Жауапты редакторлар
жүктеу/скачать 8,4 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- ТҰРҒАЙ
- ТҰРМАНДАЛУ
- ТҰРПАЙЫ: Тұрпайы сөздер.
- ТҰРПАЙЫЛАТУ
- ТҰРЫМТАЙ: Тұрымтай кеңес.
- Тұт көбелегі.
- ТҰТАНАҚ: Тұтанағын тартты.
- ТҰТЫҚҚЫШ
- Т Ұ Ш А Й М А Н Д Ы Қ . . .
- ТҰШЫТУ
- ТҰЯҚТЫ
- ТҮБЕГЕЙЛЕНДІРУ
- ТҮБЕГЕЙЛЕУ
ТҰРАЛАУ Тұрала етістігінің қимыл атауы. Егер ақсау т ұ р а л а у д а н болса, оның тұрасын жонады (С.Мұқанов, Таңд. шығ., 15, 85).
атауы (ҚҰЭ, 8, 529). ТҰРАНШЫЛДЫҚ з а т. Тұран елін, жерін мақтан етушілдік, дəріптеушілдік. Батыс шығыст анушылары ке зінде түрікшілдік, т ұ р а н ш ы л д ы қ қ а қызғана қарайтынын таңдана отырып жазған-ды (Ана тілі, 04.09.2008, 10). Осы түрікшілдік арада аз уақыт өткенде т ұ р а н ш ы л д ы қ қ а түрленеді (Бұл да). ТҰРҒАЙ ү с т. ж е р г. Тұрмақ. Сарытауқұмда ойпаң жер жеткілікті. Онда жатқан түйе т ұ р ғ а й, түрегеліп тұрғаны да көріне қоймайды (Қаз. əдеб., 18.03.1983, 3). ТҰРҒЫ з а т. к ө н е. 1. Қорғанның шетін ала жасалған, садақшылар, допшы- лар тұрып, жауға қарсы əрекет ететін орын. Айналасы биік дуалмен қоршалып, садақшылар, допшылар тұратын биік 593 Байынқол Қалиев т ұ р ғ ы л а р ы мен көземдері, қарауыл мұнаралары бар (Т.Зəкенұлы, Мəңгітас, 403). 2. Жан-жағы көрініп тұратын
(Туған жер., 129). ТҰРҒЫЛАС з а т. Бір жерде тұратын, ауылдас, жерлес. Көп ұзамай Ахаң т ұ р ғ ы л а с т а р ы м е н бас қосқан жерде бөтен сөзді қойып, үнемі баласының жайын əңгімелейтін болды (Жалын, 1973, №6, 14). Ал Қайырғали Байғалиевты құрметпен еске алатын т ұ р ғ ы л а с т а р ы да бар (Қаз. əдеб., 08.01.1982, 7). ТҰРҒЫШЫ з а т. қ ұ с б е г і. Бүркіт ұстап, биікте тұрушы адам. Салбурынға қатысушылар беске бөлінеді. Олар: т ұ р ғ ы ш ы л а р, қағушылар, тосқауылшылар, ізшілер, бақыршылар (Шаңырақ, 423). Т ұ р ғ ы ш ы л а р – бүркіт ұстап, биік- те тұрушылар (А.Сейдімбеков, Тауға біткен, 94).
дəстүрімен əсем т ұ р м а н д а л ғ а н ат- тарға мінді (М.Мағауин, Аласапыран, 372).
ге қонымды болуы т ұ р м а н ш ы н ы ң талғамына байланысты (Ер қанаты, 277).
менімен т ұ р м ы с т а н а қой деп қыса- маймын. Өзің де жақсырақ ойланып көр (Т.Əлқанұлы, Тірліктен., 355). – Ол қатының сауыққан енді бүтін, Залалыңнан тастап еді елі-жұртын. Некелі боп бір баймен т ұ р м ы с т а н д ы, Айырылып қол-аяқтан өзің жүрсің (А.Үлімжіұлы, Шығ. жин., 2, 74). Ақмай сол 1880 жылы Ноғайбайға т ұ р м ы с т а н д ы (Ана тілі, 29.04.1993, 5).
ойында түк жоқ. Үйлену, т ұ р м ы с т а н у дегенді мүлде ұмытқан сияқты (Т.Мəмесейіт, Таңжарық, 2, 75). ТҰРМЫС-ТІРШІЛІК з а т. Тұрмыс пен тіршілік, өмір. Той – жер бетіндегі барлық халықтардың т ұ р м ы с-т і р ш і л і г і н д е г і айрықша қуанышы, салтанатты сəні (Қ.Толыбаев, Бабадан., 145). ТҰРМЫСХАНА з а т. Жат ақ- ханалардағы тұрмысқа қажетті істерді (тамақ пісіру, киім үтіктеу т.б.) істейтін арнайы бөлме. Əр этаж сайын «т ұ р м ы с х а н а» аталатын бөлмелер бар (М.Мағауин, Таңд. шығ., 1, 319). ТҰРПАЙЫ: Тұрпайы сөздер. л и н г в. Əдепті сөздерді əдепсіз (дөрекі) сөздермен ауыстырып қолдану арқылы жасалатын сөздер (дисфемизмдер). Т ұ р п а й ы с ө з д е р сыпайы сөздерге қарама-қарсы. Т ұ р п а й ы с ө з д е р көбінесе ауызекі сөйлеу тілінде жиі қолданылады (Б.Қалиұлы, Қазіргі қаз. тілі, 86).
бақталайы ашыла қоймаған тақсіретті ахуа- лын т ұ р п а й ы л а т п а й терең жеткізгені үшін жоғары бағалады (Ə.Нұрпейісов, Соңғы., 456).
Əжесінің «күн өтеді, тастама киіміңді» деген байбаламына қарамастан т ұ р с и
Мəйкішең, т ұ р с и ш а ң тұрған мына ұсқыныма қорқыңқырап тұр (Қ.Омарұлы, Əке, 13). ТҰРЫҚ з а т. Бір заттың тұрған, жатқан қалпы. Асықтың алшы, тəйке, бүге, шіге деген төрт т ұ р ы ғ ы бар (Ғ.Мүсірепов, Жат қолында, 71).
алақан асықты шашып жібергенде «хан» қалай түссе солай, т ұ р ы қ т а с асық- пен ата бастайды (Ғ.Мүсірепов, Жат қолыннда, 71).
Кеңесі екі түрге бөлінетін. Бірін «Тағанақ кеңесі» деп атайтын, екіншісін «Т ұ р ы м
Хан Кеңесі деген мағынада, екіншісі кіші 594 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі Хан Кеңесі деген түсінікте (І.Есенберлин, Алмас., 277). Мемлекетке үлкен ықпал жа- самайтын əдеттегі жəне күнделікті істерді əр ру, əр тайпа адамдары қатыстырылған «т ұ р ы м т а й к е ң е с і» шешіп отырған (А.Нүсіпоқасұлы.., Ағаш бесік., 1, 129).
кішкене боп жаратылмаған, бет өңірі, т ұ р ы с-т ұ л ғ а с ы мол пішілген үлкен өрістің адамына ұқсайды (Ұ.Доспанбетов, Шығ., 4, 52).
аталатын жіптер де əр түрлі дайындалады (Лен. жас, 23.11.1972, 3).
нында тауықтың жұмыртқасы т ұ с а у к е с е а л м а й д ы (Д.Исабеков, Тіршілік, 24). Тұсау кесуші. Баланың тұсауын кесе- тін адам. Жіпті байлағаннан кейін т ұ с а у к е с у ш і кісі балаға арнаған тілеуін айтады (Қ.Толыбаев, Бабадан., 213). ТҰСАУЛЫҚ з а т. Алдыңғы екі аяқтың тұсау салатын жіңішкерек жері. Ал мына кісен қиып кеткен аяғын айтсаңшы. Т ұ с а у л ы ғ ы қанталап тұр (Ш.Айтматов, Қош бол., 76). ТҰСКІЛЕМ з а т. Жататын төсектің тұсына құрылып қойылатын шағын кілем. Күдері шапандар мен еркектердің шалбар- ларына, т ұ с к і л е м д е р г е, аяққаптарға, сандыққаптарға өрнектелген кестелер тігілді (ҚазССР тарихы, 2, 367). Кілемнің қалы кілем, түкті кілем, тықыр кілем, тақта кілем, таз кілем, т ұ с к і л е м, біз кілем тəрізді сан түрге бөлінетінін осы кітаптан оқимыз (Қаз. əдеб., 14.01.1983, 4).
сты көңіл-күйім де көтеріңкі (Қаз. əдеб., 01.02.1980, 16).
киіз, жержастық, т ұ с қ а п, айнақап- тарды ол қуана қабылдады (Қаз. əдеб., 08.06.1990, 12). ТҰСПАЛДАМА з а т. Тұспалдап айтылған сөз (əңгіме). Тым-тырыс болды да қалды, күлген жоқ. Тегінде т ұ с п а л д а м а ғ а түсінді-ау, - деп ойлады Кенжеғара (Ғ.Мүсірепов, Жат қолында, 224). ТҰТ з а т. Тұт ағашының жемісі. Аузыңа салсаң еріп кететін жəмбілше қауынын, əр біреуі – жұмыртқадай үлберіп піскен өрігін, ақ моншақтай жылтырайтын қымыздай қышқыл т ұ т ы н, көз жасын- дай мөлтілдеген жүзімін қайда қоясың (Т.Ахтанов, Махаб. мұңы, 88).
Жібеккөбелегінің дернəсілдері тек тұт ағашы мен емен ағашының жапырақтарымен қоректенетіндіктен, оларды т ұ т ж і б е к к ө б е л е г і, емен жібеккөбелегі деп екі түрге бөледі (Р.Сəтімбеков,.. Қызықты био- логия, 99). Мысалы, алтынкөз, т ұ т ж і б
тұмсығы жетілмеген əрі олар қоректенбейді (Бұл да, 77).
қолға үйретілген. Оның піллəларынан алынған жіптен жібек маталарын тоқиды (Жəндіктер, 37). ТҰТАҚ о д. ж е р г. с ө й л. Қатты таңғалғанда айтылатын одағай сөз. Шаруа бар, ақ жеңеше. – Т ұ т а қ! Əкім емес, түк емес, бұт пен сан арасын- да саған тірелген ол не қылған шаруа? (Ə.Нұрпейісов, Соңғы., 112). –Т ұ т а қ! Сені қасына ерткенде, кім ғып ертеді? (Бұл да).
Кенет қатты қорыққандай қолын жұлқи тартты. Бірақ əлуетті т ұ т а м н а н құтылмақ жоқ (Ш.Мұртазаев, Қара мар- жан, 63).
≈ Əлі күнге баласының т ұ т а н а ғ ы н т а р т ы п келеді. ТҰТАСҚАНАТ з а т. з о о л. Денесі жалпайып, қанаттарымен тұтасып кеткен, құйрығында ұзын тікені бар теңіз жануары (скат). Т ұ т а с қ а н а т т а р түн ішінде белсенді, ал күндіз теңіз түбінде құмға көміліп жатады (Су асты. тіршілік, 52). Акулаға жақын туыс – т ұ т а с қ а н а т болып табылады. Олардың денесі жалпақ кеуде желбезектерімен жабылған. 595 Байынқол Қалиев Жүзгенде қанат сияқты қағып жүзеді (Тірі табиғат, 75).
ларын біз он жасымызға шейін т ұ т а с- т о л а й ы м оқи алған жоқпыз (М.Əлімбаев, Көңіл күнде., 11). ТҰТАТҚЫШ... Сауыттан бір тал шы- лым алып саусағымен жұмсартты да, т ұ т а т қ ы ш п е н бұрқ еткізді (Қ.Тоқмырзин, Үш кие, 197). ТҰТҒАҚ з а т. к ө н е. т а р. Түнгі күзетші. – Хан ием, теріскей жақтан шабар- ман келіп тұр. Асығыспын дейді. Түнімен т ұ т ғ а қ бастығы сізге жібермепті (І.Есенберлин, Алмас., 188). ТҰТҚАДАР з а т. к ө н е. т а р. Мəртебелі, құрметті бас уəзір. Қазан мен Хажы-Тар- хан хандықтарына т ұ т қ а д а р – құдіретті бас уəзір Борис Годуновтың дəргейіне мəлімдеді (М.Мағауин, Аласапыран, 2, 22). ТҰТҚАУЫЛ з а т. к ө н е. т а р. 1. Хан- ды, хан сарайын қорғайтын күзетші қосын. Сонымен қатар, передовой полк аталатын маңдайда да, сторожевой полк аталатын т
(М.Мағауин, Аласапыран, 301). Ал қазір қарауыл – т ұ т қ а у ы л ғ а, т ұ т қ а
ақ патшаға жетпек (Бұл да, 181). 2. Алғы шепте жүріп, жауды қолға түсірушілер жасағы; «тіл» əкелушілер. Үлкен аттаныс кезіндегідей: оң қол, сол қол, т ұ т қ а у ы л, тосқауыл, бақауыл жасағы дегендер қарастырылған (Қ.Жұмаділов, Дарабоз, 1, 33). Ханның жасауыл, т ұ т қ а у ы л, бөгеуіл, тежеуілдерінің ішіндегі алысты көргіш, ең қырағы шолғыншысы да осы – Анарбек (Ж.Ахмади, Айтұмар, 351). Би мен бектерге қызмет етіп қалған жасауыл, бекауыл, т ұ т қ а у ы л д а р ы н аттандыр- ды (Ж.Тұрлыбай, Райымбек., 2, 57).
шылар тең екі топқа бөлінеді де, екі жақтан бір-бір ойыншы шығарады (Б.Төтенаев, Қаз. ұлт. ойын., 64). ТҰТҚЫР з а т. к ө н е. Киізден жасалған сауыт. Бадана, кіреуке атаулы өте сирек. Біразында қолдан жасалған құяқ. Ең көбі – көн шарайна, киіз т ұ т қ ы р (М.Мағауин, Аласапыран, 306). ТҰТТАЙ с ы н. Түгі жоқ, жұрдай. Əке- шешесі жоқ т ұ т т а й жетімдер де бір, бұларың да бір (К.Ахметбеков, Егіз қала, 398). Боранқұл үй-ішінің бұрынғы жасау жабдықтан т ұ т т а й болғанын есіктен кіре байқаған (Ғ.Білəл, Ғасырлық., 24). ТҰТЫҚҚЫШ с ы н. Тұтыға беретін, тұтығатын. Т ұ т ы қ қ ы ш тілінің мүкісін жазбақ болып əуре (Жұлдыз, 1972, №3, 20). ТҰХФА з а т. Діни кітаптардың (оқулықтардың) бірі. Бұл Медресенің ерекшелігі мұнда əптиек, құран, мұхтасар, т ұ х ф а л а р ғана емес, ескі қиссалар да, діни дастандар да оқытылатын (З.Ақышев, Жаяу., 69). Оның іші толған кітап. Кітап болғанда құран, мұхтасар, т ұ х ф а л а р емес, бұрын тірі пенде көрмеген кітаптар (Бұл да, 105). Т Ұ Ш А Й М А Н Д Ы Қ . . . Б і р ке зд е құтырынды көздер т ұ ш а й м а н д ы қ қ а, мүсəпірлікке қарай ойысып бара жатқанын аңғарғандай едім (Ж.Мусин, Туған үй., 157).
сиқы жоғарыда айтылғандардағыдай болып келе берсе, сықақшыларымыз өз т ұ ш ы м
танытып алады (Қаз. əдеб., 22.02.1974, 3). ТҰШЫТ е т. Теңіз суын тұздылығынан арылту. Біздің мақсатымыз – дүние жүзінде тұңғыш рет пайдаланып отырған теңіз суын т ұ ш ы т а т ы н атом қондырғысымен танысу (Қаз. əдеб., 26.01.1973, 2). ТҰШЫТҚЫШ з а т. Теңіз суын тұшытатын қондырғы. Ал ана көрінген қоршаудағы агрегат – дүние жүзін шулатқан атомдық су т ұ ш ы т қ ы ш – деп таны- стырды (Жұлдыз, 1972, №3, 187). ТҰШЫТУ Тұшыт етістігінің қимыл атауы. ТҰЩЫ: Тұщы су. Ішуге жарамды, минералды су. ТҰЩЫАҒАР з а т. ж е р г. Ішуге жарай- тын тұщы су. Бытқыл таудың бойындағы бар ащыағар, т ұ щ ы а ғ а р л а р д ы ң бəрін аралап шықты (Ə.Кекілбаев, Елең- алаң, 135). ТҰЩЫТЫЛ Тұщыт етістігінен жасалған ырықсыз етіс. Теңіз суы дүние жүзінде тұңғыш рет т ұ щ ы т ы л ы п отыр (Лен. жас, 09.04.1974, 2).
596 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі ТҰЯҚ: Тұяқ құрттық. Ешкілердің тастан-тасқа секірмесе, тұяқтарының қышуы басылмайды д.м. Бір топ ешкі-лақ қана ежелгі т ұ я қ қ ұ р т т ы ғ ы н а басып, ашық күннің астында тастан-тасқа секіріп ойнап жүр (Ж.Кəрменов, Ғашық., 148). ТҰЯҚАҚЫ з а т. Көші-қон кезінде біреудің жерін, өрісін, жайылымын басып өтіп, аялдап қалған жағдайда жер иесіне төлейтін салық (Қаз. этнография., 2, 344). ТҰЯҚАТ з а т. к ө н е. Жылқының са- нына қарай салынатын салық. Өздеріңіз білесіздер, соғыс басталғалы қазақтан алынатын салық еселенді, рамат пен т ұ я
24). Патша əділеттен тайды, халайық! Т ұ я қ а т т ы, салықты көбейтті (Бұл да). ТҰЯҚКЕСЕР з а т. Біреудің меншікті жері арқылы малын айдап өткізгені үшін төленетін салық түрі. – Бір күн кешіксең - өзің айтқан шаңбасарды да, т ұ я қ к е с е р д і де артығымен еселеп тағы кесем (С.Сматаев, Елім-ай, 2, 231). ТҰЯҚКЕСТІ с ы н. Мал тұяғымен шөбі жапырылып, қиылып, тақырланып кеткен (жер). Қай жердің оты-суы мол, қай тұс əлі т ұ я қ к е с т і болған жоқ? – деп тұрғандай (Қазақс. ауыл шаруаш., 1968, №9, 63). Жасырып керегі не, жайлаудың да сиқы қашқан, əбден т ұ я қ к е с т і болып шиырға айналыпты (Қаз. əдеб., 10.01.1986, 6).
мақсатында т ұ я қ к е с т і л і к к е ұшырамаған жайылым тапшылығы қазір- дің өзінде қатты сезіледі (Қаз. əдеб., 30.04. 1990, 10).
Балалары бар адам сияқты сезіну арқылы өздерін бақытты ете тұрамыз деп жүріп, олардың жандарына батып жүрген «т ұ я қ с ы з д ы қ» дейтін дерттерін еселей арттырарларын аңғармапты (К.Сегізбаев, Беласқан, 389).
өте қарапайым. Ол үшін тұяқты тұзды суға біраз қайнату керек (Д.Шоқпарұлы: Ер қанаты, 295). Т ұ я қ т а с т ы адам екі қолына ұстап, музыка ырғағына орай бір- біріне соғу арқылы үн шығарады (Бұл да). Көне музыкалық аспаптардан көргеніміз – жетіген, т ұ я қ т а с, асатаяқ, дабыл, да- уылпаз, адырна, шың мен шыңдауыл (Қаз. əдеб., 13.05.1988, 7). ТҰЯҚТЫ с ы н. Тұяғы үлкен, мықты д.м. Қияқты болсын сұңқарың, Т ұ я қ т ы бол- сын тұлпарың (Қ.Толыбаев, Бабадан., 72).
түйінді сөзді Марғұлан көшпелі халық- тардың мифтік əфсаналарынан сүзіп ал- ған тұщымды деректер негізінде тіпті т ү б е г е й л е н д і р е түседі (Қаз. əдеб., 20.12.1985, 11). ТҮБЕГЕЙЛЕНДІРУ Түбегейлендір етістігінің қимыл атауы. ТҮБЕГЕЙЛЕНУ Түбегейлен етіс- тігінің қимыл атауы. ТҮБЕГЕЙЛЕУ Түбегейле етістігінің қимыл атауы. ТҮБІ ү с т. Ақыры, соңы; түптің түбін- де. Қораларыңа колхоздың машиналарының саймандарын ұрлап тығып, екеуінің не істеп жүргендеріңді бір тексертем т ү б і (Жұлдыз, 1972, №4, 41). ТҮБІРКҮЛЕЗ з а т. Адамда, малда болатын, жұқпалы құрт ауруы; туберку- лез. Шеткі қорадағы т ү б і р к ү л е з деп табылған жетпіс шақты тана-торпақтан өзге түк қалмаған-ды (М.Байғұт, Бала бұлақ, 55). Қыбырайдың өзі һəм т ү б і р к ү л е з болып шықты (Бұл да, 61). ТҮБІРЛЕ е т. Бір нəрсені түбіне дейін жеткізу, соңына дейін қазу.- Жеңеше, оны т ү б і р л е й т і н менде түйсік жоғын баяғыдан білмейсің бе? (Е.Рахимов, Тентек келін, 18).
ның Шырпылылырағынан ала кел, Томар- лылырағынан ала кел, Т ү б і р л і л і р е г і
жүктеу/скачать 8,4 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|