз, Марќакґл, Шалќар  сияќты  ірі  кґлдер  бар. Сонымен
бірге, жерімізде Ертіс, Жайыќ, Сырдария, Іле, Шу, Есіл, Нўра, Тобыл
сияќты  ґзендер  аєады. Ќазаќстанныѕ  ауа  райы  негізінен
континенталды  климат  болєанымен, осылардыѕ  əсерінен  тґрт
климаттыќ аймаќќа, 15 климаттыќ ауданєа бґлінеді, Ќазаќстанныѕ ауа
райы əр жерде əр тїрлі дейтініміз сондыќтан.
- Мўндай табиєаттыќ ортадаєы жануарлар мен ґсімдіктер дїниесі
де тїрліше дейміз єой.
-
Єалымдардыѕ 
айтуы 
бойынша, 5000-дай 
ґсімдік,
сїтќоректілердіѕ 158, ќўстардыѕ 485, балыќтардыѕ 150, бауырмен
жорєалаушылардыѕ 52 тїрі бар кґрінеді.
- Ќазаќтыѕ  кеѕ  жерінде  шипагерлік  орындар  да (курорт) кґп.
Мəселен, Сарыаєаш, Алма- Арасан, Арасан-Ќапал  сумен  емдейтін
орындар  болса, Жаѕаќорєан, Мойылды  балшыќпен  емдейді. Ал  жер
жаннаты Бурабайда ќымыз, шўбатпен емдейді.
474- тапсырма. «Ќорєалжын», «Науырзым», «Барсакелмес»,
«Аќсу-Жабаєлы» ќорыќтары  туралы  ґзара сўхбат ќўрыѕыздар.

Жаќсылыќова К.
144
38 -сабаќ                           Еліміздегі туризм, оны дамыту
475 - тапсырма. Мəтінді оќып, мазмўндаѕыздар.
Туризм
Ел экономикасыныѕ ґркендеуіне байланысты туризм саласыныѕ
да бїгінгі кїні дамып келе жатќаны айќын. Байтаќ Ќазаќстанда талай
тарихи  орындар  мен  кґне  жəдігерлер  жетерлік. Ежелгі  таѕбалы  тас
жазуларынан  бастап, «Алтын  Емел» ўлттыќ  паркі, Кґкшеніѕ  сўлу
табиєаты, Тїркістандаєы  Ќожа  Ахмет  Яссауи  мавзолейі, Ўлытаудаєы
Алашахан  мазары  секілді  əлемге  əйгілі  мекендер  бар. Кґне  дəуірден
сыр  шерткен  осынау  ўлттыќ  ќўндылыќтарды  жалпаќ  əлемге
таныстыруда  туризмніѕ  алар  орны  ерекше. Мўныѕ  соѕында  туризм
саяхатыныѕ іскерлік мəні де бар.
Ал  Астана  ќаласыныѕ  Сарыарќаныѕ  кешегісі  мен  бїгінгісін
байланыстырып  отырєан  символдыќ  ерекшелігі  бар. Оныѕ  дəлелі  ґз
елордасын  байырєы  Аќмолаєа  кґшіріп, тəуелсіз  елдіѕ  жаѕа  астанасы
бой  кґтерген  тўста, осы  ќаланыѕ  іргесінен  ежелгі  Бўзыќ  шаћарыныѕ
орны табылды. Осындай тарихи мекені бар Астана ќаласы бїгінгі кїні
этно-турдыѕ орталыєы десе де болады
Сол секілді Ґскемен жеріндегі "Рахман ќайнары" жайлы да аѕыз
ґрбіген. Ертеректе  аѕшы  оєынан  жараланєан  марал  сол  маѕдаєы  бір
кґлді  жаєалап  ќашады. Соѕынан  жеткен  аѕшы  əлі  ќўрыєан  əлгі
маралды енді ўстаймын дегенде, ол кґлге ќўлап кетеді де сəл уаќыттан
кейін жарасыныѕ ізі де ќалмастан жаѕа кїшпен судан шыєады да лезде
єайып  болады. Аѕшы  болєан  оќиєаны  жерлестеріне  келіп  айтады.
Содан сол аѕшыныѕ атымен бўл бўлаќтыѕ аты "Рахман ќайнары" деп
аталып кеткен екен.
Осы  аѕыздарда  бейнеленгендей  табиєаттыѕ  суы  шипалы, ауасы
дертке  дауа  орындарында  туристер  жаќсы  тыныєып, сергу  їшін  ќазіргі
туризм саласы аз еѕбек етіп отырєан жоќ. Осы аймаќтарды саќтап,  оныѕ
адамдар їшін ќызмет етуін басты назарда ўстау баршаныѕ міндеті. Ќазір
бўл аймаќтарєа саяхатќа шыќќан əрбір турист тау шаѕєысы, су шаѕєысы,
орман єажайыптары секілді талай ќызыќтарєа тап болады.
476- тапсырма. Берілген сґздерді сґздік дəптерлеріѕізге жазып алыѕыздар.
              1. Байтаќ
2. Əлемге əйгілі
3. Кґне дəуір
              4. Іскерлік
5. Байырєы
6. Дерт
7. Дауа
8. Ќайнар
9. Серпін
10. Жəдігер
!
!

