Жауапты редакторлар
жүктеу/скачать 8,4 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- ҰШЫНТУ
- ҮБІШІН
- ҮДЕТПЕЛІ: Үдетпелі шырай.
- ҮЗБЕЛЕСТІР
- ҮЗБЕЛІ: Үзбелі құйысқан.
- ҮЗЕҢГІЛІК 1
- ҮЗЕҢГІЛІК 2
- ҮЗІҢКІРЕ
- ҮЗІРЛІ 1
- ҮЙГІШ
- ҮЙЕК
- ҮЙЖАДЫ
- Үйкү- шіктік. ҮЙКҮШІК
- Ү Й К Ү Ш І К Т Е Н У
- ҮЙЛЕСТІРГЕНСУ
- ҮЙРЕКТІ
- Үйі түсу.
- ҮЙІЛ...
ҰШПА 2 з а т. в е т. Уақ малда бола- тын өте жұқпалы, зілді індет. Ұ ш п а – қозыда болатын топалаң ауруы; өте зілді індет (Ж.Бабалықұлы, Мал ауруы., 225). Секіртпемен ауырған мал секіремін деп ұшып түседі. Сондықтан бұл ауруды кейде
з а т. Қақпақыл бестас ойы- нына қажетті бес тастың қақпақыл- дауға пайдаланылатын біреуі. Қақпа- қыл ойынына үлкендігі бармақтай алты жұмыр тас таңдалады. Соның біреуі ұ ш
124). Ойын ережесі бойынша, алты тастың ішіндегі ұ ш п а н ы таңдап алған соң, ойыншы бестасты киіздің үстіне шашып жібереді (Бұл да).
есіркеп-мүсіркеп, ұ ш п а қ т ы сөзін аямай, кісімсітіп қоқайтып жүретін (Лен. жас., 28. 08. 1973, 4). ҰШПЫР з а т. т е х н. Кен, көмір қазатын, ұшы қашаудың жүзіндей тапталған, сабы ұзын, асыл, жұмыр темірден жасалған құрылғы. Мен де Мəсеннің айтуымен берген ұ ш п ы р л а р ы н санап алып, балғасын алып, Нəренжіп жұмсаған бір забойға кеттім (С.Сейфуллин, Жер қазғандар, 71).
кезек болып, екі рет жер астына түседі (С.Сейфуллин, Жер қазғандар, 72).
да үй ішінде немесе сыртта ойнала береді (Қ.Толымбаев, Бабадан., 114).
Оған (құшнашқа) көп адамдар сенетін де, «ақтық», «ұ ш ы қ т ы қ» деп мал, киім, ақша беретін (Қазақстан. ауыл шаруаш., №5, 60, 1968).
да келеке-мазаққа ұшырап, ауданға сөз тасыған біреулер əңгімені тіпті ұ ш ы н т
йың, 145). ҰШЫНТУ Ұшынт етістігінің қимыл атауы. ҰШЫҢ з а т. к ө н е. Теріні арасына шүберек салып тігу əдісі. Бұлқыншақты жасау үшін жылқы сойғанда артқы санын шашасына дейін мес қылып бітеу сылып алады. Содан соң тазартып, сан жағын ара- сына шүберек салып тігеді. Оны «ұ ш ы ң» деп атайды (Д.Шоқпарұлы: Білім жəне еңбек, 1986, №7, 35).
Қадамын нық тастап, қолын жігермен сілтеп барады. – Жаңағы сөзіне көңілі əбден
627 ҰЯ з а т. Тоғызқұмалақ ойынында құмалақ салатын шұңқырлау орын, ойық. Тоғызқұмалақта құмалақты салатын орын- ды ұ я дейді. Ал ұ я ғ а топталған құмалақты «ат» деп атаған (Лен. жас, 08. 11. 1988, 4). ҰЯЛЫ: Ұялы көз. Аңғалағы үлкендеу, тереңдеу көз. Үлкен ұ я л ы к ө з і бота- лап, Айгүл бұлардың ойынына үңіліп тұр (О.Бөкеев, Мұзтау, 74).
Сапасына қарай жүн: биязы жүн, ит жүн, жабағы жүн (өлі жүн), боздақ жүн (тірі жүн),
(Ж.Қоқанова, Түк жəне тері., 10-11). Ү ҮБІЖАЙ з а т. Қорқынышты бір мақұлық (жас баланы қорқытқанда қолданылады). ≈ Жылама! Ү б і ж а й келе жатыр.
ҮБІР з а т. ж е р г. Қарсы пікір, үгіт. – Сайлауға қарсы ү б і р таратып, елді бүлдіріп жүр, - деп Байбол пəле салудан да тартынбайды (Б.Майлин, Таңд., 152). ҮБІШІН з а т. к ө н е. Атжабу. Толып жатқан көп қалмақ, Атына ү б і ш і н жаба- ды. Əрі де бері кеңесіп, Ақыл-айла табады (Х.Досмұхамедұлы, Аламан, 140). ҮГУЛІ с ы н. Үгілген, үгіліп қойылған. Кенеп дорбадан керегінің бəрі табылады: көйлек-ыстаны да сонда, ү г у л і насыбайы да сонда (Б.Майлин, Таңд., 264). ҮГІНДІРІК... Сөздікте (2 томдық орысша-қазақша сөздікте) кочерга «көсеу» деп аударылған, дұрысы: кочерга – ү г і н
əдеб., 22. 06. 1984, 14). ҮДЕ// ҮДДЕ з а т. с ө й л. Мүдде, талап. Уақыт ү д е с і н е орай тіл мəдениетіне қойылатын талап пен талғам биіктей беретіні белгілі (Соц. Қаз., 11. 02. 1976, 4). ҮДЕСІНДЕ ү с т. Шамасында, мөлшерінде, ішінде. Əрине, бұл жағдайда 10-15 жылдың ү д е с і н д е іске аса қояды деп айту да қиын (Лен. жас, 21. 12. 1977, 4).
к ө н е. Қазақ тіліндегі бес шырайдың бірі. Қазақ тілінде бес шырай бар: салыстырма- лы шырай, бəсең шырай, шағын шырай, күшейтпелі шырай, ү д е т п е л і ш ы р а й. Мыс.: өте биік т.б. (Ғ.Мұсабаев, Қаз. тіл. сын есім., 34).
да, морова, шуаш, ү д м ұ р т т ы да бағындырды (К.Жүністегі, Едіге, 18).
Ол темірлерге қақтаған күміс шабылады. Сыздықтар, ширатпалар жүргізіледі. Ү з
тасты қозалар орнатылады (Ж.Бабалық: Ер қанаты, 260).
қара табаққа ү з б е к ө ж е құйып, төрге малдас құрған (Жұлдыз, 1972, №1, 121). Кешке əжемнің құйып берген бір тостақ ү з б е н к ө ж е с і н ішіп болып, жастыққа жантайып жатып өзіміздің үйді ойладым (Жалын, 1974, №6, 84).
Кешкісін оларға ү з б е н а н, ыстық істеп беріп, сабақтарын қараттырды (Ө.Қанахин, Құдірет, 17). Ү з б е н а н д ы ішіп жатыр- мын. Елеусіз ғана көзімнің қиығын салып қоямын (Н.Серəлиев, Жеңешем., 120). ҮЗБЕЛЕСТІР е т.Үзбелерді бір-бірімен байланыстыру, үзік-үзік етіп тізбектеу. ҮЗБЕЛЕСТІРУ Үзбелестір етістігінің қимыл атауы. Халық тəжірибелерінің ішінде металдарды талшықтап, бұрау, өру, тоқу, түйіндеу, бунақтау, ү з б е л е с т і р у сияқты əдіс түрлері өте көп (С.Қасиманов, Қаз. қолөнері, 78).
үлгі мəнеріне орай: құр құйысқан, былғары құйысқан, түймелі құйысқан, термелі құйысқан, ү з б е л і қ ұ й ы с қ а н деп аттарына сай айтылады (Ата салты., 104).
жағына келсек, 9-ы ү з д і к. 18-і «жақсы», Байынқол Қалиев 628 үшеуі «орташа» оқиды (Лен.жас., 01. 06. 1973, 3).
жатқан, жал-құйрығын түйіп тастаған күрең қасқа жүйрік ат мінген Əбілқайыр ханның өзі (І.Есенберлин, Алмас., 24). ҮЗДІР е т. а у ы с. Шөп жегізу, шалды- ру. – Аттарды суарайын да, шылбырынан ұстап тұрып біраз ү з д і р е й і н, суын бассын, сонсоң жүріп кетейік (З.Ақышев, Жаяу., 191). ҮЗЕҢГІЛІ с ы н. Үзеңгісі бар, үзеңгі салынған. Атқа ү з е ң г і л і, қазақы ер са- лынады. Дойыр я қамшы ұстауға болмайды (Ө.Жолымбетов, Айгөлек, 61).
з а т. Ердің үзеңгібау (таралғы) өткізетін сопақша тесігі (Қаз. этнография., 2. 70). Ү з е ң г і л і к екі қапталдың астыңғы шетін ала тесіледі (Ата салты., 111). ҮЗЕҢГІЛІК 2 з а т. с ө й л. Кетераяқ. Əлгі əзірде, Досымның үйінен шығарда,
тартып жіберіп еді, сол басына шықты деп жорыды Рəзия (Ə.Тарази, Тасжарған, 62).
бар (Денсаулық, 1990, №12, 19). ҮЗІКБАУ з а т. Үзікке тағылып, оны байлап, бекітіп қоятын бау. Ішкі сəулетін айтпағанда, үй сыртында ерсілі-қарсылы айқасқан жасыл, сарыала ү з і к б а у л а р ы
120). Ішіндегі басқұрлар, желбау, ү з і к б а у л а р д ы ң ашық түсті нəзік өрнектері бірінен-бірі өтеді (З.Ахметова, Шуақты күн., 23).
шаңырақ көтерер, уық шаншар, ү з і к ж а б а р сияқты сылтаумен сан қилы кəде тілей бастайды (Қаз. этнография., 3, 14). ҮЗІКҰСТАР з а т. э т н. Отау тіккен кезде күйеу жігіттен алатын кəделердің бірі. Отау тіккен кезде күйеу жігіт отауын тігушілерге уықшаншар, туырлықжабар, түндікжабар, ү з і к ұ с т а р, бау-шу- байлар деген сияқты кəделер береді (А.Нүсіпоқасұлы.., Алғаш бесік., 3, 85).
қозғалысының ү з і л м е с т і г і жəне бар, мəңгілікке жаратылғандай тас-түйін (Ұ.Доспанбетов, Шығ., 4, 156). ҮЗІҢКІРЕ е т. Аздап үзу, үзе түсу. Астарын ү з і ң к і р е п алғанға ұқсайды (Қ.Жұмаділов, Көкейкесті, 82).
үр деңіз. Ондай үрге жолыққан Ол ү з і р д е жүр деңіз (Майлықожа: Бес ғас. жырл. 2, 40). Өмірдің бар ү з і р і н жебей сауған атақты байды осыншалық мүсəпір халде кездестірем деп ойлады ма (О.Бөкеев, Өз отыңды., 118). Гүлияның аруағы риза болса, маған бұл дүниеден одан артық ү з і р д і ң керегі не (Бұл да, 167).
с ы н. Тілек сияқты, өтініштей. ≈ Ү з і р л і сөзін айтып, тез арада жібере қоймады. ҮЗІРЛІ 2 с ы н. ж е р г. Аурулы, сырқаулы; кеміс. Əне, жас ана құрсақ көтерсе ү з і р л і, кеміс бала туып, ұрпақ азып барады (Ə.Нұрпейісов, Соңғы, 50). ҮЗІРЛІРЕК ү с т. Тілектей, өтініштей. Бірақ бұл жолғы үнінде жазғырудан гөрі «Рахмет жауғыр, əйтеуір барып келші» деген қолқасы ү з і р л і р е к естілді (К.Ахметбеков, Ақдала, 2, 275).
Барақтың əрекетін қызықтаған екі жігіт бұндайды бірінші рет көрген (Ж.Ахмади, Айтұмар, 96). Жасалып жатқан бұл ү й а ғ а ш ы Дəулетке арналатын отау қамы (Бұл да). Таңертең Балташ ешкіталдан ү й а ғ а ш ы н кесуге тоғайға кетіп қалды (Б.Қыдырбекұлы, Ешкімге айтпа, 7). Үй бетін көрмеді. Ылғи далада жүрді, үйге келмеді. Əрине, менің күні бойы ү й б е т і н к ө р м е й қай жақтарда жүретінімді ол білмейді (Н.Ораз, Сықырлы., 279). Үй жыртыс. э т н. Үй ішінде жырты- латын жыртыс. Əр түрлі маталардан «ү й ж ы р т ы с» жəне «түз жыртыс» деп 50 тіллəлік нəрсе апарады (Х.Арғынбаев, Қаз. халқы., 250).
кіргендер мен жаңа отау көтергендерге: Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі 629 «Ү й қ ұ т т ы б о л с ы н!» деу керек (А.Нүсіпоқасұлы, Ағаш бесік., 2, 39). Үй шыбыны. Жер шарына кең тараған, тұрғын үй маңында тіршілік ететін шыбын. Ү й ш ы б ы н ы н ы ң аналығы 2-3 айдың ішінде 600-ден 2000-ға дейін жұмыртқа салады (ҚҰЭ, 9, 94).
болғандығыңды (Қ.Құрманғалиева, Атырау ару, 16).
осында (Лен. жас, 08. 06. 1974, 1). ҮЙЕЗ з а т. Ыстықта күн көзінен, шыбын-шіркейден қорғану үшін малдың топтанып, бірінің көлеңкесіне бірі басын тығып тұруы. ҮЙЕК з а т. Ірі қараның бөлек тіліп алын- ған бір қарыс шамасындай бауыр терісі (Ж.Қоқанова, Түк жəне тері атау., 12). ҮЙЕҢКІ с ы н. Үйеңкі ағашы- ның сүрегінен жасалған. Дариядан ү й е ң к і шелекпен су əкеле жатқан қызды көзі шалған (І.Есенберлин, Алтын орда, 2, 62).
Оның күйеуі ү й ж а д ы адам. Үйінен басқа ешқайда шықпайды.
жанды мырзалар Ала баспақ байланып, Ү й к ү ш і к т е й үреді, Отының басын айналып (Дулат Жырау: Нар заман, 190). ҮЙКҮШІКТЕН е т. Үйінен, тұрған жерінен ұзап ешқайда шықпау, еш жерге бармау. Көк түтініне ысталып, кіржамбыз ауасын жұтқанға мəз болып, ү й к ү ш і к т е н і п, астанадан шықпайды екенбіз (Қаз. əдеб., 30. 03. 1990, 10). Ү Й К Ү Ш І К Т Е Н У Ү й к ү ш і к т е н естістігінің қимыл атауы. ҮЙКҮШІКТЕУ с ы н. Үйден көп шықпайтын, ешқайда бармайтын (адам). Əбдібай елдің көзіне көп түсе бермейді. Онша араласпайды. Ү й к ү ш і к т е у (С.Оспанов, Сопы., 94). ҮЙКҮШІКТІК з а т. Үнемі үйде болғандық, үйден ұзап шықпағандық. Күз бен қыс ү й к ү ш і к т і к п е н өтті (Жалын, 1974, №5, 77).
е т. с ө й л. Үй ету, үй жасау. Ұя басар кенжемізді отаусыз ү й л е п, үлкен үйдің ортақ асын бөліп ішетін болғанбыз (М.Разданұлы., Алтай., 41).
е т. ж е р г. Бейітінің басына күмбез тұрғызу. «Қолым тисе ең əуелі сіздің басыңызды ү й л е й м і н, Ақа. Жатқан жеріңіз жайлы, топырағыңыз торқа болсын» – деп күбірлеп бетін сипады (О.Бөкеев, Өз отыңды., 264). Үстімізге қой- ешкі ойнақтамасын. Басымызды ү й л е ң д е р (О.Бөкеев, Үркер, 57). ҮЙЛЕСТІРГЕНСУ Үйлестіргенсі етістігінің қимыл атауы. ҮЙЛЕСТІРГЕНСІ е т. Үйлестірген болу, жарастырғансу, келістіргенсу. Жолшыбай қинайтыны – ішер су. Оны да өздерінше ү й л е с т і р г е н с і д і (Т.Отарбектегі, Зауал, 173). ҮЙЛІК с ы н. Үй жасауға жарарлық, үй жасауға боларлық. Əкем ү й л і к ағаштарды алып келіп, есіктің алдына жиғызып қойғандығы қашан (Ө.Тұрманжанов, Менің кітабын, 48). ҮЙ-ОРМАН з а т. Үй іші, қора-қопсы д.м. – Кеңес өкіметі орнағанда ауылымыздағы Қайырғали деген белсенді соңымызға түсіп, ү й-о р м а н ы м ы з б е н жан-жаққа қаңғып кеттік (Н.Дəутайұлы, Аты жоқ, 521). Егер осыдан жеткізбей кетсе, ү й-о р м а н ы ң м е н өртеймін! – деді (Жұлдыз, 1973, №4, 81). ҮЙРЕКБАС с ы н. Үйректің басын- дай бас. Бұрын тендерлерге анау пісте мұрын, ү й р е к б а с басшы болып тұрғанда жолатпаушы еді (Д.Бейсенбекұлы, Əулиеағаш, 127). Үйрекбас ожау. Басы үйректің басына ұқсас сəнді ожау. Сап-сары қымызды арқар мүйізінен істелген ү й р е к б а с о ж а у м е н сапырғанда, көпіршімей, шып-шып етіп, шымырлап қана толқиды (М.Əуезов, Таңд. шығ., 1, 115).
үлкенді-кішілі аңқұмар адамдар осы жер- де аңшылық құрады (Ж.Əлмашұлы, Тар дүние, 483). ҮЙРЕКТІ с ы н. Үйрегі бар, үйрегі көп. ≈ Ү й р е к т і көлге бара жатырмыз. ҮЙРЕНШІКТІЛІК з а т. Бұрыннан белгілілік, дағдылылық. Тоқтарбай оның Байынқол Қалиев 630 дауыс ырғағынан əлдеқандай бір ү й р е н ш і к т і л і к т і, немқұрайлықты анық аңғарды (О.Сəрсенбай, Шығ., 5, 9). ҮЙРЕНІСКЕНДІК з а т. Үйренісіп қалғандық, бауыр басқандық, көндіккендік. Пəлен жылдан бері осылайша бір-бірінің көз алдында жүріп ү й р е н і с к е н д і
ойламауы əбден мүмкін (К.Ахметбеков, Қасірет, 1, 375).
жастанған ү й с ы м а қ пен аула-қора ғой, əлдеқашан есептен шығып қалған (М.Мəжитов, Аманғали, 30). ҮЙТАС з а т. к ө н е. Қайтыс болған адамның басына тастан қалап тұрғызылған ескерткіш. Тас мүсіндермен байланысты естелік құрылыстың бір тобы дың, ү й т а с деп аталады. Қай жерде тас мүсін көп болса, ол жерде дың, діңгек, ү й т а с та жиі кездеседі (А.Сейдімбеков, Күңгір-күңгір. 187). ҮЙШІЛІК з а т. Киіз үй сүйегін жа- саумен, үй салумен айналысушылық. Киіз үй сүйегін
жасау өте ерте заманнан қалыптасқан. Нағыз өнердің өзі – ү й ш і л і к (Ə.Тəжімұратов, Шебер, 91). Қысы-жазы көшіп жүретін малшылардың сыңайына қарай ү й ш і л і к к е айналды (Жалын, 1974, №5, 77). ҮЙІ з а т. а н а т. Жатырда жатқан кезінде мал төлінің сыртын қоршап тұратын, іші сұйықтыққа толы етті дене; тұқым қабы, шуы. Биенің құлыны ү й і м е н бірге түсті, күні жетпеген екен (Ж.Молдағалиев, Сарыарқа, 105). – Жанаш, биенің басынан арқанды ал. Бұл өздігінен құлындай алмайды. – Үйін оңап жібере алмайсыз ба, аға? – Шырағым, аянып отырмын ба? (Е.Рахимов, Тентек келін, 16). Үйі түсу. Төлдің артынан оның тұқым қабының бірге түсуі. ҮЙІ: Үйіне жетті. Үлкейді, өсті, тол- ды. Мен бесінші сыныпты бітірген жылы Қарауыз ү й і н е ж е т к е н, яғни арыстай дүрегей шатыс арлан болды (Ə.Қалдыбаев, Таңд. шығ., 3, 199). ҮЙІЛ... Ет соңынан шұбар қайың ү й і л і н е н сырлап жасаған дəу тегеш қымыз келді (Ж.Тұрлыбай, Райымбек, 1, 104). ҮЙІР: Үйір басы. Үйірді бастап жүретін, айғыр. – Лейтенант жолдас, жо- ғалған жылқының ү й і р б а с ы осы. Үйірі жоқ, өзі келді (Ана тілі, 21. 02. 2013, 10).
жүктеу/скачать 8,4 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|