Жастардың саяси мәдениеті Қазақстандағы азаматтық қоғамды
жүктеу/скачать 484,48 Kb.
|
Диссертационная работа Рыстиной И.
әмдениетпен теңестіруге
болмайды[41]. Үшіншіден,зерттеу әдістемесіндегі, «түсініктік мәдениет» түсінігін ашудағы, оның қалыптасуы мен өмір сүруінің нысандары мен әдістерін бағалаудағы зерттеушілердің айырмашылығы тағы бар жағдаймен түсіндіріледі. Мәселе сонда, оның көмегімен «саяси мәдениет» түсінігін адамдар саясатпен неге айналысады, олар саяси акцғиаялжарәне саяси - әлеуметтік жанжалдарға неге қатысатынын, демократияға және өзінің мемлекетіндегі басқару тәртібіне қалай қарайды, саяси қызметті қабылдайтын және қабылдамайтын көшбасшылар және азаматтардың тұлғалық қасиеттері қандай, олардың түрі және аталған қоғамның саяси жүйесінің, саяси тәртіптің, басқару институттарының қызмет етуінің,ерекшеліктерінің, басқару стилінің, шешімдерді қабылдаудың және т.б. сипаты қандай [42]. Бұл сұрақтардың «шексіздігі», оларға зерттеушілер әлеуметтік -саяси өмірді талдауда, саяси мәдениеттің призмасы арқылы оған көз сала отырып, көп жағдайда саяси мәдениеттің құрылымдарын анықтау, зерттеулер әдістемесінің «жапсарласпауының» орын алуын түсіндіреді. Бұнда зерттеушілердің әрқайсысы қоғамдық ғылымдардың негізгі санатын өзіндік көру және түсінуге негізделеді. Идеологиялық факторлармен бірге философиялық, жалпымәдени, және әлеуметтік-экономикалық мәселелерді қарастыруға ғалымдардың тәсіліндегі айырмашылық та олардың түсінігіндегі саяси мәдениеттің айырығы болып табылады. Саясәидениметті зерттеу әдістерінің көрінуіндегі объективтілікке баса назар аудара отырып, жұмыстардың тобына ұмтыламыз және әр түрлі зерттеушілердің көзқарастарын салырамыз. М.М. Назаров, саяси мәдениетті талдаудың әдістерін талдауды қарастыра отырып, төрт бағытты атап көрсетеді: марксистік-лениндік дәстүр, тәртіптік дәстүр: саяси мәдениеттегі интерпретациялық әдістер; саяси мәдениетті әлеуметтік өзгерістердің призмасы арқылы қарастыру дәстүрі [43]. Саяси мәдениетті зерттеудің марксистік-лениндік әдстүрін елестетіп көрейік, отандық саяси ғылымда ол ұзақ уақыт бойы үстемдік етіп ұтрды. Автор кеңес ғалымдарының зерттеу нәтижелерін еш негізсіз жоққа шығаруға бейім емес. Бұнда барынша күрделі міндет көрінеді: мәселелерді қазіргі түсіну көзқарасынан нәтижелердің өзін де, сондай-ақ саяси мәдениетті зерттеудің әдістемесін де бағалау, түпкілікті ғылыми нәтижелер және саяси-идеологиялық коньюктураны ажыратуқажет. Саяси көзқарастар мен мінез -құлықтың басты детерминанты ретінде класстық факторды анықтау саяси мәдениетті маркстік түсінудің батыстық интерпретациядан түбегейлі ерекшелігі болып табылады. 1990-жж. өзінің зерттеулерінде С. Р. Брыль «саяси мәдениеттің маркстік типологиясының бастапқы нүктесі саяси мәдениетті қоғамдық құрылысқа және оның қоғамдық-саяси формациясынақатысты қоғамдық құбылыс ретіндегі тарихи үтсінігі болып табылады» деген пікір айтты; марксисәтніке ж марксистік емес тәсілдер арасындағы айырық, саяси құрылыспен байланысты саяси мәдениет және әсіресе оның индивидуалистік-субъективтік түрінде негізі және психологиясы класстық типологияның тұжырымы арасындағы айырық» [44]. Марксистердің көзқарасы мәдениетті және кеңестік саяси ғылымды қарастыру феноменінің сыныптық тәсіліне негізделіп, басым болды. Сол кездегі авторлар тобы әсдаеянсиеттім «әлеуметтік, сыныптық шарттастырылған, өмір сүрудің тарихи нысанын және әмбебап мәдени маңызының басым нысаны ретінде» сипаттады. Оның генезисі саяси сыныптар мен мемлекеттңі туындауымен байланысты... Ол –арнайы нысаны, атағлан әлеуметтік ағзаның немесе жалпы қоғамның барлық мәдениет ұйымының және бағытталуының модусы... Ол қалыптастырады; адам және ұжымның, оның жалпы әлеуметтік және саяси өміріндегі қоғам, мемлекет саясатының мазмұны, маңызы, сипатына, қоғамдық және саяси оқиғаларға, қызмет ету нысандары мен құралдарына және саясатты жүзеге асыруға, саяси билік пен оның көшбасшыларына қарым-қатынасы» [45]. Десек те, марксистік түсіндірудегі саяси мәдениетте ішкі ерекшеліктердің тобын атап өкрсетуге болады. Мысалы, С. Л. Оболенский өз кезінде саяси мәдениетті талдауға ғалымдардың үш тәсілін көрсетті. Оның пікірінше, Л. Г. Агаев, А. И. Арнольдов, Ф. М. Бурлацкий, А. А. Галкин, С. К. Рябов ағтаанл санатты саяси білімдер,құндылықтар, қағидалар және саяси қызметтің тәсілі, тарихи тәжірибе және дәстүрлер ретінде қарастырды. Ю. П. Ожегов, Ю А. Тихонов, Р. Г. Яновскийүшін саяси мәдение т өзімен адамның жалпыланған сипаттамасын, оның саяси даму және белсенділігін құрады. Үшінші топ үшін (Е. М. Бабосов, Г. А. Белов, М. Т. Иовчук, Н. М. Кейзеров, Л. Н. Коган) саяси мәдениет қоғамдық-саяси қызметтегі адамның маңызды күштерін, оның білімдерін, иланымдарын іске асыру үдерісі, тәсілі, иланымдары ретінде көрінді [46]. Кңе стік ғалым -қоғамтанушылардың С.А. Оболенскимен берілген тәсілдерінің сипаттамаларымен келісе отырып, бұл жіктеу бүгінде толық таныла алмайтынын атапөтеміз. Отандық ғылымда кейб ір ғалымдар, саяси мәдениетті саяси сананың призмасы арқылы «сананың сапалы қасиеті және өзіне саяси білімдерді, тәжірибені, иланымдар, дағдылар және әлеуметтік қызмет шеберліктерін қосатын сапалық қасиет» ретінде қарастырды». Біздің зерттеулеріміздің міндеттерінен шыға отырып, осы мәселеге тоқталайық. Ғылыммен сана тұлғаға тән феномен ретінде қарастырылады, ал ол арқылы топтарға, страталарға, сыныптарға, сондай-ақ жалпы қоғамға тән феномен ретінде қарастырылады. Сананың адамгершілік, құқықтық, экономикалық, діни өзге формаларымен жиынтықта ол қоғамдық сананы түзеді. Оның құрылымдарының ішінен саяси сана бөлінеді, ол мемлекет және биліктің саласын, барлық сыныптар және әлеуметтік топтар мен қабаттарды тікелей қамтиды. Дәл саяси санада бірінші кезекте, өзінің көрінісін саяси, әлеуметтік, экономикалық және өзге құндылықтар, қажеттіліктер және мүдделер табады. Саяси сананы түсіну үшін түбегейлі маңыздысы оны В. П. Пугачевпен кеңінен түсіндіру, ол «бұл саяси өмірдің субъективті қырын сипаттайтын барынша жалпы санат» деп тұжырымдаған. Өзінің мазмұны жағынан ол сезімдік және теориялық, құндылықтық және нормативтік, тиімді және саналықты, бір сөзбен айтқанда азаматтардың барлық түсініктерін қамтиды, ол олардың билік институттарымен, сонымен қатар өзара қоғам және мемлекеттің істерін басқару себебі бойынша объектиті байланыстарын жанамалайдәынежсуреттейді. Саяси сана адамның саяси салада қызмет ету қабілеттілігін, оның өзара әрекет ету шеберілігінқұ, қықтар мен бостандықтарын іске асыру үшін жауапкершілігінің жиынтығы ретінде сипаттайды» [47]. «Саяси сана» санаты рационалды және эмоционалдының әлдебір синтезі ретінде ұсыныла алады. Бұрынғысынша Р. Г. Яновскийдің тұжырымы өзекті болып қала береді, ол саяси сананы «ол дәстүрлер және нормаларға, әлеуметтік құндылықтарға, саяси партияларға, өмір салтына, және қалыптасқан тарихи тәртіпке, онда болып жатқан үдерістерге және қоғамдық құрылысқа, ұлттарға, сыныптарға, басқа қоғамдық топтарға, жекелеген адамның немесе әлеуметтік топтың қатынасын білдіретін идеяларңд, ы көзқараста рдың, сезімдердің, пікірлердің, көңіл-күйлердің және басқа құрылымдардың интонациялы жүйесі» [48]. Саяси сананы құрылымдауда оның екі құрамдасы байқалады: кәдуілгі және теориялық саяси сана. Авторды пікірі бойынша, қоғам трансформациясының динамикалық өсуі шарттарында теориялық саяси сана қоғамдық өзгерістерге үнемі «үлгермейді». Оның ғылыми саяси сана, ғылыми иланымдар, пікірлерді теориялық ұғыну сияқты құрылымдары эмпирикалық үдерістен артта қалады. Бұл заңдылық деп түсініледі, себебі дәл осы адамдардың саяси тәжірибесін, әр түрлі әлеуметтік топтардың қызметін ұғыну теориялық саяси сананың негіздерінің бірін құрайды. Түсініктік аппаратты нақтылауға тырыса отырып және саяси мәдениет және саяси сана арасындағы ұқсастықты қарастыра отырып, олардың айырмашылығын да атап өтеміз. Біріншіден, саяси мәдениеттүсінігі саяси санаға қарағанда барынша кеңірек: саяси сананы құрылымдық құрауыштарға негізделе отырып, саяси мәдениет саяси сананы ғана таңдап қоймай, сонымен қатар саяси-әлеуметтік тәжірибені де таңдайды. Екіншіден, «саяси сана» санаттарының «саяси санамен» салыстырғанда белгілі бір шектелуі біріншісі тек рухани саланы, ал екіншісі – қоғамның саяси өмірінің барлық спектрін ғана сипаттайтындығында жатыр. Үшіншіден, саяси мәдениет сананың саяси тәжірибені фиксациялауға жағдай жасайтын бөлігін, саяси үдерістің элементтері арасындағы барынша тұрақты, қайталанатын байланыстарды ғана «алады». Осылармен бір уақытта, саяси мәдениетті құрылымдық құрауыштар екі ипостасьта айтыла алады: сана саласында және мінез-құлық саласында. Саяси әмдениетті зерттеумен айналысқан отандық ғалымдардың көзқарастары мәселесіне орала отырып, саяси мәдениетті зерттеудің осы уақытқа дейін отандық зерттеушілермен тұжырымдалған, барынша арнайы бағытының бар болуын көрсетеміз. Марксистік ғалым-қоғамтанушылардың шетел саясаттанушыларымен идеолқогиялқыарама -қайшылықтары шарттарында апологетикалық түсініктегі зерттеулер сериясы туындады, олардың авторлары дәл солардың саяси мәдениет мәселелерін түсінуге «идеялық ұстанған» тәсілінің шынайылығын дәлелдеуге ұмтылды. Бұл жерде «өзін-өзі бекітуі» идеологиялық қарама-қарсы тұрудың барлық фронттары бойынша жүргізілді. Осымен байланысты кейбір зерттеушілердің «саяси мәдениет» терминін ғылыми айналымға енгізуде біріншілік пальмасы кімге тиесілі деген ұсрақт ы түсіндіру үшін күресі атап айтарлық. Мысалы, В. П. Красавин былай жазды: «Саяси мәдениет» терминінің өзін қоғамтануға В. И. Ленин енгізді» [49]. Шынымен де, Халықтық түзілімдердің губерндік және уездік бөлімдерінің саяси сауаттандырудың Бүкілодақтық жина лысындағы лениндік баяндаманың мәтінінде (1920ж. 3 қараша) осы термин туралы сөз болады. Бұл жерде В. И. Ленинмен жаңа қоғамның саяси мәдениетінің құрылымдары міндеттеріне жеткілікті сипаттама берілген. Барлығы шынымен де осылай. Бірақ жоғарыда аталған автор неге екені белгісіз И. Г. Гердер туралы ұ«мытады» немесе оның еңбектерін жеткіліксіз «қоғамтанушылық» деп санайды. Ал неміс философы 1784 ж. «Адамзат тарихының философиясындағы идеялар» атты өз еңбегінде «саяси мәдениет» сөз тіркесін алғаш рет ғылыми айналымға енгізді; XII кітапта саяси мәдениеттің толығуы туралы еске салуды, ал XIII –саяси мәдениеттің тасымалдағыштары туралы кездестіреміз. ХХ ғасырдың 70 -80 жж. отандық ғалымдардың бір тобының зерттеуі идеологиялық баспасөздің бар болуына біраз жағдайдарда дуалистік сипатқа ие болды, кейдеғылыми тұжырымдардың қарқындауымен жалғасты. Саяси мәдениет туралы түсініктердің дамуы көп жағдайда біздің елде үстемдік еткен ресми идеологиялық доктринамен анықталды. КОКП XXVІ съездіндегі баяндамада айтылған саяси тұ жырым белгілі бір камертон болып табылды: «Бүгінгі Кеңестік адам–бұл адал еңбекші, жоғары саяси мәдениет адамы, патриот және интернационалист» [50]. Саяси мәдениет қоғамдық ғылымдардың түсінігі ретінде баға санаты анықталды, қоғамдық-тәрбие үдерісінің мақсаты болды. Ол саяси мәдениет қандай дәрежеде болса сондай «өлшем» сызығын қабылдады, оның барлық элементтері адамды дамытады, оның рухани әлемін байытады, оның азамат ретінде қалыптасуына жағдай жасайды» [51]. Ғылымда және қоғамдық санада «саяси мәдениет қандай дәрежеде қоғамды, сыныпты, жекелеген ұтлғаларды саяси қызметтің барлық элементтерін игергендігін бекітеді». Бұл жылдары саяси ғылымда кеңестік қоғамның саяси мәдениетінің философиялық, әлеуметтік және аксиологиялық аспектілерін белсенді әзірлеу жүргізілді. Еңбекшілердің, әйелдер, зиялылар, жастар сияқты әлеуметтік топтарының саяси мәдениетінің қалыптасу мәселелері атап көрсетілді. Осы кезеңдегі кейбір зерттеушілердің ғылыми еңбектерінің объектісі және пәні болып әлеуметтанудың саяси мәдениетінің мәселелері, онңы буржуазиялық концепциясының сыны болды. Ғылыми айналымға және публицистикаға «саяси мәдениеттің жоғары түрі» түсінігі енгізілді, ол адам мен қоғамның саясилану үдерісін көрсететін үдеріс[52]. Саяси мәдениетті қалыптастыру аяқталған іс ретінде қарастырылды: «Әрине, әлеуметтанудың саяси мәдениеті қалыптасқан, ол негізгі игілік». Саяси мәдениеттің гомогенді сипаты атап өкрсетілді. Батыс оппоненттерімен даудағы дәлел барынша категориялық сипатқа ие болды. «Буржуаздық және реформистік-ревизионистік әлеуметтану туралы ойлауларға біз бұрыннан бар нақты әлеуметтануды қарама- қарсы қоямыз; саяси мәдениеттің буржуазиялық-апологетикалық сызбаларына біздің уақыттың саяси мәдениетінің сызбаларына – біздің уақыттың саяси мәдениетінің жоғары түрі: дамыған әлеуметтанудың саяси мәдениеті» [53]. Алайда, ХХғасырдың 80 -жылдарының соңында –90-ж. басында КОКП партия басшылығының идеологиялық тұжырымдарының өзгеруі бойынша, сол кездегі бақсарушы элитада теориялық мәселелер тобын жаңа ғылыми интерпретациялар тобының, оның ішінде саяси мәдениеттегі қажеттілігі туындады. Бұл оның генезисін сипаттауға ықпал етті, жаңа үлгілер және концептуалды тәсілдерді әзірлеуде көрініс табуы орынды. Бірінші кезектегі ретінде барынша маңызды қоғамдық -саяси құбылыстарды сыныптық бағалау қағидасы бойынша соққы жасалды. Мысалы, В. А. Щегорцов түбегейлі жаңа ретінде келесі тезистұісынады: «Әлеуметтанудың бұрыннан бар үлгісін жаңарту, сыныпсыз қоғамның құрылысына ауысу, демократиялық, гуманистік әлеуметтану қайта құру механизмінің өзекшесі ретінде саяси мәдениеттің рөлі мен орнынөзектілендіреді». Ал жаңартылған сипаттық қасиеттер ретінде келесіні өкрсетеді : «... бұрыннан бар институттардың түбегейлі реформаларының қажетілігі және кеңестік қоғамның бұрыннан бар институттары мен саөямсіирді ң қағидалары мен бұрыннан бар институттарының түбегейлі реформаларының қажеттілігін тану, оларды жүзеге асыруды тек пікірмеғнана емес, сонымен қатар қатысумен де белсенді қолдау»[54]. Осы және осыған ұқсас жұмыстарды қарастыру жекелеген авторларды кеңестік қоғамдық сананың іргелі қағидаларын «қайта тұлғалауға» жекелеген авторларды ұмтылдыру туралы ойға әкеледі. Осымен бір уақытта, «Шығыс -Батыс» осі бойынша идеологиялық қарама - қайшылықтар, пародоксальды болмаса да, шетелдік авторлардың ғылыми жұмыстарына, саяси әмдениетті зерттеудің әдістемесіне авторлардың қызығушылығының артуына әкелді. Барынша жіті назар философиялық, саясаттанушылық, әлеуметтік мәселелеріне, сондай-ақ мәдениеттануға ұсынылды. Батыстық саясаттануда үстемдік еткен саяси мәдениетті зерттеудің мінез-құлықтық дәстүрі ерекше талданды. Оның әділдігі үшін идеологиялық «әр түрлі полюстік» шетелдік авторлармен алынған іздеудің нәтижелерінің кеңестік ғалымдармен объективті бағасымен бүркемеді. Бұл кезеңде қоғамның, тұлғаның, әлеуметтік топтарының саяси мәдениетті зерттеуге марксистік емес тәсілді талдайтын отандық зерттеушілердің ғылыми жұмыстар жарияланды. [55]. Шетелдік ғылыми тәжірибені қаруландыруға қабылдау, мемлекет ішіндегі саяси жағдайды өзгерту көп жағдайда Ресейдегі, ТМД мемлекеттеріндегі ғылыми еңбектердің пайда болуына жағдай жасайды, оларда саяси мәдениеттің мәселелері жаңаша қойылды. Біздің бағалар бойынша, 1994 ж. кейін ғылыми жарияланымдардың артуы байқалады, онда батыс демократиясының мемлекеттерінде және посткеңестік елдердегі саяси мәдениеттің дамуына салыстырмалы талдау өткізеді. Сайлау үдерісінің призмасы арқылы, сондай -ақ құндылықтар жүйесінің трансформациясы шарттарында саяси мәдениетке зерттеу жүргізіледі. Посткеңестік елдердегі аймақтық саяси мәдениеттің ұлттылығы мәселелері бойынша түпнұсқа жұмыстардың тобы жарияланды[56]. Сонымен қатар, саяси мәселелерге жаңа тәсілдерді аша отырып, көптеген жағдайларда зерттеушілер бұрынғы отандық концепцияларды толық терістеуге беріледі, батыс зерттеушілеріне негізсіз, соның ішінде саяси мәдениетті зерттеу мәселелеріне басымдылық береді. Бұндай «адасуларды» бұрын жиналған мәліметтердің маңыздылығын терістеуге барынша күмәнді ғылыми капиталына ие болу ұмтылысымен түсіндіруге болады. Г. Алмондқа және Г. Пауэллге ХХ ғасырдың басындағы саяси мәдениет әмселелерін зерттеудің «негізін қалаушылар» рөлін беретін, бірінші отандық энциклопедиялық сөздікті жасаушылардың анықтамасы дұрыс емес деген ой туады. Біздің пікірімізше, ХХ ғасырдың басындағы байқалар үлесті біздің пікірімізше: саяси -мәдени қасиеттер мәселелерін зерттеуге В. Герье, ал соңыра И. Луппол енгізді. Идеалдандырылған сыни зерттеулер көп жағдайда бертіндегі кеңестік өткенде қажет, ХХ ғасырда құрылымдық деп таныла алмайды. Оңның мұқият зерттелуі және селективті іріктелуі саяси ғылымның дамуының кеңестік кезеңін апеляциялық қамтумен және тоталдық қабылдамаумен ортақтығы жоқ. Ғылыми мұраға жете талдау және құрметпен қарау өткенді бағалау тәсіліндегі негізгі қағида бола алады және болуы тиіс. Отандық ғылымдағы саяси мәдениетке көзқарастардың дамуын сипаттай отырып келесі сұрақты қоямыз: шетелдік саясаттануда саяси мәдениет деп не түсініледі, оның құрылымы мен қызметі қандай болып көрінеді, шетелдік әдістемелік зерттеулердің «әдістемесіндегі» ерекшелігі қандай? Шетелдік саясаттануда ғалымдардың а расында «саяси мәдениет» түсінігін түсіндірудегі ғалымдардың арасында бірлік жоқ екенін еске саламыз. Зерттеушілердің жұмыстарында оны құрылымдауға және қызметтерді анықтаудың әр түрлі тәсілдері бар. Саясат саласындағы «мәдени» проблематиканы әзірлеу шетелдік қоғамтанудағы кейбір терминологиялық түсініксіздікті тудыра отырып, саяси мәдениеттің тұжырымдарының біржақты еместігін бекітті. В. Л. Савельев әжне М. Х. Фарукшин, саяси мәдениетті анықтаудың шетелдік саясатында кездесетін саясиәдмениеттің анықтамал арын жүйелей отырып, Д. Каванахтықолдайды және дефинацияның келесі төрт тобын атайды; а). психологиялық; б) көлемдік, жан -жақты(comprehensive): в) объективті; г) эвристикалқы. Саяси мәдениетті зерттеудің әдістемелеріне қатысты, онда шетелдік әдебиетте бірнеше дәстүрлер қалыптасты. Г. Алмонд, А. Боднар, А. Браун, С. Верба, А. Вилдавский, В. Вятр. Р. Такер, С. Уайт, Р. Фейгенның жұмыстарын Е. В. Морозованың талдауы үш негізгі топты атап көрсетуге мүмкіндік береді [57]. жүктеу/скачать 484,48 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|