Ќазаќ  тілі
145
477- тапсырма. Мəтіннен жер атауларын теріп жазыѕыздар.
478- тапсырма. Мəтіннен  тəуелдік  жалєаулы сґздерді  теріп  алып,
сґйлем ќўрастырыѕыздар (Гт. 163 бет, №9 кесте).
479- тапсырма. Мына  суреттерге ќарап сґйлем ќўрастырыѕыздар.
/http.info.hotline.kz/
39-сабаќ                           Еліміздегі альпинизм, оны дамыту
480-тапсырма. Мəтінді мўќият оќып, мазмўндаѕыздар.
Альпинизм
1997 жылы Ќазаќстандыќ альпинистер экспедициясы əлемдегі еѕ
биік  шыѕ  —  Эвересті  баєындырєан  болатын.  Олар  одан  кейін
Африкадаєы  Килиманджаро, Оѕтїстік  Америкадаєы  Аконкагуа,
Солтїстік  Америкадаєы  Мак  Кинпи  шыѕдарыныѕ  ўшар  басына
шыєып, еліміздіѕ  кґк  байраєын  маќтанышпен  ќадады. Сосын  олар
əлемніѕ  еѕ  биік  жеті  шыѕын  баєындыруды  маќсат  етті.  Біздіѕ
жерлестеріміз Баєлан Жїнісов, Ерванд Ильинский, Виктор Ивановтар
"Əлемніѕ  жеті  биіктігі" баєдарламасы  бойынша  Мўхит жаєалауы  мен
Австралияныѕ  еѕ  биік  нїктесі — Жая, Еуропадаєы  Эльбрус  жəне
Антарктидадаєы Винсонєа кґтерілді.
Винсон  шыѕы  əлемдегі  еѕ  экзотикалыќ, еѕ  шалєай  шыѕ. Мўнда
жазда жəне ќараша мен ќаѕтар айларында 24 саєат, яєни тəулік бойы,
кїн  жарќырап  шыєып  тўрады.  Осы  Винсон  шыѕын  біздіѕ
альпинистеріміз  баєындырєандыєына  талайлар  кїдікпен  ќараєаны
аќиќат. Винсон  да  Эверест  секілді  климат  жаєдайы  аса  кїрделі, еѕ
ќауіпті  шыѕдардыѕ  ќатарына  жатады. Оныѕ  биіктігі 4897 метрді
ќўрайды. Ол теѕіз деѕгейінен екі жарым шаќырым жоєары жатыр. Енді
оныѕ биіктігі ќаншалыќты екенін кґзге елестете аласыз.

Жаќсылыќова К.
146
Батыста  да  Їлкен  Жерден  əлдеќайда  жыраќтаєы  Антарктиданы
бір  кґруді  армандайтындар  жеткілікті. Біраќ  олар  альпинистер  емес,
туристер.  Оѕтїстік полюсте орналасќан осы мўзды мекенді бір кґріп,
Жаѕа  жылды  осында  ќарсы  алу  їшін  мўндай  туристер  туристік
бизнестегі  монополист-компанияларєа  кґп  ќаржыны  аямайды.
Туристерді  мўнда  ўшаќпен  əкеледі. Австралия  аумаєынан  екі  еседей
їлкен, 5,5 миллион  шаршы  мильді  алып  жатќан, жылына 2 дюймге
дейін ќар тїсетін Антарктидадаєы ауа температурасы ешќашан минус
елу  градустан  жоєарылап  кґрмеген. Осы  айтылєан  мəліметтерден
біздіѕ  альпинистердіѕ  ќандай  тəуекелге  бел  байлаєанын  тїсінген
шыєарсыз?.
481- тапсырма. Сґздердіѕ маєынасына назар аударыѕыздар.
1. Баєындыру – покорить
2. Шыѕды баєындыру -
   покорить вершину
3. Еѕ ќауіпті – самый опасный
4. Мўзды – ледяной
5. Теѕіз деѕгейінен – от уровня
моря
6. Тəуекел – риск
7. Бел байлау – решимость
8. Жыраќта – вдали
482-тапсырма. Мəтінге жоспар ќўрыѕыздар.
483-тапсырма. Тґмендегі сўраќтарєа жауап беріѕіздер.
1. Ќазаќстандыќ альпинистерден кімдерді білесіздер?
2. Біздіѕ альпинистер ќандай шыѕдарєа еліміздіѕ кґк байраєын ќадады?
3. Винсон шыѕы туралы не білесіз?.
4. Антарктида ќўрлыєы туралы не білесіз?
5. Эверест шыѕын баєындырєан альпинистер кімдер?
484- тапсырма. Тґмендегі сґздердіѕ антонимдерін
жазыѕыздар.
     1.Биік. 2. Кґп. 3. Жоєары. 4. Жеѕілу. 5. Жаќсы.6. Ќалыѕ. 7.Ўсаќ.
485- тапсырма. Сґздердіѕ синонимдерін беріѕіздер.
     1.Шалєай. 2. Мол. 3. Ас. 4. Байраќ. 5. Маќсат. 6. Шыѕ. 7. Ќата. 8. Мəн.

жүктеу/скачать 3,4 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: